ʼE ʼi Ai Koa He Felogoi Tahi ʼo Te “Fale Lotu ʼo Te ʼAtua” Pea Mo Te ʼu Tamapua ʼi Kelesi?

ʼI TE ʼaho vevela ʼaia ʼo te fasiga taʼu māfana, neʼe gigila te ʼu maka ʼi te ala ʼuhi ko te vela kovi ʼo te laʼā. Kae ko te vevela kovi ʼaia neʼe mole ina fakavaivaiʼi te lotomālohi ʼa te toe hahaʼi fai pelelinasi Orthodoxe ʼo Kelesi, ʼaē neʼe nātou hake ki te kapela ʼaē ʼe tuʼu ʼi te tumutumu ʼo te moʼuga.

ʼE koutou sio ki te finematuʼa kua vaivai, neʼe haʼele mai te tahi potu ʼo te fenua, pea neʼe faiga ke hoko atu tana haʼele logope la tana kua gaʼegaʼe. ʼI tanatou hake ʼi te moʼuga, ʼe tafe kakava te tagata ʼi tana faiga mālohi ʼaē ke fakalaka ʼi te toe hahaʼi tokolahi ʼaē ʼe fehumuhumukiʼaki. Pea mo te taʼahine, ʼaē ʼe tou sio ki ai ʼe mamahi pea ʼe hā tona mamahi ʼi tona fofoga, ʼe totolo ʼi tana ʼu tuli ʼaē kua tafekalukalu. Koteā koa te tupuʼaga ʼo tanatou fai te ʼu meʼa ʼaia? Ke nātou aʼu tautonu ʼo sio ki te fakatātā, mo faikole ʼi ʼona muʼa, pea kapau ʼe feala, ke nātou fāfā pea mo ʼuma ki te fakatātā ʼo te “sagato” ʼaē ʼe fakamanatu.

Ko te ʼu meʼa feiā ʼe hoko māhani ʼi te malamanei katoa, ʼi te ʼu fenua ʼaē ʼe fakaʼapaʼapaʼi ai te kau “sagato.” ʼE ʼasi mai ai, ko te hahaʼi fai pelelinasi fuli ʼaia ʼe nātou tui papau, ʼi tanatou fai te ʼu meʼa ʼaia, ʼe nātou muliʼi te ala ʼa te ʼAtua moʼo fakaōvi kia te ia, mo nātou fakahā ʼi te ʼaluʼaga ʼaia tanatou fakamalotoloto pea mo tanatou tui. ʼE ʼui fēnei e te tohi Our Orthodox Christian Faith: “ ʼE mātou fakamanatu [te kau “sagato”], pea ʼe mātou foaki te kolōlia kia nātou pea mo te fakaʼapaʼapa ʼi tonatou ʼuhiga maʼoniʼoni . . . , pea ʼe mātou kole ke nātou hūfaki mātou ia muʼa ʼo te ʼafio ʼo te ʼAtua, pea mo tanatou ʼu kole pea mo tanatou tokoni ʼi te ʼu meʼa kehekehe ʼaē ʼe ʼaoga ki tomatou maʼuli. . . . ʼE mātou kumi tokoni ki te ʼu gāue faka milakulo ʼa te kau Sagato . . . ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia mātou ʼi te faʼahi fakalaumālie pea mo te faʼahi fakasino.” Tahi ʼaē meʼa, ʼo mulimuli ki te ʼu lekula ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼu ʼēpikopō ʼo te Lotu Katolika Loma, ʼe tonu ke tou fetapā ki te kau “sagato” ʼi tonatou ʼuhiga hahaʼi fakahoko ʼo te ʼu faikole ki te ʼAtua, pea ʼe tonu ke tou fakaʼapaʼapaʼi te ʼu toega pea mo te ʼu paki ʼo te kau “sagato.”

