Eusèbe—“Ko Te Tāmai Koa ʼo Te Hisitolia ʼo Te ’Ēkelesia”?

ʼI TE taʼu 325 ʼo totatou temi, neʼe fai te fono e te Tuʼi Loma ko Constantin mo te kau ʼēpikopō fuli ki Nicée. Ko tana fakatuʼutuʼu, ke tāʼofi he tonu ki te fehuʼi kua tuʼa lahi tona talagaʼi, ko te vāhaʼa ʼo te ʼAtua mo tona ʼAlo. ʼI te kau fono, neʼe kau ai te tagata neʼe lau ko te tagata poto tokotahi ʼo tona temi, ko Eusèbe mai Sesalea. Neʼe ako fakalelei e Eusèbe ia te Tohi-Tapu, pea neʼe lagolago mālohi ki te tauhi faka Kilisitiano ʼaē ke tauhi pe ki te ʼAtua e tahi.

ʼI te Fono ʼi Nicée, ʼe ʼui fēnei e te tohi Encyclopædia Britannica, “ko Constantin ʼaē neʼe pelesita pea mo ina takitaki te fai palalau pea mo tuku age kia nātou ke nātou vakaʼi . . . te faʼahi maʼuhiga ʼaē ʼo te vāhaʼa ʼo Kilisito pea mo te ʼAtua ʼi te akonaki ʼaē neʼe tāʼofi ʼi te fono, ‘ ʼe natula tahi pea mo te Tāmai’ . . . ʼI tanatou matataku ki te hau, ʼo gata pe ki te toko lua neʼe mole nā mulimuli kiai, kae ko te kau ʼēpikopō fuli neʼe nātou sinie te pepa ʼaē neʼe tohi ai te akonaki ʼaia, logola tanatou mole ʼio kiai.” Neʼe kau koa ia Eusèbe ia nāua ʼaē neʼe fakafisi ki te tonu ʼaē neʼe fai? Koteā te ako ʼe tou lava maʼu mai tana tāʼofi ʼaia? Tou vakaʼi muʼa te maʼuli ʼo Eusèbe​—te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina fai.

Tana ʼu Tohi Maʼuhiga

ʼE mahalo pe neʼe tupu ia Eusèbe ʼi Palesitina ʼi te lagi taʼu 260 ʼo totatou temi. ʼI tana kei veliveli, neʼe ina muliʼi ia Pamphile, neʼe ko he tagata taupau ʼo te ʼēkelesia ʼi Sesalea. ʼI tana hū ki te faleako faka teolosia ʼa Pamphile, neʼe liliu ai ia Eusèbe ko he tahi neʼe ako fakamalotoloto. Neʼe ina fakaʼaogaʼi fakalelei te tānakiʼaga tohi matalelei ʼa Pamphile. Neʼe tokaga katoa ia Eusèbe ki tana ako, tāfito te akoʼi ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe toe liliu ai pe foki ko he kaumeʼa lelei ʼo Pamphile, ʼo ina fakahigoaʼi ia ia ki muli age ko “Eusèbe, foha ʼo Pamphile.”

Neʼe ʼui fēnei e Eusèbe ʼo ʼuhiga mo tana ʼu fakatuʼutuʼu: “ ʼE ko taku fakatuʼutuʼu ke ʼau tohi te ʼu fakahoahoa ʼo te kau ʼApositolo tapu, ʼo feiā mo te vaha ʼo te temi ʼo totatou Hāofakiʼaga pea mo totatou temi; ke ʼau fakamatala te ʼu meʼa maʼuhiga ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia ʼo te ʼēkelesia; pea ke ʼau palalau ai kia nātou ʼaē neʼe nātou takitaki te ʼēkelesia ʼi te ʼu palokia maʼuhiga, pea mo nātou ʼi te ʼu taʼi tupu fuli neʼe nātou kalagaʼi te folafola ʼa te ʼAtua, peʼe nātou tala gutu feiā pe peʼe nātou faitohi.”

ʼE manatuʼi ia Eusèbe ki tana tohi maʼuhiga ʼaē ko te History of the Christian Church (Hisitolia ʼo Te ’Ēkelesia Faka Kilisitiano). ʼE lau ko tana ʼu tohi e hogofulu ʼaē neʼe ina fai ʼi te taʼu 324 ʼo totatou temi ʼe ko te hisitolia maʼuhiga ʼaupito ʼo te ʼēkelesia neʼe tohi ʼi te temi muʼa. ʼUhi ko te meʼa ʼaia neʼe ina fai, neʼe ʼiloa ai ia Eusèbe ko te tāmai ʼo te hisitolia ʼo te ʼēkelesia.

