Koteā Te Meʼa ʼAē Kua Hoko Ki Te ʼUhiga Pule?

KO TE hahaʼi ʼaē ʼe fakakaukau tonatou ʼatamai ʼe nātou ʼiloʼi te maʼuhiga ʼaē ʼo te pule. Kapau ʼe mole ʼi ai he faʼahiga faʼufaʼu moʼo takitaki, pea ʼe vave pe te liliu ʼa te sosiete fakatagata ko he sosiete ʼe maveuveu. Koia, ʼe tou maʼu ai te talanoa ʼaenī ʼi te ʼu lao ʼo Falani: “ ʼI te kūtuga fuli pe, ʼe tou maʼu ai te ʼu kalasi e lua: ko nātou ʼaē ʼe takitaki pea mo nātou ʼaē ʼe fakalogo, ko nātou ʼaē ʼe fai fakatotonu pea mo nātou ʼaē ʼe nātou fakahoko te ʼu fakatotonu, ko nātou ʼaē ʼe lagiaki pea mo nātou ʼaē ʼe lagolago, ko te ʼu kovana pea mo nātou ʼaē ʼe puleʼi. . . . Ko te pule ʼe feala pe ke maʼu ʼi te ʼatu ʼu sosiete fakatagata.”a

Kae, neʼe fetogi leva te manatu ʼo ʼuhiga mo te pule talu mai te Lua Tau Faka Malamanei, tāfito la ʼi te ʼu taʼu 1960. ʼI tana talanoa ʼo ʼuhiga mo te ʼu taʼu ʼaia ʼe ʼui fēnei e te tohi Fakafalani (Encyclopédie Universalis) ʼe ko he “lakilisi ia ʼo ʼuhiga mo te fakafeagai ki te kau maʼu tuʼulaga pea mo te ʼuhiga pule.” Ko te taʼi lakilisi ʼaia ʼe mole fakapuna’maʼuli kia nātou ʼaē ʼe nātou ako te Tohi-Tapu. Neʼe fakakikite e te ʼapositolo ko Paulo: “Koutou manatuʼi, ko te temi fakaʼosi ʼo te mālama ʼaenī ʼe ko he temi tokakovi anai ia! Ko te hahaʼi ʼe manako pe anai ia kia nātou totonu mo te paʼaga; fiahā, fiatuʼu, gutu tauvele; talagataʼa ki te ʼu mātuʼa . . . ; ʼe mole feala anai he lolomi ʼo tanatou fehiʼa, . . . heʼe fakatatāʼofi, fekai, . . . fonu ʼi te fialahi. ʼE nātou manako age anai ki ʼanatou ʼu fakafiafia ʼi te ʼAtua.”—2 Timoteo 3:1-4, The Revised English Bible.

Ko Te ʼUhiga Pule ʼe Tāu Mo Te Lakilisi

Ko te lea faka polofeta ʼaia ʼe ina fakamatala lelei totatou temi pea mo totatou taʼiake. ʼI te ʼu faʼahi fuli pe kua fihiʼi ia te ʼuhiga pule—pe ʼi te famili, ʼi te faleako, ʼi te univelesitē, ʼi te ʼu fale gāue, pea mo te pule fakakolo peʼe fakafenua. Ko te ʼu fetogi ʼi te faʼahi ʼo te ʼu felāveʼi fakasino, te musika heʼeʼaoga ʼaē ko te rap, te ʼu fakafeagai ʼa te kau ako, te ʼu lakeleve ʼaē fai ʼaki te agamālohi, te agatuʼu ʼa te hahaʼi sivile, pea mo te ʼu fai fakapō, ʼe ko he ʼu fakaʼiloga fuli ʼaia ʼo te kua puli ʼo te fakaʼapaʼapa ki te ʼuhiga pule.

