Neʼe Feholaki Te Kau Huguenots Ke Nātou Maʼu Te ’Ǟteaina

“ ʼAki te Hau pea mo te Fineʼaliki, . . . ʼe Ma Kalagaʼi, ko te kau Polotesita Falani fuli ʼaē ka nātou faiga anai ke nātou Fenonoʼi pea mo Feʼoloʼaki ʼi Totatou Puleʼaga ʼaenī, ʼe mole gata ʼaki pe anai tanatou maʼu Tomā Malumaluga Faka Hau . . . Kae ʼe Ma Faiga anai ke Ma Lagolago, pea mo Tokoni kia nātou ʼaki te ʼu faʼahiga puleʼaki fakapotopoto fuli . . . ke feala ke lelei pea mo faigafua tanatou nonofo ʼi te Puleʼaga ʼaenī.”

KO TE ʼu palalau ʼaia ʼaē neʼe fai e Guillaume dʼOrange pea mo Marie, te hau pea mo te fineʼaliki ʼo Pilitania, ʼi te taʼu 1689. Kae he koʼe koa neʼe tonu ki te kau Polotesita Falani, ʼaē neʼe fakahigoaʼi ki muli age ko te kau Huguenots, ke nātou feholaki mai Falani pea ke nātou kole ke puipui nātou ʼi he fenua matāpule? He koʼe ʼe lelei ke tou tokagaʼi ia ʼaho nei pe koteā ʼaē neʼe hoko ʼi tanatou feholaki mai Falani ia taʼu e 300 ki muʼa atu?

ʼI Eulopa, lolotoga te 16 sēkulō, neʼe lahi ʼaupito ai te ʼu tau pea mo te ʼu fihifihia ʼo ʼuhiga mo te lotu. Neʼe mole hāo ia Falani ʼi te ʼu maveuveu ʼaia, he neʼe hoko ai te ʼu Tau Faka Lotu (mai te taʼu 1562 ʼo aʼu ki te taʼu 1598) ʼa te kau Katolika pea mo te kau Polotesita. Kae ʼi te taʼu 1598 neʼe sinie e te Hau Falani ko Henri 4 te Édit de Nantes, ko te lao neʼe ina foaki ki te kau Polotesita Huguenots he faʼitaliha faka lotu. Ko te fakagafua ʼaia ʼa te lao he ʼu lotu e lua, neʼe ko he meʼa makehe ʼi Eulopa. Neʼe gata faka temi ai te ʼu maveuveu faka lotu ʼaē neʼe maʼuli mamahi ai ia Falani lolotoga taʼu e 30 tupu ʼi te 16 sēkulō.

Logope la neʼe fakatuʼutuʼu ko te Édit de Nantes ʼe “tuʼu maʼu anai pea ʼe mole molehi anai,” kae neʼe molehi ʼi te taʼu 1685 ʼaki te Édit de Fontainebleau. Ko te tagata fai filosofia Falani ko Voltaire neʼe ina ʼui ko te molehi ʼaia ʼo te Édit de Nantes, neʼe hoko ai “te malaʼia lahi ki Falani.” Mole tuai pea neʼe feholaki te toko 200 000 kau Huguenots ki te tahi ʼu fenua. Kae ko te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki te Édit de Fontainebleau, neʼe kovi age ʼi te faʼahi ʼaia. He koʼe koa neʼe molehi te ʼuluaki édit, ʼaē neʼe fakaʼapaʼapa ki te lotu Polotesita?

