Li ta voʼnee laj yichʼ akʼel ta ojtikinel Skʼop Dios ta España

«Cʼalal me libat ta Españae, te ch-echʼ jqʼueloxuc. Cʼalal me la jcʼopan jbatique, me laj cacʼbe jbatic xcuxetel coʼntontique, ta jnaʼ ti chacoltaicun batel cʼalal chibate.» (Romanos 15:24)

LI JTAKBOL Pabloe jech la stsʼibabe batel li yermanotak ta Roma ti tetik van ta sjabilal 56 ta jkʼakʼaliltike. Li Vivliae muʼyuk bu chal mi bat onoʼox ta España li Pabloe. Akʼo mi jech, koliyal ti laj yakʼik persa xcholel mantal li Pablo xchiʼuk yan misioneroetike, li ta siglo 2 ta jkʼakʼaliltike kʼot kʼalal ta península ibérica li lekil aʼyej ta Skʼop Diose.

Ta anil noʼox lik ayanuk epal yajtsʼaklomtak Cristo li ta península ibericae. Ta skoj taje, li krixchanoetike tun yuʼunik Vivlia ti jelubtasbil ta latín kʼope. Li srasonale jaʼ ti jal xa onoʼox ventainbil yuʼun Roma li península ibericae xchiʼuk li kʼop latine jaʼ li mas ojtikinbil toʼox ti bu kʼalal sventainoj li Romae.

LI VIVLIA TA LATINE

Li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristo ta península ibaricae la sjelubtasik epal Vivliaetik ta latín ti laj yichʼ ojtikinbil kʼuchaʼal Vetus Latina Hispana sbie. Li Vivliaetik taje ta epal jabil laj yichʼ tunesel, jaʼ to kʼalal stsuts yuʼun sjelubtasel Jerónimo ta latín kʼop li Vivlia Vulgata sbi ta siglo 5.

Li Vivlia la sjelubtas Jeronimoe, ti te tsuts yuʼun ta Belén (Palestina), ta anil noʼox kʼot ta España. Li Lucinio, ti lek baxbol ta xchanel Vivliae, kʼalaluk laj yaʼi ti yakal tsjelubtas Vivlia ta latín li Jeronimoe tskʼan xa ta anil ti oyuk yuʼun jlikuk skopiaile. Jaʼ yuʼun la stak batel vakvoʼ jtsʼibajometik ta Belén yoʼ xbat spasik tal kopiar li Vivlia taje xchiʼuk ti xichʼik tal ta Españae. Ta epal jabiletik mas tsʼakale, ta kʼunkʼun laj yiktaik stunesel li Vivlia Vetus Latina Hispana sbie, jaʼ xa lik stunesik li Vivlia Vulgata sbie. Koliyal li Vivliaetik taje, li krixchanoetik ta Españae laj yaʼibeik smelolal li aʼyej yichʼoj li Vivliae. Pe kʼalaluk laj ta tsalel li mukʼta ajvalil ta Romae lik ayanuk yan batsʼikʼopetik.

LI VIVLIA TI TSʼIBABIL TA JTOS PISARON TI PASBIL TA TONE

Li ta siglo 5, li península ibericae laj ta tsalel ta jvisigodoetik ti likemik ta Germaniae xchiʼuk jvokʼ nitilulal ti te onoʼox likemike, vaʼun jaʼo te lik jun achʼ batsʼikʼop ti gótico sbie. Li buchʼutik tsalvanik taje, oy toʼox jtos srelijionik ti arrianismo sbie, ti muʼyuk lek chilik li chanubtasel ta sventa Trinidade. Jech xtok, yichʼoj tal Svivliaik ti jelubtasbil ta gótico ti Biblia de Ulfilas sbie. Li Vivlia taje laj yichʼ tunesel ta España kʼalal to ta slajebaltik siglo 6, jaʼ to kʼalal laj yikta komel srelijion li ajvalil yuʼun jvisigodoetik ti Recaredo sbie, vaʼun och ta katoliko. Li ajvalil taje laj yal mantal ti akʼo yichʼ tsobel skotol li livroetik sventa arrianismo yoʼ xichʼ chikʼele xchiʼuk ti te tsakal skʼoplal li Biblia de Ulfilas sbie. Ta skoj taje chʼay batel skotol li vunetik ta kʼop gótico li ta península ibericae.