ʼI muʼa atu ʼo tana fai te tohi Church History, neʼe tohi e Eusèbe ia te Chronicle (Fakamatala), ko tohi e lua. Ko te ʼuluaki tohi neʼe ko he palalau fakanounou ki te hisitolia ʼo te malamanei. ʼI te fā sēkulō, neʼe fakaʼaogaʼi te tohi ʼaia, ko he tohi ke ʼiloʼi ai te fakahoahoa ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼi te temi. Ko te lua tohi neʼe ina fakahā te ʼaho tonu ʼaē neʼe hoko ai te ʼu meʼa faka hisitolia. ʼAki tana fakaʼaogaʼi te ʼu faʼahiga faitohi fakaʼatu, neʼe fakahā ai e Eusèbe ia te fakahoahoa ʼo te ʼu hau ʼo te ʼu fenua kehekehe.

Neʼe tohi e Eusèbe te tahi ʼu tohi faka hisitolia, ko tona ʼu kupu tāfito ko te Martyrs of Palestine (Te Kau Maletile ʼo Palesitina) pea mo te Life of Constantin (Te Maʼuli ʼo Constantin). Ko te ʼu ʼuluaki tohi ʼe ina toʼo mai te taʼu 303 ʼo aʼu ki te taʼu 310 ʼo totatou temi, pea ʼe ina fakamatala te kau maletile ʼo te vahaʼi temi ʼaia. Neʼe lagi sio mata ia Eusèbe ki te ʼu meʼa ʼaia neʼe hoko. Ko te lua tohi, ʼaē neʼe tā ʼo vae kia tohi e fā ʼi te hili ʼo te mate ʼo te Tuʼi Loma ko Constantin ʼi te taʼu 337 ʼo totatou temi, ʼe ina fakamatala te ʼu kiʼi faʼahiga meʼa neʼe hoko ʼi te hisitolia. ʼE mole ko he fakamatala fakahagatonu ʼo he hisitolia, kae ʼe ko he tohi fakavikiviki tāfito.

ʼI te ʼu tohi ʼaē neʼe fai e Eusèbe moʼo tali fakafeagai ki he ʼu lau, ʼe kau ai tana tali kia Hiéroclès​—ko he kovana Loma ʼo tona temi. ʼI te temi ʼaē neʼe faitohi ai ia Hiéroclès moʼo fakafeagai ki te kau Kilisitiano, neʼe faitohi age ia Eusèbe moʼona tali age ki ai. Pea tahi ʼaē meʼa, moʼo lagolago ki te tuʼulaga pule ʼo te ʼAtua ʼo te Tohi-Tapu, neʼe ina fai te ʼu tohi e 35, ʼe lau ko he gāue maʼuhiga ʼaupito pea lelei ʼaupito neʼe fai ki te faʼahi ʼaia. ʼE faigaʼi e te ʼu ʼuluaki tohi e 15 ke nātou fakamoʼoni te tali e te kau Kilisitiano ia te ʼu tohi taputapu ʼa te kau Hepeleo. Ko te ʼu tohi e 20 ʼaē ʼe toe, ʼe nātou fakamoʼoni ko te kau Kilisitiano ʼe nātou lākatonu ʼi tanatou fakalaka ʼi te ʼu pelesepeto faka Sutea kae nātou maʼuliʼi he ʼu pelesepeto foʼou pea mo he faʼahiga maʼuli foʼou. ʼE lagolago te ʼu tohi fakatahi ʼaia ki te maʼuli faka Kilisitiano ʼaē neʼe mahino kiai ia Eusèbe.

Neʼe lagi maʼuli ia Eusèbe ia taʼu e 80 (ʼi te lagi taʼu 260 ʼo aʼu ki te taʼu 340 ʼo totatou temi), ʼo kau ki te kau tagata faitohi neʼe lahi te ʼu tohi neʼe ina fai ʼi te temi muʼa. ʼE toʼo mai ʼi tana ʼu tohi ia te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu ʼuluaki sēkulō e tolu ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te temi ʼo te Tuʼi ko Constantin. ʼI te lua koga ʼo tona maʼuli, neʼe fai fakatahi tana gāue ʼi tona ʼuhiga tagata faitohi pea mo tana ʼu gāue ʼi tona ʼuhiga ʼēpikopō ʼo Sesalea. Logope neʼe ʼiloa tāfito ʼi tona ʼuhiga tagata fakamatala hisitolia, kae ko Eusèbe neʼe ko he tahi neʼe lagolago mālohi ki te lotu, neʼe ina fai mo te ʼu mape ʼo Palesitina, neʼe fai faka mafola, neʼe ko he tahi neʼe fakaʼaogaʼi ke ina fakafuafua te teolosia, pea ko he tahi neʼe ina tohi he ʼu fakamahino ʼo te ʼu tohi faka lotu.