Neʼe Fakafeagai Kiai Talu Mai Te Kamata

Logope la neʼe fakaʼaogaʼi te Édit de Nantes lolotoga taʼu e 90, kae ʼe ʼui e te fafine tohi hisitolia neʼe kua “lolotoga mate ia ʼi te temi ʼaē neʼe fakapogi ai ʼi te taʼu 1685.” ʼE moʼoni, neʼe mole fakatuʼu te édit ʼaia ki he ʼu tafitoʼaga mālohi. Talu mai te kamata neʼe tupu ʼaki ai te meʼa ʼaē neʼe fakahigoaʼi ko te “tau momoko” ʼa te kau takitaki lotu Katolika pea mo te “ ’Ēkelesia Réformée.” Talu mai te taʼu 1598 ʼaē neʼe fakahā ai te lao ʼaia ʼo aʼu ki te ʼu taʼu 1630, ko te fakafeagai ki te Édit de Nantes neʼe hā ʼi te ʼu talaga ʼa te kau Polotesita pea mo te kau Katolika, pea mo te ʼu tohi faka lotu ʼaē neʼe tā. Kae neʼe ʼi ai te tahi ʼu agaaga ʼo te fakapalatahi faka lotu.

ʼI te ʼosi tauʼi ʼa te kau Polotesita mai te taʼu 1621 ʼo aʼu ki te taʼu 1629, neʼe fai e te puleʼaga Falani he ʼu fakatuʼutuʼu aga fefeka moʼo fakakinauʼi nātou ke nātou tali te lotu Katolika. Pea neʼe ʼāsili kovi te ʼu fakakinau ʼaia lolotoga te temi hau ʼo Louis 14, te “Hau Laʼā.” Ko tona faʼahiga fai politike neʼe iku ki te molehi ʼo te Édit de Nantes.

Te ʼu Fakatuʼutuʼu Fefeka ʼo Te Puleʼaga

Neʼe kau ki te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaia te toʼo māmālie ʼo te ʼu ʼāteaina ʼo te kau Polotesita. Mai te taʼu 1657 ʼo aʼu ki te taʼu 1685, neʼe fai te ʼu lao e 300 moʼo fakafeagai ki te kau Huguenots, pea neʼe lahi ai te ʼu lao ʼaē neʼe fai ʼaki te fakaneke ʼa te kau takitaki lotu. ʼAki te ʼu lao ʼaia neʼe fakafihiʼi te ʼu agaaga fuli ʼo tonatou maʼuli. Ohage la, neʼe tapuʼi ki te kau Huguenots ke nātou tōketā, peʼe nātou gāue ʼi te fai fakamāu, peʼe nātou gāue ko he ʼu hahaʼi tokoni faifānau. ʼO ʼuhiga mo te faifānau, neʼe ʼui fēnei e te fafine tohi hisitolia: “Neʼe feala feafeaʼi ki he tahi ke ina tuku tona maʼuli kia nima ʼo he heletiko, ʼi tana ʼiloʼi ʼaē ko te fakatuʼutuʼu ʼo te heletiko ʼe ko te maumauʼi ʼo te mālama ʼo te temi ʼaia?”

Neʼe ʼāsili kovi tonatou fakatagaʼi ʼi te taʼu 1677. Kapau neʼe maʼu he Huguenot ʼe ina faigaʼi ke ina fakatafoki he Katolika, pea neʼe tonu ke ina totogi he falā lahi ko te foʼi afe livres. Ko te falā ʼo te puleʼaga neʼe maʼu ʼi te ʼu tukuhau mamafa ʼaē neʼe totogi e te hahaʼi, pea neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakakinauʼi te kau Huguenots ke nātou tafoki. ʼI te taʼu 1675 neʼe momoli e te kau takitaki lotu Katolika ki te Hau ko Louis 14, ia livres e 4 miliona vaelua, ʼo nātou ʼui fēnei: “ ʼE tonu ke ke fakahā lelei tau loto fakafetaʼi ʼo fakaʼaogaʼi tou pule moʼo pulihi katoa te kau heletiko.” Ko te fakatuʼutuʼu ʼaia moʼo “totogi” te fakatafoki ʼo te hahaʼi, neʼe iku ki te tafoki ʼo te toko 10 000, ki te Lotu Katolika lolotoga taʼu pe e tolu.