Ko te ʼuluaki meʼa ʼaē ʼe tonu ke tuʼania kiai te Kilisitiano moʼoni, ʼe ko te tauhi ki te ʼAtua “ ʼaki te laumālie pea mo te moʼoni.” (Soane 4:​24) ʼUhi ko te faʼahi ʼaia, tou vakaʼi he ʼu meʼa neʼe hoko ʼe nātou fakahā mai pe neʼe hū feafeaʼi te fakaʼapaʼapa ʼo te kau “sagato,” ki te ʼu gāue faka lotu ʼo te Keletiate. Ko te sivi ʼaia ʼe tonu ke liliu ko he fakamālama lelei kia nātou ʼaē ʼe nātou fia fakaōvi ki te ʼAtua ʼo mulimuli ki tona faʼahiga fai ʼaē ʼe Ina leleiʼia.

Neʼe Tali Feafeaʼi Te Kau “Sagato”

ʼE fakahigoaʼi e te ʼu Tohi Faka Keleka Faka Kilisitiano te “kau maʼoniʼoni,” pe ko te “kau sagato,” te kau ʼuluaki Kilisitiano fuli ʼaē neʼe fakamaʼa ʼaki te taʼataʼa ʼa Kilisito, pea mo tuku kehe ki te tauhi ʼaē ki te ʼAtua, ʼaki te ʼamanaki ʼaē ke nātou maʼu fakatahi te tofiʼa mo Kilisito. (Gāue 9:​32; 2 Kolonito 1:1; 13:13)a Ko te kau tagata mo te kau fafine, te ʼu hahaʼi neʼe ʼiloa pea mo agavaivai ʼi te kokelekasio, neʼe fakahigoaʼi ia nātou fuli ʼaia ko te “kau maʼoniʼoni” ʼi te temi ʼaē neʼe kei nātou maʼuʼuli ai ʼi te kele. Māʼiape la mo te temi ʼaē neʼe heʼeki nātou mamate ai, neʼe ʼiloa nātou ʼi tonatou ʼuhiga kau sagato ʼi te manatu faka Tohi-Tapu.

Kae ʼi te hili ʼo te lua sēkulō ʼo totatou temi, ʼi te tuputupu ʼo te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita, neʼe faiga te hahaʼi ke ʼiloa te Lotu Faka Kilisitiano, ko he lotu ʼe aʼu anai ki te hahaʼi pagani, pea mo nātou tali gafua te lotu ʼaia. Ko te hahaʼi pagani ʼaia neʼe nātou tauhi ki te ʼu tuʼuga ʼatua, pea ko te lotu foʼou neʼe tauhi pe ia ki he ʼAtua e tahi. Koia, neʼe lagi fakahū ai te kau “sagato” ke nātou fetogi te ʼu ʼatua ʼo te temi ʼāfea, mo te ʼu ʼatua-tagata, pea mo te ʼu hahaʼi toʼa ʼo te ʼu fagana. ʼI tana talanoa ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, ʼe ʼui fēnei e te tohi Ekklisiastiki Istoria (Te Hisitolia ʼo te Kau Takitaki Lotu): “Kia nātou ʼaē neʼe maliu mai te lotu pagani ki te Lotu Faka Kilisitiano, neʼe faigafua tanatou fakapipiki te ʼu hahaʼi toʼa ʼo te ʼu fagana ʼaē neʼe nātou līaki, ki te kau hahaʼi maletile, pea mo nātou kamata fakaʼapaʼapaʼi ia nātou ʼaia, ohage ko te fakaʼapaʼapa ʼaē neʼe nātou fai ki muʼa atu ki te ʼu hahaʼi lototoʼa ʼaia. . . . Kae ko te fakaʼapaʼapa ʼaia ki te kau sagato, ʼi te agamāhani, neʼe liliu ia ko he tauhi tamapua ʼe mole tau mo nātou ʼaia.”