ʼI te ʼu akonaki neʼe fai ʼi Palesi e te Institut de Science Politique pea mo te nusipepa Le Monde ʼaē ʼe tufa ʼi te ʼaho fuli pe, neʼe ʼui fēnei e te polofesea ko Yves Mény: “ ʼE feala pe ke tuʼu he pule mo kapau ʼe ko he pule ʼe fakatafito ki te lao.” Ko te tahi tupuʼaga ʼo te lakilisi ʼaē ʼe felāveʼi mo te ʼuhiga pule ia ʼaho nei, ko te mole falala ʼa te tokolahi ʼe fakatafito ki te lao te ʼuhiga pule ʼa te kau takitaki. ʼUhi ko te faʼahi ʼaia, ʼe nātou lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te takitaki ʼa nātou ʼaia. ʼE fakahā e te tānaki, ʼi te kamata mai ʼo te ʼu taʼu 1980, ko te toko 9 ki te teau ʼi Amelika, te toko 10 ʼi te toko teau ʼi Ositalalia, te toko 24 ʼi te toko teau ʼi Pilitania, te toko 26 ʼi te toko teau ʼi Falani, pea mo te toko 41 ʼi te toko teau ʼi Initia, ki tanatou manatu ʼe mole fakatafito ki te lao te puleʼaga ʼaē ʼe ina takitaki tanatou fenua.

Te Kumi ʼa Te Tagata Te Pule ʼAē ʼe Tāu

Ohage ko tona tuʼu mai ʼi te Tohi-Tapu, ʼi te kamataʼaga mai neʼe pule tonu te ʼAtua ki te tagata. (Senesi 1:27, 28; 2:16, 17) Kae, neʼe mole tuai, pea neʼe faiga leva te tagata ke ʼāteaina mai tona Tupuʼaga ʼo ʼuhiga mo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai. (Senesi 3:1-6) ʼI tanatou haga ʼaē ʼo līaki te teokalasia, peʼe ko te pule ʼa te ʼAtua, neʼe tonu foki leva ke nātou maʼu he tahi age faʼahiga takitaki. (Tagata Tānaki 8:9) Ko ʼihi neʼe nātou pule ʼaki te mālohi. Kia nātou ʼaia, ko te mālohi ʼaē ʼe ina faka lākatonuʼi tanatou ʼuhiga pule. Ko te meʼa pe ʼaē neʼe maʼuhiga, ke feʼauga tanatou mālohi moʼo fakahoko te meʼa ʼaē ʼe nātou loto kiai. Kae ki te tokolahi neʼe nātou logoʼi te ʼaoga ʼaē ke nātou faka lākatonuʼi tanatou takitaki.

Neʼe fai te faʼahi ʼaia e te kau takitaki ʼo te ʼu temi ʼaē, ʼaki hanatou ʼui ko nātou ko he ʼu ʼatua pe neʼe foaki age kia nātou te mālohi e te ʼu ʼatua. ʼE ko te akonaki loi ʼaia ʼo te “pule faka hau taputapu,” ʼaē neʼe lau e te ʼu ʼuluaki pule ʼo Mesopotamia pea mo te ʼu Falaone ʼo te Esipito ʼāfea.

Ko Alexandre le Grand, pea mo te ʼu tuʼi Keleka ʼaē neʼe hoa ki ai, pea mo te tokolahi ʼi te ʼu tuʼi Loma neʼe nātou toe ʼui foki mo nātou ko nātou ko te ʼu ʼatua pea neʼe nātou fakamaʼua ia te atolasioʼi ʼaē ʼo nātou. Ko te ʼu faʼahiga takitaki ʼaia neʼe ʼui ko te ʼu “tauhi ki te hau,” pea neʼe nātou fakatuʼutuʼu ke nātou fakamālohiʼi tonatou ʼuhiga pule, ki te hahaʼi kehekehe ʼaē neʼe nātou puleʼi. Ko te fakafisi ʼaē ki te tauhi ki te hau neʼe tauteaʼi ohage ko he agatuʼu ki te Puleʼaga. ʼI te tohi (The Legacy of Rome), neʼe tohi fēnei e te polofesea ko Ernest Barker: “Ko te faka ʼuhiga ʼo te tuʼi [Loma] ko he ʼatua, pea mo te fakaʼapaʼapa ʼaē ʼe foaki age ki ai ʼi tona ʼuhiga ʼatua, ʼe ko te ʼu fakatafitoʼaga ia, peʼe ʼi hona tahi age ʼaluʼaga, ʼe ko te simā ʼaia ʼo te puleʼaga.”