ʼI te taʼu 1663 neʼe tapuʼi te tafoki ʼa te hahaʼi ki te Lotu Polotesita. Pea neʼe fai he ʼu tuʼakoi ʼo ʼuhiga mo te ʼu potu ʼaē neʼe feala ke nonofo ai te kau Huguenots. Ko he faʼifaʼitaki ʼo te kovi ʼo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaia, neʼe ko te fealagia ʼaē neʼe foaki ki te ʼu fānau ʼe taʼu 7 ke nātou liliu ko he kau Katolika, tatau aipe pe neʼe mole ʼio kiai tanatou ʼu mātuʼa. Ko te ʼu mātuʼa Polotesita neʼe maʼua ke nātou totogi te akoʼi ʼo tanatou fānau e te kau Sesuite pea mo te tahi ʼu faiako Katolika.

Ko te tahi fakatuʼutuʼu mālohi moʼo pulihi te kau Huguenots neʼe ko te Compagnie du Saint-Sacrement (ko te Kautahi ʼo te Sakalameta Maʼoniʼoni). ʼE ʼui e Janine Garrisson, neʼe ko he kautahi Katolika neʼe maʼu ʼi Falani katoa. Ko te hahaʼi ʼo te kautahi ʼaia neʼe nātou fefioʼaki mo te hahaʼi maʼu tuʼulaga, pea neʼe lahi tanatou falā pea neʼe nātou ʼiloʼi lelei te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te fenua katoa. ʼE fakamahino mai e Garrisson, neʼe lahi tanatou ʼu fakatuʼutuʼu fakakākā: “Ko te Compagnie neʼe nātou fakaneke te hahaʼi, peʼe nātou tāʼofi te fakahoko ʼo te lao, pe neʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu malomu, pea neʼe nātou fakaʼaogaʼi ia meʼa fuli moʼo fakavaivaiʼi te kau Polotesita.” Logope la te faʼahi ʼaia, ko te tokolahi ʼo te kau Polotesita neʼe nātou nonofo ʼi Falani lolotoga te ʼu fakataga ʼaia. ʼE ʼui fēnei e te fafine tohi hisitolia ʼaia: “ ʼE faigataʼa takita mahino pe koʼe neʼe mole tokolahi te kau Polotesita ʼaē neʼe mavae mai te Puleʼaga, ʼi te faka ʼāsili ʼo te fehiʼa kia nātou.” Kae ki muli age neʼe maʼua ke nātou feholaki.

Te Toe Liliu Ki Te Kamata

ʼAki te Tokalelei ʼo Nymegen (ʼi te taʼu 1678) pea mo te Trêve ʼo Ratisbonne (ʼi te taʼu 1684), neʼe fakagata ai te ʼu tau e te Hau ko Louis 14 pea mo te ʼu fenua matāpule. ʼI Pilitania, ko te hau ʼaē neʼe fakanofo ʼi Fepualio 1685 neʼe ko te Katolika. Neʼe ʼaoga te ʼaluʼaga foʼou ʼaia kia Louis 14. ʼI he ʼu taʼu ki muʼa atu, neʼe fakahā e te kau takitaki lotu Katolika ʼo Falani te Déclaration des quatre articles, ʼaē neʼe ina faka tuʼakoi te pule ʼo te tuʼi tapu. ʼI te temi ʼaia, ko te tuʼi tapu ko Innocent 11 neʼe ina “ ʼui ko te ’Ēkelesia Falani neʼe kua teitei mavetevete.” Koia la ʼaē, ʼi te molehi ʼo te Édit de Nantes, neʼe feala kia Louis 14 ke ina fai ke lelei tona matagafua ia mata ʼo te tuʼi tapu pea ke nā toe felogoi lelei.

Ki muli age neʼe hā lelei te aga ʼa te hau ʼo ʼuhiga mo te kau Polotesita. Kae neʼe mole lava pulihi nātou ʼaki te fakalotoʼi pea mo te ʼu lao. Kae neʼe lava lelei te gāue ʼa te ʼu dragonnadesa ʼaē neʼe hoki fai. Koia ʼi te taʼu 1685, neʼe sinie e Louis 14 te Édit de Fontainebleau moʼo molehi te Édit de Nantes. Ko te ʼu fakataga ʼaē neʼe tupu ʼaki te faʼahi ʼaia, neʼe ina fakaʼāsili kovi ai te ʼaluʼaga ʼo te kau Huguenots ʼi muʼa ʼo te fai ʼo te Édit de Nantes. Koteā ʼaē neʼe nātou fai ʼi te temi ʼaia?

