Xihaha-mpfhuka Lexi Nga Ni Njhini
I KHALE vanhu va navela onge va nga kota ku haha. Kambe munhu a nga na wona matimba lamakulu yo kota ku haha. Hi 1781, James Watt u endle njhini leyi ndzulukaka hi ku tirhisa nkahelo naswona hi 1876, Nikolaus Otto u endle njhini leyi tirhaka hi petirolo. Kutani se a ku ri ni njhini leyi a yi ta endla leswaku xihaha-mpfhuka xi kota ku haha. Kambe i mani loyi a a ta kota ku xi endla?
Vana va ka Wright, Wilbur na Orville, i khale va lava ku haha ku sukela loko va dyondze ku hahisa tikhayiti va ha ri swifanyetana. Endzhakunyana, va dyondze vutshila bya vunjhiniyara hi ku endla swikanyakanya. Va xiye leswaku nchumu lowu nga ta tika eku endleni ka xihaha-mpfhuka i ku kota ku xi lawula. Xihaha-mpfhuka lexi nga lawulekiki emoyeni a xi pfuni nchumu, xi fana ni xikanyakanya lexi nga riki na timhondzo. Wilbur u langutise matuva loko ma ri karhi ma haha, hiloko a xiya leswaku loko ma lava ku jikela etlhelo ro karhi ma voyamela etlhelo rero, hilaha munhu la khandziyeke xikanyakanya a endlaka hakona. U xiye leswaku swinyenyana swi kota ku jika ni ku ya emahlweni swi haha hi ku jikisa timpapa ta swona. Hi yona mhaka leyi a ehleketeke ku endla ripapa leri kotaka ku jika.
Hi 1900, Wilbur na Orville va endle xihaha-mpfhuka lexi nga ni timpapa leti jika-jikaka. Va rhange va endla lexi a xi hahisiwa ku fana ni khayiti kutani endzhaku ka nkarhi va endla xihaha-mpfhuka lexitsongo lexi hahisiwaka hi munhu la xi khandziyeke. Va kume leswaku a xi lava swikongomiso swinharhu leswi a swi ta tlakusa ni ku ehlisa nhompfu ya xona, ku voyamisa ripapa rin’wana ni ku yisa nhompfu ya xona eximatsini kumbe exineneni. Hambiswiritano, va hele matimba hileswi timpapa ta xona a ti nga swi koti ku xi endla xi tlakuka, kutani va ake muhocho lowu nga ni moya ivi va ringeta timpapa to tala leti nga ni swivumbeko swo hambana-hambana kukondza va kuma timpapa leti nga ni xivumbeko, mpimo ni ku voyama loku faneleke. Hi 1902, va endle lexintshwa tanihi leswi se a va kota ku xi lawula emoyeni. Xana se a va ta swi kota ku hoxa njhini eka xona?
Xo sungula, a va fanele va tiendlela njhini. Swilo leswi va swi dyondzeke loko va nghenise xihaha-mpfhuka eka muhocho lowu nga ni moya, swi endle leswaku va kota ku tlhantlha xiphiqo lexikulu xo endla xipelupelu. Eku heteleleni, hi December 17, 1903, va dumise njhini, swipelupelu swi sungula ku ndzuluka ivi xihaha-mpfhuka xi sungula ku haha. Orville u te: “Hi fikelele ku navela loku a hi ri na kona loko ha ha ri swifanyetana. Hi dyondze ku haha.” Vamakwavo lava va sungule ku va ni ndhuma emisaveni hinkwayo. Kambe, va swi kotise ku yini ku endla xihaha-mpfhuka lexi va xi hahiseke? A swi kanakanisi leswaku va pfuniwe hi ntumbuluko.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]
Xihaha-mpfhuka xa ka Wright eNorth Carolina, le U.S.A., hi 1903 (xifaniso lexi a hi xa xiviri)