Neʼe hoko moʼoni te faʼahi ʼaia, tatau aipe ʼi te kua ʼosi fakagafua e te Tuʼi ko Constantin (neʼe pule mai te taʼu 306 ki te taʼu 337 ʼo totatou temi) ki te “Lotu Faka Kilisitiano” pea ki muli age neʼe liliu te lotu ʼaia ko te lotu faka Puleʼaga ʼo te puleʼaga ʼo Loma ʼaki te Tuʼi ko Theodose 1 (ʼaē neʼe pule mai te taʼu 379 ki te taʼu 395 ʼo totatou temi). Neʼe atolasioʼi te tahi ʼu tuʼi “Kilisitiano” ohage ko ni ʼu ʼatua ʼo kaku ki te nima sēkulō ʼo totatou temi.

“Ko Te ʼu Pule e Lua,” “Ko Te ʼu Heletā e Lua”

ʼAki te hikihiki ʼo te pule ʼa te tuʼi tapu, neʼe ʼāʼāsili leva te ʼu fihifihia ʼi te ’Ēkelesia pea mo te Puleʼaga. Koia, ʼi te fakaʼosi ʼo te nima sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fakatuʼu e te tuʼi tapu ko Gélase 1 te pelesepeto ʼo ʼuhiga mo te ʼu “Pule e lua”: te pule maʼoniʼoni ʼa te ʼu tuʼi tapu pea mo te pule fakaʼaliki ʼa te ʼu hau—ʼo fakalogo te ʼu hau ki te ʼu tuʼi tapu. Ko te manatu ʼaia neʼe liliu leva ia, ko te akonaki ʼo te ʼu “heletā e lua”: “Ko te heletā fakalaumālie neʼe tuku tonu ʼi te ʼu nima ʼo te ʼu tuʼi tapu, ʼo nātou foaki te heletā fakamālama ki te ʼu hau ʼaē neʼe fakanofo, kae ko te ʼu hau ʼaia ʼe tonu foki ke nātou fakaʼaogaʼi te heletā fakamālama ʼo mulimuli pe ki te ʼu fakatotonu ʼa te tuʼi tapu.” (The New Encyclopædia Britannica) ʼO fakatafito ki te akonaki ʼaia, lolotoga te Moyen-Age neʼe ʼui e te ’Ēkelesia Katolika ʼe tāu mo ia ke ina fakanofo te ʼu tuʼi pea mo te ʼu hau, ʼo toe feiā aipe ki te fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo tonatou ʼuhiga pule, ʼo nātou hoko atu ai te fagana ʼāfea ʼaē ʼo ʼuhiga mo te “pule faka hau taputapu.”

Kae, ʼe mole tonu anai ke tou faihala ʼo fakatahiʼi pea mo te meʼa ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te tonu fakaʼatua ʼo te ʼu Hau, ko he akonaki neʼe hoki fakatuputupu ki muli age moʼo faka ʼāteaina te kau takitaki politike mai te tuʼi tapu. Ko te akonaki ʼaē ʼo ʼuhiga mo te tonu fakaʼatua ʼe ina ʼui ko te tuʼulaga pule ʼa te ʼu hau ʼe haʼu fakahagatonu mai te ʼAtua, kae mole haʼu ia mai te tuʼi tapu ʼo Loma. ʼE ʼui fēnei e te tohi (New Catholic Encyclopedia): “ ʼI te temi ʼaē neʼe pule katoa ai te tuʼi tapu ki te ʼu meʼa fakalaumālie pea mo te ʼu meʼa fakamālama ʼa te kau takitaki ʼo te ʼu puleʼaga, ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te tonu fakaʼatua neʼe ina faka fealagia ki te ʼu hau ʼo te ʼu puleʼaga hanatou fakatonuhia tonatou ʼuhiga pule ke tatau tona ʼuhiga fakaʼatua pea mo te pule ʼaē ʼa te tuʼi tapu.”b