Akʼo mi jech, li Skʼop Diose xyaket-o puk batel li vaʼ kʼakʼale. Jech xtok, li krixchanoetike maʼuk noʼox chkʼopojik ta gótico, yuʼun oy to jtos batsʼikʼop ta latín ti tstunesik li ta península ibericae. Li jtos batsʼikʼop ta latín taje, jaʼ te lik talel li kʼopetik romances sbie.a Li kʼusitik tsʼibabil ta voʼne li ta jtos batsʼikʼop latine, laj yichʼ tsʼibabel ta jtos pisaron ti pasbil ta tone, jaʼ yuʼun ojtikinbil kʼuchaʼal pizarras visigodas. Te van ta siglo 6 xchiʼuk 7 laj yichʼ tsʼibael. Oy junantik li pisaron taje yichʼoj talel loʼiletik sventa Salmos xchiʼuk Evanjelioetik. Li ta june yichʼoj tal sjunul li Salmo 16.

Ti oy tsʼibabil tekstoetik ta Vivlia ta jun pisaron noʼoxe jaʼ svinajeb ti oy toʼox krixchanoetik ti tskʼelik xchiʼuk tspasik kopiar li Skʼop Dios li vaʼ kʼakʼale. Yaʼeluke, li jchanubtasvanejetike tstunesik tekstoetik ta Vivlia yoʼ chchanubtasik ta skʼelel xchiʼuk stsʼibael vun li yajchanunike. Li jtos pisaron la stunesike yalel noʼox stojol, jaʼ mas toyol stojol li pergamino ti la stunesik li monasterioetik ta yorail Edad Media (ti tetik van ta sjabilal 500 kʼalal ta 1500 ta jkʼakʼaliltike) yoʼ tspasik li Svivliaik ti oy ep sdivujoaltake.

Jlik li Vivlia ti toj toyol stojol taje, te oy ta chʼulna San Isidoro, ta León (España). Laj yichʼ pasel ta sjabilal 960 ta jkʼakʼaliltik, yichʼoj 516 pajina, 47 sentimetro snatil, 34 sentimetro sjamlej xchiʼuk te van 18 kilo yalal. Yan Vivlia xtoke, te oy ta Vivlioteka yuʼun Vaticano ti Biblia de Ripoll sbie, laj yich pasel ta sjabilal 1020. Li Vivlia taje jaʼ li jlik ti toj jkʼupil sba sdivujoaltak laj yichʼ pasel li ta voʼnee. Sventa xichʼ pasel li slikeb letrae xuʼ xichʼ yuʼun jun kʼakʼal li monjee, li sbi mantal ta slikebal pajinae xuʼ xichʼ yuʼun jun xemana. Akʼo mi toj kʼupil sba laj yichʼ pasel, pe muʼyuk bu ep koltavan sventa xichʼ pukel batel li Skʼop Dios ta stojolal li krixchanoetike.

LI VIVLIA TA ARABEE

Li ta siglo 8, lik jun achʼ batsʼikʼop xtok li ta península ibericae ta skoj ti tsalvanik li j-arabeetike. Ti bu kʼotik ta naklej li jmusulmanetike, jaʼ lik epajuk li árabe kʼope jaʼ jutukaj li latine, jaʼ yuʼun skʼan oyuk Vivlia li ta árabe kʼope.