ʼE Nātou Fai Fakafūfū Anai Koa, Peʼe Nātou Tauʼi, Peʼe Nātou Feholaki?

Ko ʼihi Huguenots neʼe nātou fili ke nātou tauhi fakafūfū. Neʼe maumauʼi tonatou ʼu fale fono pea neʼe tapuʼi tanatou tauhi fakahāhā, pea neʼe nātou maliu ai ki te ‘ ’Ēkelesia ʼo te Toafa,’ ko tona faka ʼuhiga neʼe nātou tauhi fakafūfū. Neʼe nātou fai te faʼahi ʼaia logope la ko te lao ʼo Sūlio 1686, neʼe ina fakatūʼa ki te mate te hahaʼi ʼaē neʼe nātou kau ki te ʼu fono ʼaia. Ko ʼihi Huguenots neʼe nātou līaki tanatou tui, he neʼe nātou manatu ʼe feala anai ke nātou toe tafoki ki tanatou lotu ki muli age. Neʼe nātou fai he tauhi Katolika loi, pea neʼe faʼifaʼitakiʼi e te ʼu taʼiake neʼe hoa kiai.

Neʼe faiga e te puleʼaga ke nātou fakamālohiʼi te tui ʼa te hahaʼi ʼaē neʼe tafoki ki te lotu Katolika. Ke feala hanatou maʼu gāue, neʼe tonu ki te kau Katolika foʼou ke nātou fakahā he pepa neʼe fakamoʼoni ki tonatou ʼuhiga Katolika, pea neʼe tonu ke sinie e te patele ʼo te palokia ʼaē neʼe ina tohi pe ko ai te hahaʼi ʼaē neʼe ʼōmai ʼo misa. Kapau neʼe mole heʼeki papitema te ʼu tamaliki pea neʼe mole akoʼi nātou ke nātou Katolika, neʼe feala ke faʼao nātou mai tanatou ʼu mātuʼa. Ko te ʼu faleako neʼe tonu ke nātou akoʼi te lotu Katolika. Neʼe lahi te ʼu faiga moʼo fai he ʼu tohi ʼe lagolago ki te lotu Katolika maʼa te “hahaʼi ʼo te Tohi [te Tohi-Tapu],” te higoa ʼaia ʼa te kau Polotesita. Neʼe tā e te puleʼaga te ʼu tohi e tahi miliona tupu pea ina momoli ki te ʼu potu fenua ʼaē neʼe kaugamālie ai te hahaʼi ʼaē neʼe tafoki ki te lotu Katolika. Neʼe fefeka ʼaupito te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te puleʼaga, koia kapau neʼe mahaki kovi he tahi kae neʼe fakafisi ki te etelemosio, pea toe lelei ki muli mai, neʼe fakatūʼa ia ia ke pilisoniʼi peʼe ke maʼuli popūla ʼi he vaka ʼo aʼu ki tona mate. ʼI tana ʼosi mate, neʼe līaki tona sino ohage ko he ʼotaʼota, pea neʼe faʼao tona ʼu koloā.

Ko ʼihi Huguenots neʼe nātou fili ke nātou tauʼi te Lotu Katolika. ʼI te potu fenua ʼo Cévennes, ʼaē neʼe ʼiloa ʼuhi ko te tauhi lelei ʼo tana hahaʼi ki te lotu, ko te kau Huguenots ʼaē neʼe fakahigoaʼi ko te kau Camisards, neʼe nātou agatuʼu ʼi te taʼu 1702. Kae moʼo tauʼi te ʼu hele ʼa te kau Camisards, pea mo te ʼu ʼohofi ʼaē neʼe nātou fai ʼi te pōʼuli, ko te kau solia ʼo te puleʼaga neʼe nātou tutu te ʼu kolo. Logope la neʼe hoko atu e te kau Huguenots tanatou ʼu ʼohofi lolotoga he kiʼi temi, kae ʼi te taʼu 1710 neʼe molehi e te kau solia ʼo Louis 14 te kau Camisards.

