Ta Rivala

“Hi January 2009, matiko ya nhungu a ma ri ni matlhari ya nyutliya lama tlulaka 23 300.”—VANDLA RA VULAVISISI BYA KU RHULA RA MISAVA HINKWAYO RA STOCKHOLM, LE SWEDEN.

Laha Afrika, mihocho, swihlovo ni michini yo pompa mati ya makume ya magidi—leswi swo tala swa swona swa ha ku akiwaka sweswinyana hi ku pfuniwa hi matiko mambe—swi onhakile “hikwalaho ka xivangelo lexi nga papalatiwaka: ku nga tshameli ku swi kambela ni ku swi lunghisa.”—NHLANGANO WA MISAVA HINKWAYO WA MBANGO NI NHLUVUKO, LE BRITAIN.

Van’wasayense Va Kambisisa Xindlopfana Xa Khale Swinene

Van’wasayense va Marhaxiya va kume swifaniso leswi nga ni vuxokoxoko byo tala swa swirho swa le ndzeni swa muxaka wun’wana wa ndlopfu ya khale swinene. Xiharhi xexo lexi a xi ri ni malembe manharhu kumbe mune loko xi fa, xi kumiwe xi nga si bola eayisini ya le Yamalo-Nenets endhawini ya le Rhaxiya Arctic. Alexei Tikhonov, mupfuni wa mukongomisi wa Xikolo xa Sayense ya Swiharhi xa Rhaxiya u te: “Lexi i xikombiso xa xiharhi lexi hlayisiweke kahle, ku nga ri xa ndlopfu ya khale ntsena, kambe xa swiharhi leswi feke swi hela emisaveni vanhu va nga si tsala matimu ya swona.” X-rheyi ya khompyuta, leyi fanaka ni leyi tirhisiwaka loko ku kamberiwa miri wa muvabyi, yi kombise leswaku xindlopfana lexi a xi nga vavisekanga helo. Kambe phayiphi ya xona leyi ku hundzaka moya ku suka etinhompfini ku ya emahahwini ni khololwani a swi “pfariwe” hi swilo swo karhi leswi a swi languteka ku fana ni ndzhope, leswi endleke leswaku van’wasayense va gimeta hileswaku “xi fanele xi lo nwela.”

Ndlela Yo Olova Yo Dlaya Vukati

Phepha-hungu ra El Universal ri vike leswaku sweswi se swa olova swinene ku dlaya vukati eDorobeni ra Mexico. Hi 2008, swivangelo swa 21 swo dlaya vukati—ku endla vuoswi, ku va ni madzolonga ni swin’wana—swi suriwile etibukwini ta nawu wa tiko. Kutani leswi munhu a swi endlaka sweswi i ku rhumela mali ya kwalomu ka 3 000 wa tirhandi ebangi ra swa mfumo ivi a rhumela ehubyeni fomo ya xikombelo leyi a yi sayineke, leyi kumekaka eka Internet, leyi vulaka leswaku a nga ha n’wi rhandzi loyi a tekaneke na yena. A swi bohi leswaku a ya tivulavulela emahlweni ka muavanyisi. Swi teka tin’hweti timbirhi ku ya eka ta mune ntsena ku kuma maphepha yo dlaya vukati, ku hambana ni endlelo ra khale leri a ri teka malembe. Leswaku hi wihi mutswari la nga ta tshama ni n’wana, mali leyi un’wana wa vatekani a nga ta yi riha lowun’wana endzhaku ka loko va dlaye vukati, ku avelana nhundzu ni timhaka tin’wana swi lulamisiwa endzhaku.

Van’wabvuma—‘Va Ni Rivilo Leri Tlulaka Ra Swihaha-mpfhuka Swa Nyimpi’

Mulavisisi un’wana wa le Yunivhesiti ya California, eBerkeley, le U.S.A. u vule leswaku loko ku pimanisiwa miri wa n’wabvuma ni wa xihaha-mpfhuka xa nyimpi, n’wabvuma u haha hi rivilo lerikulu ku tlula xihaha-mpfhuka xa nyimpi. Christopher Clark u teke vhidiyo ya swiendlo swa van’wabvuma va xinuna loko va nga si hlangana ni va xisati naswona u hlayele leswaku loko va haha hi xitshuketa va ya ehansi leswaku va tsakisa lava xisati, “va fikelele rivilo leri ringanaka ni ku leha ka miri wa vona loko wu andzisiwa kwalomu ka 400 hi sekoni.” Clark u vula leswaku rivilo rero i “rikulu swinene ku tlula ra xihaha-mpfhuka xa nyimpi” loko xi haha hi rivilo ro hetelela. Loko n’wabvuma se a haha a tlhandlukela ehenhla, u va a tshikileriwa hi matimba lama ringanaka ni ya nkoka-misava lama phindhiweke ka khume, ku nga matimba lamakulu lawa ma nga titivataka vahahisi va swihaha-mpfhuka swa nyimpi.