Li Vivliaetik ti laj yichʼ jelubtasel ta arabee laj yichʼ pukel ta España ta Edad Media, pe jaʼ mas laj yichʼ pukel li Evanjelioetike. Yaʼeluke, li Juan ti jaʼ jun ovispo ti likem ta Sevillae la sjelubtas sliklej Vivlia ta árabe li ta siglo 8. Kʼux ta alel, pe jutuk mu skotoluk li Vivliaetik ti laj yichʼ jelubtasel ta arabee chʼabal xa. Pe oy to kʼejbil jlik li Evanjelioetik ti laj yichʼ jelubtasel ta árabe ta siglo 10, te oy ta catedral yuʼun León.

LI VIVLIA TA ESPAÑOLE

Li ta stsutsebaltik xa batel Edad Media li kʼop españole lik pukuk batel tajek li ta península ibericae. Li achʼ kʼop taje solel toj tsots skʼoplal chkʼot sventa xichʼ pukel-o batel li Skʼop Diose.b Li baʼyel Vivlia laj yichʼ jelubtasel ta españole jaʼ li La Fazienda de Ultra Mar (Li kʼusitik kʼot ta pasel ta ultramare), ti laj yichʼ pasel ta slikebaltik siglo 13. Li ta Vivlia taje te chalbe sloʼilal jun xanbal ta Israel, li baʼyel voʼob slivroal Vivliae, yan livroetik ta Tsʼibetik ta Hebreo Kʼop, Evanjelioetik xchiʼuk kartaetik.

Li jnitvanejetik ta relijione muʼyuk bu lek laj yaʼiik kʼalal laj yichʼ jelubtasel ta español li Vivlia taje. Li ta 1234, li ta Concilio yuʼun Tarragona laj yichʼ alel jun mantal ti skotol li Vivliaetik ti oy ta batsʼikʼopetike tskʼan la xichʼ akʼbel li paleetik ti oy ta jujun lum sventa xichʼ chikʼele. Pe, li kʼusi laj yichʼ alel taje muʼyuk bu paj yuʼun li sjelubtasel ta yan kʼop li Vivliae. Li ajvalil Alfonso X (1252-1284), ti jaʼ la slikes kʼu yelan ta tsʼibael li españole, tskʼan ti xichʼ jelubtasel ta español li Vivliae xchiʼuk la skolta sba. Li Vivlia ti laj yichʼ tunesel li vaʼ kʼakʼale jaʼ li Biblia prealfonsina sbie, ti jaʼ li mas tsʼakal kʼusitik yichʼojane. Ta mas tsʼakale lik lokʼuk li Biblia Alfonsina sbie.

Ti kʼu yelan laj yichʼ sjelubtasel li chaʼlik Vivlia taje jaʼ koltavan yoʼ xlekub batel ti kʼu yelan ta tsʼibael xchiʼuk chkʼopojik li ta españole. Li jun vinik ti lek chanunajem ti Thomas Montgomery sbie xi laj yal ta sventa li Biblia prealfonsina: «Li buchʼu la sjelubtas li Vivlia liʼe la spas jun abtelal ti toj labal sbae, yuʼun lek tukʼ xchiʼuk kʼupil sba la spas. [...] Jamal ta aʼiel xchiʼuk kʼun ta aʼiel li kʼop la stunese, jaʼ jech chtun yuʼunik jlikuk Vivlia li buchʼutik mu snaʼik latine».

Akʼo mi jech, li baʼyel Vivliaetik ti laj yichʼ jelubtasel ta españole maʼuk ta voʼneal tsʼibetik laj yichʼ lokʼesel jaʼ ta latín Vulgata. Li ta slikebaltik siglo 14, oy junantik judioetik ti lek chanunajemike la sjelubtasik ta español li Tsʼibetik ta Hebreo Kʼope, ti ta hebreo la slokʼesik tale. Li vaʼ kʼakʼal taje, li ta Españae jaʼ li bu mas ep judioetik te nakajtik ta sjunlej Europae. Li judioetik ti tsjelubtasik ta español li Vivliae xuʼ staik li voʼneal tsʼibetik ta hebreo ti lek pasbile.c