Ko ʼihi Huguenots neʼe nātou feholaki mai Falani. Ko tanatou mavae neʼe hage ko he diaspora, he neʼe nātou mavetevete ʼi te ʼatu fenua kehekehe. Ko te tokolahi ʼo te kau Huguenots neʼe nātou māsisiva ʼi tanatou mavae, he neʼe faʼao e te puleʼaga tanatou ʼu koloā, ʼo vahevahe mo te ’Ēkelesia Katolika. Koia neʼe mole faigafua tanatou feholaki. Moʼo fakagata tanatou feholaki, neʼe fakatuʼutuʼu atu aipe e te puleʼaga Falani ke leʼoleʼo te ʼu ala ʼaē ʼe fakaaʼu ki te tahi ʼu fenua pea ke huke te ʼu vaka. Ko te ʼu pirates neʼe nātou kaihaʼa te ʼu vaka ʼaē neʼe mavae mai Falani, he neʼe feala ke nātou maʼu he paʼaga lahi mo kapau neʼe nātou puke te kau feholaki. Ko te kau Huguenots ʼaē neʼe puke, neʼe fai kia nātou he fakatūʼa mamafa. ʼO hilifaki ki te ʼu faigataʼaʼia ʼaia, neʼe ʼi ai te kau malomu ʼaē neʼe nātou kumi pe ko ai ia nātou ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ke nātou feholaki pea ko te ʼu ala ʼaē neʼe nātou fili ke nātou feholaki ai. ʼI te temi ʼaia, neʼe ko he agamāhani te kaihaʼa ʼo te meli, pea mo te fai ʼo he ʼu pepa loi, pea mo te ʼu fakatuʼutuʼu fakakākā.

Te Nonoʼaga Lelei

Ko te feholaki ʼa te kau Huguenots mai Falani pea mo te tali ʼo nātou ʼi he ʼu fenua matāpule, neʼe fakahigoa ko te Nonoʼaga. Neʼe feholaki te kau Huguenots ki Holani, mo Suisi, mo Siamani pea mo Pilitania. Ki muli age, ko ʼihi neʼe nātou ʼolo ki Scandinavie, mo Amelika, mo Ilelani, mo te ʼu Antilles, mo Afelika ʼo te Potu Toga, pea mo Lusia.

ʼI ʼihi fenua ʼo Eulopa, neʼe fai ai he ʼu lao neʼe nātou uga te kau Huguenots ke nātou ʼōmai kiai. Ohage la, neʼe mole tonu ke nātou totogi tanatou naturalisation, mo te tukuhau, pea mo tanatou hū ki he tufuga gāue. ʼE ʼui e te fafine tohi hisitolia ko Elisabeth Labrousse, ko te tokolahi ʼo te kau Huguenots neʼe ko he “kau tagata tūpulaga . . . neʼe nātou faʼa gāue mo mālohi pea neʼe lelei ʼaupito tanatou aga.” Koia ʼi te temi ʼaē neʼe lahi tāfito ai te mālohi ʼo Falani, neʼe mavae ai te tokolahi ʼo tana hahaʼi gāue faiva ʼi te ʼu tufuga gāue kehekehe. Ei, neʼe ʼave ki te ʼu fenua tai te ʼu “koloā pea mo te ʼu faʼahiga gāue kehekehe.” Kae ko te ʼu fenua ʼaē neʼe nātou tali nātou, neʼe nātou fai te faʼahi ʼaia he neʼe toe ʼi ai foki mo tanatou ʼu tupuʼaga faka lotu pea mo faka politike. Kae koteā te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te mavae ʼaia ʼa te kau Huguenots?