Te ʼu Tupuʼaga e Lua ʼo Tana Faitohi

He koʼe koa neʼe fai e Eusèbe te ʼu toe gāue lalahi ʼaia? Koteʼuhi ʼi tana manatu, neʼe maʼuli ʼi te temi ʼe teuteu ki he tuʼu foʼou. Neʼe ina logoʼi neʼe hoko te ʼu meʼa lalahi lolotoga te ʼu taʼiake kua hili, pea neʼe tonu ke tohi te ʼu meʼa ʼaia, ke ʼaoga ki te hisitolia.

Neʼe ʼi ai te tahi tupuʼaga ʼo te faitohi ʼa Eusèbe​—ko ia neʼe ko te tagata neʼe lagolago mālohi ki te lotu. Neʼe tui ko te Lotu Faka Kilisitiano neʼe ko te lotu ʼa te ʼAtua. Kae ko ʼihi neʼe nātou fakafeagai ki te manatu ʼaia. Neʼe tohi fēnei e Eusèbe: “ ʼE ko taku fakatuʼutuʼu ʼaia ko te foaki ʼo te ʼu higoa pea mo te ʼu lahi pea mo te ʼu lakaga ʼaē neʼe fai ai te ʼu hala mamafa ʼaki tanatou fia fakafoʼou, pea mo tala ko nātou ʼaē neʼe nātou maʼu te meʼa ʼe fakahigoaʼi hala ko te ʼatamai mālama, pea ohage ko he ʼu lupo neʼe nātou maumauʼi te faga ōvi ʼa Kilisito.”

Neʼe lau koa e Eusèbe ko ia ko he Kilisitiano? ʼE ʼiloga ia, koteʼuhi ʼe palalau kia Kilisito ohage ko “totatou Hāofakiʼaga.” Neʼe ina tala fēnei: “ ʼE ko taku fakatuʼutuʼu . . . ke ʼau fakamatala te ʼu malaʼia ʼaē neʼe hoko atu aipe ki te puleʼaga katoa ʼo te kau Sutea ko te ikuʼaga ʼo tanatou fonofono ke nātou fakafeagai ki totatou Hāofakiʼaga, pea ke ʼau fakamatala te ʼu agaaga pea mo te ʼu temi ʼaē neʼe tauʼi ai te folafola ʼa te ʼAtua e te kau Senitile, pea ke ʼau fakahāhā te agaaga ʼo nātou ʼaē neʼe nātou lagolago kiai logola te ligi toto neʼe hoko kia nātou pea mo tonatou fakamamahiʼi, pea mo tanatou tala fakahāhā tanatou agatonu, pea mo te lagolago ʼofa neʼe foaki age kia nātou e totatou Hāofakiʼaga.”

Tana Tahi ʼu Kumi

ʼE lahi ʼaupito te ʼu tohi neʼe fai e Eusèbe. Neʼe hoki tou ʼiloʼi pe mai te ʼu tohi ʼa Eusèbe ia te ʼu hahaʼi maʼuhiga ʼo te ʼu ʼuluaki sēkulō e tolu ʼo totatou temi. ʼE gata pe ko tana ʼu tohi ʼe nātou fakamatala te tutupu ake ʼo te ʼu kūtuga maʼuhiga. ʼE maʼuhiga tana ʼu tohi mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe toʼo mai te ʼu haʼuʼaga ʼo te ʼatamai mālama ʼe mole kei maʼu ʼi te temi nei.

ʼI tana tātānaki te ʼu logo, neʼe ʼiloga ai te fai fakalelei pea mo te fakamalotoloto ʼa Eusèbe. ʼE ʼiloga ia neʼe ina fakaʼiloga kehekehe te ʼu fakamatala ʼaē ʼe moʼoni mai te ʼu fakamatala ʼaē ʼe mole moʼoni. Kae ʼe mole tonu leva ke ʼui ai neʼe lelei ʼaupito tana gāue. ʼI ʼihi lakaga, neʼe ina fakamahino hala peʼe mole mahino ki te ʼu hahaʼi mo tanatou ʼu gāue. ʼO ʼuhiga mo te ʼu ʼaho ʼaē neʼe ina fakaʼaogaʼi, ʼi ʼihi lakaga neʼe hala. Neʼe mole faiva ia Eusèbe ʼi te teuteuʼi ʼo tana ʼu tohi. Kae, kapau ʼe mole tou tokagaʼi te ʼu tōtō ʼaia, neʼe maʼuhiga ʼaupito tana ʼu tohi.