Te Fagana ʼo ʼUhiga Mo Te Pule ʼa Te Hahaʼi

ʼAki te temi, neʼe ʼahiʼahiʼi aipe e te tagata te tahi ʼu faʼahiga pule. ʼO kau kiai te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi. Ki te tokolahi ko te manatu ʼaia neʼe tupu ʼi Heleni. Kae, ko te temokalasia faka Keleka ʼo te temi ʼaē, neʼe tokosiʼi pe te ʼu kolo neʼe nātou mulimuli ki te faʼahi ʼaia, ʼo māʼiape la ʼi te ʼu kolo ʼaia neʼe ko te hahaʼi tagata pe ʼaē neʼe feala ke nātou vote. Neʼe tuku keheʼi te hahaʼi fafine pea mo te kau sinifu ʼo feiā ki te kau matāpule ʼaē neʼe fakafuafua pe ko te toko valugofulu ʼi te toko teau hahaʼi, peʼe ai age pe la tana kiʼi lahilahi. ʼI meʼa faigataʼa ia te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi!

Ko ai ʼaē neʼe lagolago ki te manatu ʼaia ke pule faʼitaliha te hahaʼi? Meʼa fakapuna’maʼuli foki, neʼe kamata fakatuʼu te meʼa ʼaia ʼi te temi ʼo te Moyen-Age e te hahaʼi fai teolosia ʼo te lotu Katolika Loma. ʼI te 13 sēkulō, ki te manatu ʼa Thomas Aquinas tatau aipe peʼe haʼu te pule mai te ʼAtua, ʼe ko he faʼahi ia ʼe fakalogo ki te hahaʼi. Ko te manatu ʼaia neʼe tali lelei e te hahaʼi fuli. ʼE ʼui e te tohi (New Catholic Encyclopedia): “Tokolahi ʼi te kau teolosia Katolika ʼo te 17 sēkulō neʼe nātou lagolago ki te manatu ʼaē, ʼe ko te hahaʼi ia te matapuna ʼo te pule.”

He koʼe neʼe lagolago te kau teolosia ʼo te ʼēkelesia ki te manatu ʼaē ʼo ʼuhiga mo te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi kae neʼe mole pe la feala ki te hahaʼi ke nātou foaki he tonu ʼo ʼuhiga mo te fili ʼo he tuʼi tapu, ʼo he ʼēpikopō, peʼe ko he patele? Koteʼuhi, ʼaki te temi, ko ʼihi hau ʼo Eulopa neʼe mole kei nātou fia nofo ʼi te pule ʼa te tuʼi tapu. Ko te akonaki ʼo ʼuhiga mo te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi neʼe ina faka fealagia ki te tuʼi tapu ke ina fakahifo he tuʼi peʼe ko he hau mo kapau neʼe tonu ke hoko te faʼahi ʼaia. Ko te ʼu hahaʼi fai hisitolia ʼaē ko Will pea mo Ariel Durant neʼe nā tohi fēnei: “Neʼe lahi te kau Sesuite neʼe lagolago ki te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi, kia nātou ʼaia, neʼe ko he faigamālie moʼo fakavaivai te fakafeagai ʼa te hau ki te pule ʼa te tuʼi tapu. Neʼe fakamatala e te kaletinale ko Bellarmine, kapau ko te pule ʼa te ʼu hau ʼe haʼu mai te hahaʼi, pea mo fakalogo ki ai te ʼu hau, ʼe mahino ia ʼe nātou toe fakalogo pe foki ki te pule ʼa te ʼu tuʼi tapu . . . Ko te Sesuite Sepania ʼaē ko Luis Molina neʼe ina fakaʼosi ʼo ina ʼui fēnei, ko te hahaʼi, mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko nātou te matapuna ʼo te pule faka sivile ʼe toe tāu foki mo nātou ke nātou fakahifo he hau ʼe mole faitotonu kae ke nātou fai te faʼahi ʼaia ʼaki he faʼahiga fai ʼe maui mālie.”

ʼE mahino papau ia, ko te “faʼahiga fai ʼaē ʼe maui mālie” ʼe tonu foki anai, ke fakatuʼutuʼu e te tuʼi tapu. ʼO fakamoʼoni ki te faʼahi ʼaia ko te tohi Katolika Fakafalani (Histoire Universelle de lʼEglise Catholique) ʼe talanoa ki te Biographie universelle, ʼo ina ʼui fēnei: “Ohage ko he akonaki māhani ʼo te lotu Katolika ʼe akoʼi mai e Bellarmine . . . ko te kau tama ʼaliki ʼe nātou maʼu tanatou pule mai te filifili ʼa te hahaʼi, pea ko te hahaʼi ʼe feala pe ke nātou fakahoko te tonu ʼaia ʼo mulimuli pe ki te tonu ʼo te tuʼi tapu.” (Neʼe mātou fakakeheʼi te ʼu mataʼi tohi.) Koia ko te pule faʼitaliha ʼa te Hahaʼi neʼe liliu ko he meʼa gāue neʼe feala ke fakaʼaogaʼi e te tuʼi tapu moʼo fakalotoʼi te filifili ʼo te ʼu hau pea, kapau neʼe ʼaoga, pea neʼe toe fakaʼaogaʼi te fealagia ʼaia, moʼo fakahifo ʼo nātou. ʼE mole heʼeki faʼa fualoa, neʼe ina faka fealagia ki te kau maʼu tuʼulaga ʼo te lotu Katolika ke nātou fakalotoʼi te hahaʼi Katolika ʼaē ʼe vote ʼi te ʼu vote faka temokalatike.

ʼI te ʼu temokalasia ʼo te temi ʼaenī ko te fakagafua ʼo he puleʼaga ʼe fakatafito ki te meʼa ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te “lotolelei ʼo nātou ʼaē ʼe puleʼi.” Kae logope la ko te meʼa ʼaia ʼe ko te “lotolelei ʼa te tokolahi,” pea ʼuhi ko te vote fakafeagai pea mo te ʼu kākā faka politike, ko te “tokolahi” ʼaia ʼi te agamāhani ʼe ko he kiʼi koga veliveli pe ia ʼo te hahaʼi ʼi tona ʼaluʼaga moʼoni. Ia ʼaho nei, “ko te lotolelei ʼo nātou ʼaē ʼe puleʼi” ʼe lahi age tona tautau faka ʼuhiga ki te “tali fakalelei, peʼe ko te situʼa ʼa nātou ʼaē ʼe puleʼi.”

Te Fagana ʼo ʼUhiga Mo Te Pule Faʼitaliha ʼa Te Puleʼaga

Ko te fagana ʼaē ʼo ʼuhiga mo te pule faka hau taputapu, ʼaē neʼe lagolago kiai te ʼu tuʼi tapu neʼe toe fua kovi ki te tuʼulaga faka tuʼi tapu ʼi te temi ʼaē neʼe liliu ai te pule faka hau taputapu, ko te tonu fakaʼatua ʼa te ʼu hau. Ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te tonu ʼaē ke pule te hahaʼi neʼe toe hū mo ia ki te ’Ēkelesia Katolika. Lolotoga te 17 pea mo te 18 sēkulō, ko te ʼu tagata fai filosofia ʼo te mālama, ohage ko te ʼu tagata Pilitania ko Thomas Hobbes pea mo John Locke pea mo te tagata Falani ko Jean-Jacques Rousseau, neʼe hā ia nātou te manatu ʼaia ʼo ʼuhiga mo te pule faʼitaliha ʼa te hahaʼi. Neʼe nātou haga ʼo fai he ʼu faʼahiga fakaliliu ʼo te akonaki ʼaē ʼe talanoa ki te “contrat social” ʼaē ʼe hoko ʼi te felogoi ʼa te kau takitaki mo nātou ʼaē ʼe fakalogo. Ko ʼanatou ʼu lao neʼe mole fakatafito ki te teolosia kae neʼe fakatafito ki te “loi de la nature” pea mo te ʼu manatu ʼaē ʼe fakafeagai ʼaupito ki te ’Ēkelesia Katolika pea mo te tuʼi tapu.