ʼE fakamahino e te tahi tohi pe neʼe fakahū feafeaʼi te kau “sagato” ki te Keletiate: “ ʼI te fakaʼapaʼapaʼi ki te kau sagato ʼaē ʼe fai ʼi te Lotu Orthodoxe ʼo Kelesi, neʼe mātou maʼu ai te ʼu agaaga ʼo te lotu pagani. Ko te ʼu kalitate ʼaē neʼe foaki ki te ʼu ʼatua ʼo Olympe ʼi muʼa atu, ʼi te temi nei ko te hahaʼi ʼaē kua maliu ki te Lotu Faka Kilisitiano ʼe nātou foaki ki te kau sagato. . . . Talu mai te ʼu taʼu ʼaē neʼe kamata ai te lotu foʼou ʼaia, ʼe mātou sisio ki te hahaʼi ʼaē ʼe tauhi ki te lotu ʼaia, ʼe nātou fetogi te ʼatua ʼo te laʼā (ʼaē ko Phœbus Apollo) ʼaki te polofeta ko Elia, ʼo nātou laga te ʼu ʼēkelesia ʼi te ʼu fale lotu peʼe ʼi te ʼu ʼaletale ʼaē kua maumau ʼo te ʼatua ʼaia, peʼe nātou laga ʼi te ʼu tafaʼaki, pea ʼe lahi te ʼu ʼēkelesia feiā ʼe laga ʼi te ʼu fuga moʼuga, ʼi te ʼu potu fuli pe ʼaē neʼe fakaʼapaʼapaʼi ai ia Phœbus Apollo e te kau Keleka ʼo te temi ʼāfea, ʼaē ʼe ʼui ʼe ina foaki te mālama. . . . Tahi ʼaē meʼa, neʼe nātou faka ʼuhiga te ʼatua fafine Taupoʼou ko Athéna ki te Taupoʼou ko Malia. Koia, ko te mamahi ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼaē neʼe maumauʼi ai te tamapua ʼo Athéna, neʼe puli ai leva ʼi te maʼuli ʼo te hahaʼi tauhi tamapua ʼaē neʼe maliu ki te Lotu Faka Kilisitiano.”​—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (Ko te tikisionalio foʼou ʼo te ʼu encyclopédie), Tohi 1, pasina 270 ki te 271.

Ohage la, tou vakaʼi te ʼaluʼaga ʼo Ateni ʼo aʼu ki te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō ʼo totatou temi. Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼo te kolo ʼaia neʼe kei pagani. ʼI tanatou ʼu toʼotoʼoga taputapu, neʼe kau ai te toʼotoʼoga ʼo te ʼu misitelio éleusiniens,b ʼaē neʼe koga lua tona fai, pea neʼe fai ʼi te taʼu fuli ʼi te māhina ʼo Fepualio, ʼi te kolo ʼo Éleusis, ia kilometa e 23 ʼi te potu tokelau hihifo ʼo Ateni. Ke feala hanatou kau ki te ʼu toʼotoʼoga faka misitelio ʼaia, neʼe tonu ke muliʼi e te hahaʼi pagani ʼo Ateni te Ala Taputapu (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). ʼI tanatou faiga ʼaē ke foaki he tahi age koga meʼa ke tauhi ai te hahaʼi, neʼe fai e te ʼu pule ʼo te kolo he aga fakakākā. ʼI te ala ʼaia, ia lagi kilometa e 10 mai Ateni, neʼe laga te monasetelio ki te ʼatua fafine ko Daphné, ke ʼōmai kiai te hahaʼi pagani, pea mo tāʼofi nātou ke ʼaua naʼa nātou kau ki te ʼu toʼotoʼoga faka misitelio ʼaia. Ko te ʼēkelesia ʼo te monasetelio ʼaia, ʼaē neʼe ina laga te tafitoʼaga ʼo te fale lotu ʼāfea, neʼe faʼu maʼa te ʼatua Keleka Daphnaio, peʼe ko Pythios Apollo.