Neʼe Manako Koa Ki Te Moʼoni?

Neʼe kau ia Eusèbe ki te talagaʼi ʼo te fehuʼi neʼe mole heʼeki maʼu hona tonu ki te vāhaʼa ʼo te Tāmai mo te ʼAlo. Neʼe maʼuli koa te Tāmai ʼi muʼa ʼo te ʼAlo, ohage ko te meʼa ʼaē neʼe tui kiai ia Eusèbe? Peʼe neʼe maʼuli tahi koa te Tāmai mo te ʼAlo? Neʼe ina fehuʼi fēnei: “Kapau ʼe nā maʼuli tahi, e feafeaʼi he liliu ʼa te Tāmai ʼo Tāmai, peʼe liliu feafeaʼi te ʼAlo ʼo ʼAlo?” Neʼe ina fakamoʼoni ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai ʼaki te ʼu vaega faka Tohi-Tapu, ʼo ina fakaʼaogaʼi ia Soane 14:28, ʼaē ʼe ʼui ai ‘ko te Tāmai ʼe lahi age ia Sesu,’ pea mo Soane 17:3, ʼaē ʼe ʼui ʼo ʼuhiga mo Sesu ko ia ʼaē neʼe “fekaui” e te ʼAtua moʼoni pe e tahi. ʼAki tana fakaʼaogaʼi ia Kolose 1:​15 (MN ), pea mo Soane 1:1, neʼe fakamatala ai e Eusèbe ko te Logos, peʼe ko te Folafola, ʼe ko “te paki ʼo te ʼAtua fakapulipuli”​—te ʼAlo ʼo te ʼAtua.

Kae meʼa faikehe foki, heʼe ʼi te ʼosi ʼo te Fono ʼi Nicée, neʼe lagolago ia Eusèbe ki te tahi manatu. Neʼe mole ina muliʼi te manatu ʼa te Tohi-Tapu ʼaē ʼe ʼui ai ko te ʼAtua mo Kilisito neʼe mole nā tatau, kae neʼe lagolago ki te manatu ʼa te Tuʼi.

Ko He Ako Kia Tatou

He koʼe koa neʼe muliʼi e Eusèbe te fakalotoʼi ʼi te Fono ʼi Nicée pea mo lagolago ki te akonaki ʼe mole ʼalutahi mo te Tohi-Tapu? Neʼe ʼi ai koa hana ʼu fakatuʼutuʼu faka politike ʼaē neʼe tupu ai tana fai te koga ʼaia? He koʼe koa neʼe kau ki te fono ʼaia? Logope neʼe pāui te kau ʼēpikopō fuli, kae neʼe mole nātou kau fuli kiai, neʼe ko te toko 300 pe. Neʼe tuʼania koa ia Eusèbe ki te taupau ʼo tana tuʼulaga? Pea he koʼe koa neʼe faka maʼuhigaʼi ia ia e te Tuʼi Loma ko Constantin? Neʼe heka ia Eusèbe ʼi te toʼomataʼu ʼo te tuʼi lolotoga te fono.

Neʼe lagi mole ʼiloʼi e Eusèbe ia te fakamaʼua ʼa Sesu ki Tana kau tisipulo ke “mole nātou kau ʼi te malamanei.” (Soane 17:16; 18:36, MN ) Neʼe fehuʼi fēnei e te tisipulo ko Sakopo: “Kau fafine tono, ʼe mole koutou ʼiloʼi koa la ko te ʼofa ki te malamanei ʼe ko he fehiʼa ia ki te ʼAtua?” (Sakopo 4:4, MN ) Pea neʼe tō tonu te tokoni ʼaenī ʼa Paulo: “ ʼAua naʼa koutou kaugā ʼamo fakatahi mo te hahaʼi ʼaē ʼe mole tui”! (2 Kolonito 6:​14, MN ) ʼOfa pe ke tou fakamamaʼo mai te malamanei kae tou “atolasio [ki te Tāmai] ʼaki te laumālie pea mo te moʼoni.”​—Soane 4:​24, MN.

[Paki ʼo te pasina 31]

Ko he paki ʼo te Fono ʼi Nicée

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Scala/Art Resource, NY

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan