¿Mi te lik tal yantik kʼopetik li ta tayal kʼelob osil ta Babele?

¿MI MELEL jech kʼot ta pasel li kʼusi chal Vivliae? ¿Mi jelel lik kʼopojikuk ta anil li krixchanoetike? Oy jlome tstseʼinik-o ti kʼuyelan chal Vivlia ti lik kʼopojikuke xchiʼuk ti kʼuyelan epaj batel li kʼopetike. Xi laj yal jun jtsʼibajome: «Li sloʼilal tayal kʼelob osil ta Babele jaʼ jun loʼil ti solel muʼyuk smelolal ti muʼyuk toʼox jech aʼibil-oe». Xi laj yal jun jchanubtasvanej ti jaʼ judioe: «Jaʼ xchopol chapbenal ti kʼuxi lik talel li lumetike».

¿Kʼu yuʼun oy mu xchʼunik li kʼusi chal Vivlia ti kʼot ta pasel ta Babele? Jaʼ ta skoj ti jelel kʼusi chal xchiʼuk li kʼusi tsnopik jlome. Yuʼun oy jlom krixchanoetik ti lek xchanojike chalik ti mu jechuk ta anil noʼox lik kʼopojikuke, tsnopik ti kʼunkʼun jel tale, ti jaʼ te lokʼ tal li ta slikeb batsʼikʼope. Oy jlom xtoke, chalik ti ta jujun kʼopetik lik kʼatajuk tale, ti x-ujlajetik toʼox ta voʼne jech kʼuchaʼal li chonbolometike, pe ti lek xa xcholet chkʼopojik li avie. Ta skoj ti vaʼ yelan jeltos kʼusi chalike, oy jech tsnopik kʼuchaʼal chal li jchanubtasvanej W. T. Fitch, ti xi laj yal ta slivro The Evolution of Language (Ti kʼuyelan lik kʼatajuk tal li kʼopetike): «Muʼyuk to tabil lek stakʼobiltak skotol».

¿Kʼusi staojik li buchʼu chchanbeik skʼoplal taje xchiʼuk li buchʼu ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos)? ¿Mi oy kʼusi staojik ti chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chalike? ¿O mi oy kʼusi tabil ti chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chal Vivliae? Jkʼeltik lek baʼyel kʼusi chal Vivlia ta sventa taje.

¿BU KʼOT TA PASEL XCHIʼUK KʼUSI ORA?

Li Vivliae chal ti «ta yosilal Sinar», ti Babilonia la sbiin ta tsʼakale, jaʼ te jel tal skʼop li krixchanoetike xchiʼuk te lik spuk sbaik tal (Génesis 11:2). ¿Kʼusi ora ti jech kʼot ta pasele? Chal Vivlia ti «la svocʼ sbaic cristianoetic ta banamil» ta skʼakʼalil Peleg, ti jaʼo vokʼ kʼalal skʼan toʼox 250 jabil xvokʼ li Abrahame. Jaʼ yuʼun, oy xa van ta 4,200 jabil ti jelbat skʼopik ta Babele (Génesis 10:25; 11:18-26).

Jlom li buchʼutik xchanojbeik lek skʼoplale chalik ti bu likem tal li kʼopetik avie jaʼ la ti kʼunkʼun kʼataj tal li baʼyel batsʼikʼope, ti jaʼ toʼox la jech chkʼopojik leʼ xa van ta sien mil jabile.a Jlom xtoke chalik ti oy kʼopetik ti leʼ xa van ta vakmil jabil jech chkʼopojike xchiʼuk tsnopik ti te la lokʼ tal li kʼopetik oy avie. Pe ¿kʼuxi xuʼ snaʼik kʼuyelan kʼataj tal li kʼopetik ti muʼyukik xae? Xi laj yal li revista The Economist: «Tsots jutuk ta albel smelolal. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik kuxajtike (biólogos), oy kʼusi xuʼ staik ti voʼne mukajtik ti jaʼ sprevail ti oy kʼusi kʼot ta pasel ta voʼnee, yan li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼopetike muʼyuk kʼusi xuʼ stunesik sventa chchanbeik skʼoplal». Li revistae chal xtok ti oy buchʼu jech kʼot ta nopel yuʼun ta skoj noʼox ti tsnop stuk ti jech kʼot ta pasele.