Ko te tahi ʼu fakamoʼoni ʼo te fakahū ʼo te ʼu ʼatua pagani ki te atolasio ʼaē ʼe fai ki te ʼu “sagato,” ʼi te motu ʼo Kithira, ʼi Kelesi. ʼI te tumutumu ʼo te moʼuga ʼo te motu ʼaia, ʼe ʼi ai te ʼu kiʼi kapela veliveli e lua ʼi Byzance​—ko te kapela e tahi neʼe faʼu ki te “Sagato” ko George, pea ko te tahi kapela ki te Taupoʼou ko Malia. ʼI te koga meʼa ʼaia ʼe ʼi ai te ʼu luo neʼe keli, ʼo hā ʼaki ai neʼe tuʼu ai te ʼaletale ʼo Minoan, ʼaē neʼe fai ai te tauhi kua hili kiai taʼu e 3 500. Lolotoga te ono pea mo te fitu sēkulō ʼo totatou temi, neʼe laga e te kau “Kilisitiano” tonatou kapela ki te “Sagato” ko George ʼi te koga meʼa pe ʼaia ʼaē neʼe tuʼu ai te ʼaletale. Ko te faʼahiga fai ʼaia neʼe ko he meʼa fakatātā; ko te māʼoluga ʼo te koga meʼa tāfito ʼaia ʼo te lotu ʼo Minoan, neʼe ina puleʼi te ʼu ala tai ʼo te Tai ʼo Egée. Neʼe laga ai te ʼu ʼēkelesia ʼaia e lua ke feala ai ki te hahaʼi ke nātou maʼu te ʼofa ʼo te Taupoʼou ko Malia pea mo “Sagato” George, pea ko te lafeti ʼo “Sagato” George neʼe fai tahi mo te lafeti ʼo “Sagato” Nicolas, “te hūfaga ʼo te kau tautai.” ʼO ʼuhiga mo te meʼa ʼaia ʼaē neʼe maʼu, neʼe ʼui fēnei e te sulunale: “Ia ʼaho nei, ʼe hake anai te patele [Keleka Orthodoxe] ki te moʼuga, ohage pe ko tona fai e te patele ʼo Minoan ʼi te ʼu temi ʼāfea,” moʼo fakahoko tana ʼu gāue faka lotu!

ʼI tana faka maʼuhigaʼi te lave mālohi ʼo te lotu Keleka pagani ki te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita, ʼe fakahā fēnei e te fafine ʼe ina fai te ʼu kumi ʼo te hisitolia: “Ko te tafitoʼaga faka pagani ʼo te Lotu Faka Kilisitiano, neʼe mole fetogi ʼi tana ʼu akonaki ʼiloa, ʼo ina fakamoʼoni ki te fai hoholo ʼo te ʼu talatisio.”

‘Tou Atolasio Ki Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Tou ʼIloʼi’

Neʼe ʼui fēnei e Sesu ki te fafine Samalitana: “ ʼE mātou atolasio mātou ki te meʼa ʼaē ʼe mātou ʼiloʼi. . . . ʼE atolasio ai anai te kau atolasio moʼoni ki te Tāmai ʼaki te laumālie pea mo te moʼoni, heʼe ko te Tāmai ʼe ina kumi te taʼi kau atolasio ʼaia.” (Soane 4:​22, 23) Koutou fakatokagaʼi ko te tauhi ʼaki te moʼoni ʼe ko he meʼa maʼuhiga! Koia, ʼe mole feala ke tali e te ʼAtua tatatou tauhi kia te ia mo kapau ʼe mole tou fai ʼaki te ʼatamai mālama totonu, pea mo he ʼofa lahi ki te moʼoni. Ko te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni ʼe tonu ke fakatafito ki te moʼoni, kae mole tonu ke fakatafito ki he ʼu talatisio pea mo he ʼu aga ʼe haʼu mai te lotu pagani. ʼE tou ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe logoʼi e Sehova mokā faiga te hahaʼi ke nātou tauhi kia te ia ʼi hona ʼaluʼaga ʼe mole ina leleiʼia. Neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo ki te ʼu Kilisitiano ʼo te kolo ʼāfea ko Kolonito ʼi Kelesi: “ ʼE felogoi feafeaʼi ia Kilisito pea mo Peliale? . . . Koteā te felogoi tahi ʼo te fale lotu ʼo te ʼAtua pea mo te ʼu tamapua?” (2 Kolonito 6:​15, 16) ʼE ko he meʼa fakalialia kia te ia te faiga ʼaē ke fakapipiki te fale lotu ʼo te ʼAtua mo te ʼu tamapua.