ʼO mole faʼa fualoa ʼi te kua ʼosi mate ʼa Rousseau, neʼe hoko te Maveuveu ʼi Falani. Ko te Maveuveu ʼaia neʼe ina maumauʼi te tahi ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te fakatafito ʼaē ki te lao ʼo he faʼahi, kae neʼe ina toe fakatupu te tahi manatu foʼou, te manatu ʼo ʼuhiga mo te pule faʼitaliha ʼa te puleʼaga. ʼE ʼui fēnei e te tohi (The New Encyclopædia Britannica): “Ko te kau Falani neʼe nātou fakafisi ki te tonu fakaʼatua ʼo te ʼu hau, te pule ʼa te hahaʼi ʼaliki, pea mo te ʼu pilivilesio ʼo te ’Ēkelesia Katolika Loma.” Kae, ʼe ʼui e te tohi (Britannica), “Ko te Fakafeagai neʼe ina ʼaumai te meʼa foʼou, ʼaē ko te pule faʼitaliha ʼa te puleʼaga, ke hoko moʼoni.” Neʼe ʼaoga te “meʼa foʼou” ʼaia kia nātou ʼaē neʼe kau ki te Maveuveu. Koteā tona tupuʼaga?

Ko tona tupuʼaga ʼaē, ʼi te tuʼu ʼaē neʼe faiga kiai ia Rousseau, ko te hahaʼi fuli ʼe nātou maʼu tatau anai te fealagia ʼaē ke nātou fili te kau takitaki. Ko te meʼa ʼaia neʼe iku ki te temokalasia ʼaē ʼe fakatafito ki te vote ʼa te hahaʼi fuli—ko he meʼa neʼe mole loto kiai te kau takitaki ʼo te Maveuveu ʼaē neʼe hoko ʼi Falani. ʼE Fakamahino fēnei mai e te polofesea ko Duverger: “Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼaē neʼe haga ai te ʼu hahaʼi maʼu koloā ʼo te Assemblée Constituante ʼo fakatuʼutuʼu mai te taʼu 1789 ki te taʼu 1791 te akonaki ʼo ʼuhiga mo te pule faʼifaʼitaliha ʼa te puleʼaga, ke mole feala ai he hoko ʼo te faʼahi ʼaia ʼaē ko he meʼa neʼe molemo feala tuʼa tahi ke nātou tali. Neʼe nātou ʼui ʼe kau te hahaʼi ki te ‘Puleʼaga,’ ʼaē ki tanatou manatu ʼe ko he ʼipotasi moʼoni, ʼe ʼāteaina ia mai ia nātou ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu ia ia. Ko te Puleʼaga tokotahi pe, ʼaki tana kau fakafofoga, ʼe ina maʼu te tuʼulaga hau . . . Ko te akonaki ʼo te pule faʼitaliha ʼa te puleʼaga ʼaē ʼe hage mai ki tuʼa ʼe ko he Temokalasia, ʼi tona ʼaluʼaga moʼoni ʼe mole ko he temokalasia ia koteʼuhi ʼe feala pe ke fakaʼaogaʼi te faʼahi ʼaia moʼo faka lākatonuʼi he faʼahiga puleʼaga kehekehe, ohage la ko te pule pe ʼa he tokotahi.” (ʼe tuʼu feiā pe ʼi te tohi.)

Ko Te ʼu Faiga ʼa Te Tagata Neʼe Mole Fua Lelei

Ko te tali ʼaē ʼo te pule faʼifaʼitaliha ʼa te Puleʼaga ohage ko te matapuna tonu ʼaia ʼo te pule neʼe iku ki te tauhi ʼaē ki te puleʼaga. ʼE ʼui e te tohi (The New Encyclopædia Britannica): “Ko te Tauhi ʼaē ki te Puleʼaga ʼe tau ʼui ʼe ko he meʼa kua ʼāfea ʼosi ia; ʼi ʼihi temi ʼe faka ʼuhiga hala te faʼahi ʼaia, ʼe ko he meʼa ʼe fakaʼaogaʼi tuʼumaʼu ʼi te agaaga ʼo te faʼahi faka politike. ʼIo, ko te maveuveu ʼaē neʼe hoko ʼi Amelika pea mo ʼaē neʼe hoko ʼi Falani ʼe feala ke ʼui ko tana ʼu ʼuluaki fakaʼiloga lahi ʼaia.” Talu mai te ʼu fakafeagai ʼaia, ko te tauhi ʼaē ki te puleʼaga neʼe mafola ia ʼi Amelika, ʼi Eulopa, ʼi Afelika, pea mo Asia. Neʼe fakatonuhia ʼihi tau fakamataku ʼaki pe te tauhi ʼaē ki te puleʼaga.