Akʼo mi jech, xkoʼolaj oy kʼusi voʼne mukajtik ti jaʼ sprevail li kʼopetik ta voʼnee. ¿Kʼusi li sprevail taje xchiʼuk kʼusi chal ta sventa ti kʼuxi lik tal li kʼopetike? Xi chal The New Encyclopædia Britannica: «Li mas voʼne kʼopetik ti tsʼibabile laj yichʼ tsʼibael leʼ xa van ta chanmil o voʼmil jabile, taje jaʼ noʼox stuk xuʼ xichʼ tunesel ti jaʼ sprevail li kʼopetik ta voʼnee». ¿Bu la staik li sprevail kʼopetik ta voʼne li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume? Ta sural Mesopotamia, jaʼ li bu toʼox oy li voʼneal Sinare.b Jech oxal, li sprevailtak voʼneal kʼopetike jech chal kʼuchaʼal chal li Vivliae.

JELEL SKʼOPIK, JELEL SNOPBENIK

Xi chal Vivlia ti kʼusi la spas Dios li ta Babele: «Bat jcʼatajesbetic li scʼopique yuʼun jech mu xa xaʼibe sba scʼopic» (Génesis 11:7). Ta skoj taje «iquechaj o spasel li slumalique», jaʼ xkaltik, li Babele, xchiʼuk «lic spuc [sbaik] batel ta sbejel banamil» (Génesis 11:8, 9). Pe muʼyuk chal Vivlia ti oy junuk baʼyel kʼop ti jaʼ te lik tal skotol li kʼopetik oy avie. Jaʼ noʼox chal ti lik kʼopojikuk ta yan kʼopetik ti lek xcholete, ti jelel tajeke xchiʼuk ti x-al lek yuʼunik ta jujun skʼopik li kʼusi oy ta yoʼontonike xchiʼuk li kʼusi tsnopike.

¿Kʼusi stakʼ xkaltik ta sventa li yantik kʼopetik oy avie? ¿Mi xkoʼolajik o mi jelelik? Lera Boroditsky, ti te ch-abtej ta universidad ta Stanford ti chchanbe skʼoplal talelale (psicología), xi chale: «Kʼalal yakal chichʼ chanbel skʼoplal li kʼopetike (ti oy van vukmiluke, ti jutuk noʼox laj yichʼ chanbel skʼoplale), muʼyuk noʼox spajeb ti kʼusi jelelik-oe». Akʼo mi oy junantik kʼop ti xkoʼolajik jutuke (jech kʼuchaʼal li cantonés xchiʼuk li hakka, ta sural Chinae), pe li chib kʼopetik taje jelelik tajek li ta yan kʼopetike (jech kʼuchaʼal li catalán xchiʼuk li valenciano, ta Españae).

Li jeltos kʼope jaʼ chakʼ ti jeleluk xilik kʼusitik oy ta balumil li krixchanoetike: li sbon kʼusitike, ti kʼuyelan snaʼ x-atolajike, ti bu xkom jtosuk kʼusie o yantik. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta junantik kʼopetike xi chalike: «Oy jkot om li ta abatsʼikʼobe», pe li ta yan kʼope xuʼ van xi chalike: «Oy jkot om li ta akʼob bu chlokʼ tal Kʼakʼale». Li kʼusi jelelik taje mu xkaʼibetik lek smelolal. Xkaʼibetik xa smelolal ti kʼu yuʼun muʼyuk la stsutsesik tayal kʼelob osil ta Babel li j-abteletike.

¿MI X-UJLAJETIK VAN O MI XCHOLET LEK CHKʼOPOJIK?

¿Kʼu toʼox yelan li sbatsʼikʼopik ta voʼnee? Li Vivliae chal ti laj van snop yajpʼeluk kʼopetik sventa chakʼbe sbi chonbolometik li baʼyel vinik Adane (Génesis 2:20). Jech xtok, laj yalbe nichimalkʼop li yajnile. Li Eva eke lek xcholet laj yal kʼusi albilik yuʼun Dios xchiʼuk laj yal ti kʼusi tstaik mi muʼyuk la xchʼunik mantale (Génesis 2:23; 3:1-3). Jaʼ yuʼun chaʼa, chloʼilajik lek xchiʼuk xuʼ xalik ta nichimalkʼop li kʼusi oy ta yoʼontonike.

Ta skoj ti jmoj toʼox skʼopik li krixchanoetike xuʼ jmoj x-abtejik. Pe kʼalal jelbat skʼopik ta Babele mu xa xuʼ jech spasik. Kʼalal jelbat li skʼopike lek xcholet chkʼopojik jech kʼuchaʼal li sbatsʼikʼopik ta voʼnee. Jaʼ yuʼun, kʼalal jaʼ toʼox jayib siglo echʼ taje lik smeltsanik mukʼta lumetik, lik stsob yajsoltaroik xchiʼuk lik pʼolmajikuk ta spʼejel Balumil (Génesis 13:12; 14:1-11; 37:25). ¿Mi jech van la spasik jechuk ti muʼyukuk xcholet lek chkʼopojike xchiʼuk ti muʼyukuk sgramatikail li skʼopike? Moʼoj. Jech kʼuchaʼal chal Vivliae li sbatsʼikʼopik ta voʼnee xchiʼuk ti kʼuyelan lik kʼopojikuk li ta Babele, maʼuk ti x-ujlajetik noʼoxe, moʼoj, lek xcholet chkʼopojik.

Jech chalik ek li buchʼutik chchanbeik skʼoplale. Li vun The Cambridge Encyclopedia of Language xi chale: «Skotol li jteklumetik ti jchanojbekutik skʼoplale, manchuk mi bikʼtal lumetik, lek xcholet chkʼopojik xchiʼuk vokol jutuk ta aʼibel smelolal skʼopojelik jech kʼuchaʼal skʼopik li jnaklejetik ti oyik ta mukʼta lumetike». Jechtik laj yal ek li jchanubtasvanej ta Harvard ti Steven Pinker sbie, xi la stsʼiba li ta slivro El instinto del lenguaje: «Muʼyuk yichʼoj tael mi junuk kʼop ti muʼyuk xcholet lek chkʼopojike».

LI KʼUSI CHKʼOT TA PASEL TA SVENTA LI KʼOPETIKE

Kʼalal laj kiltik xa ti kʼu sjalil xchiʼuk bu likemik tal li kʼopetike, xkoʼolaj oy xa sprevailtak kuʼuntik ti jelel skotol li kʼopetike xchiʼuk ti xcholet lek chkʼopojik li ta voʼnee. ¿Kʼusi ta jnoptik ta sventa taje? Ep buchʼutik lek stakʼ chʼunel chilik li loʼil chal ta Vivlia ti chalbe skʼoplal li tayal kʼelob osil ta Babele.

Li Vivliae chal ti ta skoj ti la stoy sbaik ta stojolal Dios li krixchanoetike jelbat li skʼopike (Génesis 11:4-7). Akʼo mi jech, xi yaloj ta melel li Diose: «Ta xcacʼ puru lequil cʼop chlocʼ ta yeic ep cristianoetic ta jujun lum, yuʼun jech xuʼ chlic scʼanbicun vocol, vuʼun li Mucʼul Diosune; yuʼun jech coʼol chlic tunicuc cuʼun scotolic» (Sofonías 3:9). Li «lequil cʼop» ti jaʼ li kʼusi melel te oy ta Vivliae, yakal tstsob krixchanoetik ta spʼejel Balumil. Jaʼ yuʼun, xuʼ jchʼuntik ta melel ti tstsob sba yuʼun skotol krixchanoetik ta jelavel li Diose, yuʼun chakʼbe jun noʼox skʼopik, jech kʼuchaʼal kʼalal muʼyuk toʼox jelbil skʼopik li ta Babele.