Li jun slekil kʼelobile jaʼ li Biblia de Alba sbie, ti tsuts sjelubtasel ta siglo 15. Li Luis de Guzmán ti jaʼ jun vinik ti tsots skʼoplal ti likem ta España, laj yakʼbe sbain sjelubtasel Vivlia ta español castizo (puro) li jchanubtasvanej Moisés Arragele xchiʼuk laj yalbe srasonal ti kʼu yuʼun jech laj yale. Li ta baʼyele xi laj yale: «Li Vivliaetik ti jelubtasbil ta kʼop Romance muʼyuk bu lek tukʼ jelubtasbil». Li ta xchibale xi laj yale: «Li krixchanoetik kʼuchaʼal voʼotike persa chtun kuʼuntik yan tsʼibetik ti chtakvan batel ta yan tekstoetik ti bu chalbe smelolal ti bu tsotsik ta aʼiele». Li kʼusi laj yal li Luis de Guzmán taje jaʼ svinajeb ti oy ta yoʼontonik skʼelel xchiʼuk yaʼibel smelolal Vivlia li krixchanoetik li vaʼ kʼakʼale. Jech xtok, chakʼ ta ilel ti oy xaʼox ep Vivliaetik ta batsʼikʼopetik li ta Españae.

Koliyal li buchʼutik la sjelubtasik xchiʼuk la spasik kopiar Vivlia li ta Edad Media, li krixchanoetik ti lek chanunajemik ta Españae xuʼ skʼelik xchiʼuk xaʼibeik lek smelolal li Vivlia ta skʼop stukik li vaʼ kʼakʼale. Ta skoj taje li j-al-loʼil Juan Orts González laj yal «ti mas xojtikinik lek Vivlia li krixchanoetik ta Españae ti jaʼ jutuk noʼox li ta Alemania xchiʼuk Inglaterra kʼalal skʼan toʼox xojtikinik li kʼusi la spas Luteroe».

Akʼo mi jech, li ta slajebaltik siglo 15, li buchʼutik chakʼik kastigo ta skoj ti tstoy sbaik li ta relijion Katolikoe (Inquisición española) solel jal ti muʼyuk laj yakʼik ti xichʼ jelubtasel xchiʼuk ti oyuk Svivliaik li krixchanoetik ta Españae. Jaʼ to akʼbatik stunesik Vivlia kʼalal echʼ xaʼox oxib sien jabile. Li vaʼ jabiletik ti toj vokol tajeke, oy junantik jelubtasej kʼopetik ti tsots lek yoʼontonik ti la sjelubtasik yan Vivlia ta español ta yan lume xchiʼuk ta nakʼal laj yichʼik ochel ta España.d

Jech kʼuchaʼal laj xa kalbetik tal sloʼilal li Vivlia ta Españae, li buchʼutik la skontrainik li Skʼop Diose ep ta tos kʼusitik la spasik sventa xchʼaybeik skʼoplal. Akʼo mi jech, muʼyuk bu chʼay yuʼunik li aʼyej ti likem tal ta stojolal li Buchʼu skotol xuʼ yuʼune (Salmo 83:1; 94:20).

Ta skoj ti muʼyuk lubik li buchʼutik la sjelubtasik ta latín, gótico, árabe xchiʼuk ta español li Vivliae lik ayanuk lek yibel xchiʼuk puk batel ta España li ta yorail Edad Media. Li buchʼutik tsjelubtasik Vivlia ta yan kʼop li avie, jaʼ jech ta spasik batel ek. Koliyal ti jech tspasike, ta smiyonal noʼox li buchʼutik chkʼopojik ta español ta spʼejel Balumile xuʼ skʼelik li Skʼop Dios ta skʼop stukik ti chkʼot ta yoʼontonike.

[Tsʼibetik ta yok vun]

[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta pajina 13]

Li ta siglo 5 kʼalal ta 8 li Vivlia ta latín xchiʼuk ta arabee koltaatik-o li krixchanoetik ta península ibérica yoʼ skʼelik li Skʼop Diose

[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta pajina 15]

«Li krixchanoetik ta Españae mas xojtikinik lek Vivlia ti jaʼ jutuk noʼox li ta Alemania xchiʼuk Inglaterra kʼalal skʼan toʼox xojtikinik li kʼusi la spas Luteroe.» (J-al-loʼil Juan Orts González)

[Rekuadro ta pajina 15]

Li Vivlia ta yan kʼopetik ta Españae

Catalán. Li Vivliae laj yichʼ jelubtasel ta catalán ta siglo 13. Jlik li Vivlia taje Biblia rimada sbi, laj yich jelubtasel junantik noʼox slivroal ti xkoʼolaj kʼuchaʼal nichimal loʼiletik laj yichʼ tsʼibael yoʼ xkom ta sjolik li buchʼutik ta xchanike. Li ta siglo 13 onoʼoxe, ti tetik van ta sjabilal 1287 xchiʼuk 1290, li Jaume ti likem ta Montjuich la sjelubtas sliklej li Vivlia ta catalán ta skoj ti jech laj yal mantal li ajvalil ta Cataluña xchiʼuk ta Aragón ti Alfonso II sbie.

Valenciano. Li ta slikebal siglo 15, li Bonifacio Ferrere la sjelubtas li Vivlia ta kʼop valencianoe. Taje jaʼ li baʼyel Vivlia laj yichʼ pasel imprimir ta España ta sjabilal 1478. Kʼux ta alel, pe skotol li skopiail Vivlia taje la xchikʼik li Inquisición española. Jaʼ xa noʼox muʼyuk xkʼakʼ li slajeb pajinae, ti te oy ta Sociedad Hispánica de América ta Nueva York.

Vasco. Li ta 1571, li Juan Lizárraga la sjelubtas ta vasco li Tsʼibetik ta Griego Kʼope ti jaʼ koliyal ti koltavan li meʼajvalil ta Navarrae. Li abtelal la spas li Juane, koltavan sventa oyuk lek sgramatikail xkom li kʼop vascoe. Chichʼ alel ti tsots skʼoplal li kʼusi la spas li Juane, jech kʼuchaʼal ti tsots skʼoplal li kʼusi la spas li Jerónimo ta sventa li latín kʼope xchiʼuk li Lutero ta sventa li alemán kʼope.

[Lokʼol ta pajina 15]

Li Biblia de Alba sbie, jaʼ li baʼyel laj yichʼ jelubtasel ta español castizo (puro) (siglo 15)

[Lokʼol ta pajina 13]

Jtos pisaron ti pasbil ta ton ti te tsʼibabil jun teksto ta Vivlia ta jtos batsʼikʼop latine (siglo 6)

[Stojel ta vokol]

Jtos pisaron: Isabel Velázquez Soriano;

[Lokʼol ta pajina 13]

Li kʼusitik yichʼoj li Biblia de León ti oy sdivujoaltake. Akʼo mi toj kʼupil sba laj yichʼ pasel, pe muʼyuk bu ep koltavan sventa xichʼ pukel batel li Skʼop Dios ta stojolal li krixchanoetike

[Lokʼol ta pajina 13]

Laj yich jelubtasel ta árabe li Evanjelioetike (siglo 10)

[Stojel ta vokol]

Vivlia ta árabe: Lokʼol MAS - León (España)

[Lokʼol ta pajina 14]

Li ajvalil Alfonso X la skolta sba ta sjelubtasel ta español li Vivliae

[Stojel ta vokol]

Biblioteca Nacional ta Madrid

[Lokʼol ta pajina 14]

Spajinailtak Biblia prealfonsina (ta tsʼetkʼob) xchiʼuk Biblia Alfonsina (ta batsʼikʼob) (siglo 13)