Ko te tagata fai hisitolia Pilitania ko Arnold Toynbee neʼe ina tohi fēnei: “Ko te ʼofa ʼaē ki tokita fenua ʼe ko he meʼa kona ia ʼo te vino foʼou ʼo te Temokalasia ʼi te ʼu foʼi hina ʼāfea ʼo te fialahi faka telepi. . . . Ko te tonu faikehe ʼaia ʼaē ke ʼalutahi te Temokalasia pea mo te fialahi faka telepi ʼaia neʼe lahi age tona fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu fai politike ʼo te Potu Hahake ʼo te mālama ʼi te Temokalasia totonu.” Ko te tauhi ʼaē ki te puleʼaga neʼe mole ina fakatupu he mālama tokalelei. Neʼe ʼui e Toynbee: “Neʼe mole fualoa, pea neʼe hoa atu pe ki te ʼu Tau faka Lotu, te ʼu Tau faka Puleʼaga; pea ʼi te Potu Hahake ʼo te mālama ʼo totatou temi ko te tauhi fakavale ki te Lotu pea mo te tauhi fakavale ki te Puleʼaga ʼe ko he meʼa pe e tahi pea ʼe tatau pe tana mālohi ʼi te kovi.”

ʼAki te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te “pule faka hau taputapu,” “te tonu fakaʼatua ʼa te ʼu hau,” “te pule faʼifaʼitaliha ʼa te hahaʼi,” pea mo te “pule faʼifaʼitaliha ʼa te puleʼaga,” neʼe faiga e te kau takitaki ke nātou fakatonuhia tanatou puleʼi ia tonatou ʼu tatau. Kae ʼi te ʼosi ʼo tatatou fakasiosio te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu takitaki fakatagata, ko te meʼa pe ʼe feala ke fai e he Kilisitiano ko te fakamoʼoni ki te manatu ʼaē neʼe fai e Salomone: “Ko te tagata ʼe ina puleʼi pe te tagata ki tona tuʼutāmaki.”—Tagata Tānaki 8:9.

Ko te kau Kilisitiano ʼe nātou tauhi nātou ki te ʼAtua pea ʼe nātou faka ʼuhigaʼi ia Ia ko te matapuna tonu ʼo te faʼahiga pule fuli pe, kae ʼe mole nātou tauhi nātou ki te Puleʼaga faka politike. ʼE nātou tonu tahi pea mo te tagata fai pesalemo ʼaē ko Tavite ʼaē neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE ke maʼu, ê Iahve, te māʼoluga, pea mo te mālohi, pea mo te matalelei, pea mo te loaloaga, pea mo te kolōlia; he ko meʼa fuli, ʼi te lagi pea mo te kele, ʼe ʼa koe. ʼE ke maʼu te tuʼulaga hau, ê Iahve, ia koe ʼaē ʼe ke māʼoluga tokotahi ia meʼa fuli.” (1 Fakamatala 29:11, The New Jerusalem Bible) Kae, ʼo mole gata ʼaki pe te fakaʼapaʼapa ki te ʼAtua, ʼe nātou toe fakahā tanatou fakaʼapaʼapa ki te kau takitaki tatau aipe ʼi te faʼahi fakamālama pea mo te faʼahi fakalaumālie. ʼI te ʼu alatike e lua ʼaē kā hoa mai ʼe nātou fakasiosio anai peʼe lava feafeaʼi te fakahoko ʼo te faʼahi ʼaia ʼaki he loto fiafia.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 15]

Neʼe ʼui e te ’Ēkelesia Katolika ʼe tāu mo ia ke ina fakanofo te ʼu tuʼi pea mo te ʼu hau

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Consecration of Charlemagne: Bibliothèque Nationale, Paris