Pea tahi ʼaē meʼa, ʼi tona ʼuhiga moʼoni, ʼe mole tali e te Tohi-Tapu te manatu ʼaē ke tou faikole ki te kau “sagato,” ke nātou hūfaki tatou ia muʼa te ʼAtua. ʼI te faikole ʼaē neʼe ina tuku mai ohage ko he faʼifaʼitaki, neʼe akoʼi e Sesu ko te ʼu faikole ʼe tonu ke fai ki te Tāmai tokotahi pe, he neʼe ina fakatotonu fēnei ki tana ʼu tisipulo: “Koia ʼe tonu ke koutou faikole fēnei: ‘Ko tamatou Tāmai [ʼe] ʼi selo, ke tāpuhā tou huafa.’ ” (Mateo 6:9) Neʼe toe ʼui fēnei e Sesu: “Ko ʼau ko te ala pea mo te moʼoni pea mo te maʼuli. ʼE mole he tahi ʼe haʼu ki te Tāmai ʼi tuʼa atu ia te ʼau. Kapau ʼe koutou kole he meʼa ʼi toku huafa, pea ʼe ʼau fai anai.” Pea neʼe ʼui fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “He ko te ʼAtua pe e tahi, pea mo te tagata faka felogoi e tahi ʼi te ʼAtua pea mo te tagata, ko te tagata, ko Sesu Kilisito.”​—Soane 14:​6, 14; 1 Timoteo 2:5.

Kapau ʼe tou loto moʼoni ke fakalogo e te ʼAtua tatatou ʼu faikole, ʼe maʼuhiga ke tou fakaōvi kia te ia ʼaki tona faʼahiga fai ʼaē ʼe fakatotonu mai e tana Folafola. ʼI tana fakahā lelei te faʼahiga fai pe e tahi ʼaē ʼe lelei moʼo fakaōvi kia Sehova, neʼe tohi fēnei e Paulo: “Ko Kilisito Sesu ko ia ʼaē neʼe mate, ei, kae ko ia ʼaē neʼe kua fakatuʼuake mai te kau mate, ʼaē ʼe nofo ʼi te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua, pea ʼe fakakolekole foki maʼa tatou.” “ ʼE toe feala pe foki ke ina hāofaki katoa ia nātou ʼaē ʼe nātou fakaōvi ki te ʼAtua ʼaki ia ia, heʼe maʼuli tuʼumaʼu moʼo fakakolekole maʼa nātou.”​—Loma 8:​34; Hepeleo 7:​25.

‘Tou Tauhi ʼAki Te Laumālie Pea Mo Te Moʼoni’

Neʼe mole maʼu e te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita te mālohi fakalaumālie pea mo te tokoni ʼo te laumālie maʼoniʼoni ʼa te ʼAtua, moʼo uga te hahaʼi pagani ke nātou līaki tanatou tauhi hala pea mo nātou mulimuli ki te ʼu akonaki moʼoni ʼa Sesu Kilisito. Neʼe ina tali te ʼu akonaki pea mo te ʼu aga faka pagani, he neʼe ina faigaʼi ke tafoki te hahaʼi mai tanatou lotu, pea neʼe faiga ke ina maʼu te mālohi pea mo te ʼiloa. ʼUhi ko te faʼahi ʼaia, neʼe mole ina maʼu ai he kau Kilisitiano mālolohi, ʼe tali nātou e te ʼAtua pea mo Kilisito, kae ko he hahaʼi ʼe mole moʼoni tanatou tui, te “vao kovi” ʼe mole ʼaoga ki te Puleʼaga.​—Mateo 13:24-​30.

Kae lolotoga te temi fakaʼosi ʼaenī, ʼaki te takitaki ʼa Sehova, ʼe ʼi ai te gāue lahi ʼe fai ke toe fakatuʼu te tauhi moʼoni. Ko te hahaʼi ʼa Sehova ʼi te malamanei katoa, ʼe mole nātou vakaʼi peʼe nātou popoto age peʼe kailoa, pe koteā tonatou faʼahi faka sosiale, pe ko tanatou lotu ʼi muʼa atu, kae ʼe nātou faiga ke ʼalutahi tonatou maʼuli mo te ʼu lekula ʼo te Tohi-Tapu. Kapau ʼe koutou fia ʼiloʼi he tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga fai moʼo tauhi ki te ʼAtua “ ʼaki te laumālie pea mo te moʼoni,” koutou palalau mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te fenua ʼaē ʼe koutou nonofo ai. ʼE nātou fiafia ʼaupito anai ʼi te tokoni atu kia koutou ke koutou foaki he tauhi taputapu ʼe leleiʼia e te ʼAtua, ʼe fakatafito ki takotou fealagia ʼo te fakakaukau, pea mo te ʼatamai mālama totonu ʼo tona Folafola. Neʼe tohi fēnei e Paulo: “ ʼE ʼau kole mamahi atu kia koutou, ʼu tēhina, ʼaki te ʼu ʼofa mamahi ʼo te ʼAtua, ke koutou momoli ʼokotou sino ko he sakilifisio maʼuli, mo maʼoniʼoni, pea mo lelei ki te ʼAtua, ko he tauhi tapu ʼaki tokotou ʼatamai. Pea koutou fakagata takotou muliʼi te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī, kae ke koutou fetogi ia koutou ʼo fakafoʼou tokotou ʼatamai, ke feala ai hakotou ʼiloʼi papau pe koteā te finegalo ʼo te ʼAtua, tona lelei, tona tali lelei, pea mo tona haohaoa.” Pea neʼe ina ʼui fēnei ki te kau Kolose: “Talu mai te ʼaho ʼaē neʼe mātou logo kiai, neʼe mole fakagata tamatou faikole maʼa koutou pea mo kole ke koutou fonu ʼi te ʼatamai mālama totonu ʼo tona finegalo, ʼaki te poto katoa pea mo te mahino fakalaumālie, ke feala hakotou haʼele ʼi he ʼaluʼaga ʼe tau mo feʼauga mo Sehova, ke koutou lelei ʼaupito kia te ia, ʼi takotou haga fakatupu he fua ʼi te gāue lelei fuli pea mo tuputupu ʼi te ʼatamai mālama totonu ʼa te ʼAtua.”​—Loma 12:​1, 2; Kolose 1:​9, 10.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 28]

ʼE Mahino Ia Neʼe Mole Fakaʼaogaʼi Ki Te Parthénon

Ko te Hau “Kilisitiano” ko Théodose 2, mo te ʼu hahaʼi lalahi ʼo te kolo ʼo Ateni (ʼi te taʼu 438 ʼo totatou temi), neʼe nātou fakagata te ʼu toʼotoʼoga pea mo te ʼu misitelio pagani, pea mo nātou māpunuʼi te ʼu fale lotu pagani. Ki muli age neʼe nātou fakaliliu te ʼu fale lotu ʼaia ko he ʼu ʼēkelesia Kilisitiano. Ko te fakamaʼua pe e tahi moʼo fetogi katoa ʼo he fale lotu, neʼe ko te fakamaʼa ʼo te fale lotu ʼaia ʼaki te ʼai kiai he koluse!

Ko te ʼuluaki fale lotu ʼaē neʼe fetogi neʼe ko te Parthénon. Neʼe fakafoʼou te Parthénon ke feala ke fakaʼaogaʼi ohage ko he fale lotu “Kilisitiano.” Talu mai te taʼu 869 ʼo totatou temi, neʼe fakaʼaogaʼi ohage ko te katetalale ʼo Ateni. ʼI te kamata, neʼe fakaʼapaʼapaʼi ohage ko te ʼēkelesia ʼo te “Poto Maʼoniʼoni.” Neʼe fai te faʼahi ʼaia moʼo fakamanatuʼi ko ia ʼaē neʼe ina maʼu te fale lotu, ia Athéna, neʼe ko te ʼatua fafine ʼo te poto. Ki muli age, neʼe momoli ki te “Taupoʼou ʼo Ateni.” Hili sēkulō e valu ʼo te fakaʼaogaʼi e te kau Orthodoxes, neʼe fetogi te fale lotu ko he ʼēkelesia Katolika kia Sagata Malia ʼo Ateni. Neʼe hoko atu te “fetogi” ʼaia ʼo te Parthénon ʼo aʼu ki te 15 sēkulō, ʼaē neʼe fetogi ai leva e te kau Turcs ottomans ko he fale lotu faka Mahometa.

Ia ʼaho nei, ko te Parthénon, te fale lotu ʼāfea ʼo Athéna Parthénos (“te Taupoʼou”), te ʼatua fafine Keleka ʼo te poto, ʼe ʼōmai kiai te ʼu toko lauʼi afe tulisi ʼo mamata kiai ʼuhi ko te matalelei ʼo tona faʼu faka Keleka.

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko te monasetelio ʼo Daphné: ko he fale neʼe faʼu moʼo fetogi ʼo te tauhi ʼo te hahaʼi pagani ʼo Ateni ʼāfea