Neʼe mole leleiʼia e te ʼu fenua matāpule te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki te molehi ʼo te Édit de Nantes pea mo te ʼu fakataga ʼaē neʼe hoko ʼaki. Neʼe fakaʼaogaʼi e Guillaume dʼOrange te fehiʼa ki te kau Falani moʼo fakaliliu ia ia ko te hau ʼo te ʼu Pays-Bas. ʼAki te tokoni ʼa te kau ofisie Huguenots neʼe toe fakanofo ke hau ki Pilitania, ʼo ina fetogi te hau Katolika ko Sake 2. ʼE fakamahino mai e te tagata tohi hisitolia ko Philippe Joutard, “ko te fakahifo ʼo Sake 2 pea mo te faʼufaʼu ʼo te Ligue dʼAugsbourg neʼe hoko tāfito ʼuhi ko te faʼahiga fai politike ʼa Louis 14 ʼo ʼuhiga mo te kau Polotesita. . . . Ko te ʼu meʼa [ʼaia] neʼe maʼuhiga ʼaupito ʼi te hisitolia ʼo Eulopa, he neʼe iku ki te fetogi ʼo te pule ʼo Falani ʼaki te pule Pilitania.”

Neʼe maʼuhiga te tuʼulaga ʼa te kau Huguenots ki te maʼuli fakafenua ʼo te Eulopa. Neʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼāteaina ʼaē neʼe nātou hoki maʼu moʼo fai he ʼu tohi neʼe nātou fakahā ai te filosofia ʼo te Mālamagia pea mo fakaloto mālohiʼi te hahaʼi ke nātou fakaʼapaʼapa ki te ʼu manatu pea mo te ʼu lotu kehekehe. Ohage la, ko te tagata Polotesita Falani neʼe ina fakaliliu te ʼu tohi ʼa te tagata Pilitania ko John Locke, ʼaē ʼe fakahā ai ko te hahaʼi ʼe nātou tutupu ake mo te fealagia ʼaē ke nātou faʼitaliha. Ko ʼihi hahaʼi faitohi Polotesita neʼe nātou faka maʼuhigaʼi te loto faʼitaliha ʼo tokita leʼo ʼo loto. Neʼe tupu ʼaki ai te manatu ʼaē ʼe ina ʼui ko te fakalogo ki te ʼu pule ʼe mole tonu ke fai katoa, pea ʼe mole tonu ke kita fakalogo kia nātou mo kapau ʼe mole nātou fakahoko tonatou maʼua ki te hahaʼi. Koia ohage ko tona ʼui e te tagata tohi hisitolia ko Charles Read, ko te molehi ʼo te Édit de Nantes neʼe ko “he tupuʼaga tāfito ʼaē neʼe tupu ai te Agatuʼu ʼo Falani.”

Koteā Tona ʼu ʼAoga Kia Tatou?

ʼUhi ko te ʼu fua kovi ʼo te ʼu fakataga pea mo te kua puli ʼo te tokolahi ʼo te hahaʼi popoto ʼi te puleʼaga, ko te ʼAliki ko Vauban, te pule solia ʼaē neʼe ina tokoniʼi te Hau ko Louis 14, neʼe ina uga ia ia ke ina toe fakatuʼu te Édit de Nantes, ʼo ina ʼui fēnei: “Ko te fakatafoki ʼo te ʼu loto ʼe fakalogo ki te ʼAtua tokotahi pe.” Koia he koʼe koa neʼe mole tali e te Puleʼaga Falani te ako ʼaia pea neʼe mole ina fetogi tana puleʼaki? ʼE mahino ia, neʼe tupu ko te tuʼania ʼa te hau naʼa fakavaivai te puleʼaga. Tahi ʼaē meʼa, neʼe nātou maʼu he ʼu fua lelei kia nātou ʼi te mālohi ʼaupito ʼo te lotu Katolika pea mo te aga fakapalatahi ki te ʼu lotu ʼaē neʼe hoko ʼi Falani ʼi te 17 sēkulō.

Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki te molehi ʼo te édit, neʼe tupu ʼaki ai te feʼekeʼaki ʼa ʼihi: “ ʼE lahi feafeaʼi te ʼu kehekehe ʼaē ʼe feala ke tali e he sosiete?” ʼE moʼoni, ohage ko tona ʼui e te hahaʼi tohi hisitolia, ka kita manatuʼi te kau Huguenots pea ʼe kita manatuʼi “te faʼahiga fai ʼo te pule pea mo tona ʼu kākā.” Ia ʼaho nei ʼi te ʼu sosiete ʼaē ʼe lahi ai te ʼu lotu kehekehe pea mo te ʼu lanu, ko te feholaki ʼa te kau Huguenots ke nātou maʼu te ʼāteaina ʼe ko he fakamanatu fakalave loto ʼo te meʼa ʼaē ʼe feala ke hoko, mo kapau ʼe fakamuʼamuʼa te ʼu meʼa politike ʼaē ʼe fefioʼaki mo te lotu, kae meʼa noaʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe lelei ki te hahaʼi.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 28]

Te ʼu Dragonnades

Neʼe Nātou Fakamatakuʼi Pea Mo Fakatafoki Te Hahaʼi

Ko ʼihi neʼe nātou ʼui ko te kau talakone neʼe ko he ʼu “misionea lelei ʼaupito.” Kae neʼe nātou fakamatakuʼi te kau Huguenots pea ʼi ʼihi temi ko he ʼu kolo katoa neʼe nātou tafoki ki te Lotu Katolika ʼi tanatou logo ʼaē ki tanatou tau mai. Kae neʼe ko ai koa te kau talakone ʼaia?

Ko te kau talakone neʼe ko he kau solia neʼe nonofo ʼi te ʼu ʼapi ʼo te kau Huguenots moʼo fakamatakuʼi nātou. Ko te fakaʼaogaʼi ʼaia ʼo te kau talakone neʼe fakahigoaʼi ko te ʼu dragonnades. Moʼo faka mafasia te ʼu famili ʼo te kau Huguenots, neʼe fekauʼi kia nātou te kau solia ʼe kaugamālie ʼaupito, kae neʼe faigataʼa ki te ʼu famili ʼaia ke nātou fafaga nātou. Neʼe fakagafua ki te kau talakone ke nātou gaohi koviʼi te ʼu famili ʼaia, mo fakalelu tanatou momoe, pea mo maumauʼi tanatou ʼu koloā. Neʼe mavae te kau talakone, mo kapau neʼe līaki e te ʼu famili tanatou tui ki te lotu Polotesita.

ʼI te taʼu 1681, neʼe fakaʼaogaʼi te ʼu dragonnades moʼo fakamālohiʼi te hahaʼi ke nātou tafoki ki te Lotu Katolika, ʼi Poitou ʼi te Potu Hihifo ʼo Falani, he neʼe kaugamālie ai te kau Huguenots. ʼI te lolotoga ʼo ni ʼu māhina, neʼe tafoki te toko 30 000 peʼe ko te toko 35 000. Neʼe fai te faʼahi ʼaia ʼi te taʼu 1685 ʼi te tahi ʼu potu ʼaē neʼe kaugamālie ai te kau Huguenots. ʼI te lolotoga ʼo ni ʼu māhina, ko te toko 300 000 peʼe lagi ko te toko 400 000 neʼe nātou līaki tanatou tui. Neʼe ʼui e te tagata tohi hisitolia ko Jean Quéniart, ko te lava lelei ʼo te gāue ʼa te ʼu dragonnades, neʼe ina “faka fealagia ke molehi [te Édit de Nantes] he neʼe hage kua feala ke fai feiā ʼi te temi ʼaia.”

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Paki ʼo te pasina 25]

Ko te ʼu palalau ʼaenī ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu 1689, neʼe nātou fakahā ki te kau Polotesita Falani ʼe feala ke tali nātou ʼi te fenua matāpule pea ke nātou hāo mai te ʼu fakataga faka lotu

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

By permission of The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Paki ʼo te pasina 26]

Te Molehi ʼo te Édit de Nantes ʼi te taʼu 1685 (ʼE ko te ʼuluaki pasina ʼaenī ʼo te lao ʼaia)

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Paki ʼo te pasina 26]

Neʼe lahi te ʼu fale lotu Polotesita neʼe maumauʼi

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris