Thin Rok Jehovah e Ba Fas

Tin Baga’ Fan ko Babyor ni Bin Taareb e Kings

“NAP’AN ni ra yoor e piin nib mat’aw, me felfelan’ e girdi’; machane nap’an ni ra gagiyeg be’ nib kireb, me kireban’ e girdi’.” (Proverbs 29:2) Fare Bible ko babyor ni bin Taareb e Kings e rib tamilang ni be dag rogon e tin riyul’ ko re thin ney. Be weliy e chepin e yafas rok Solomon, ni nap’an e gagiyeg rok ma yu Israel kakrom e ur felfelan’gad ba ngiyal’ ko pagan’ nge fel’ rogon nib gel. Bin Taareb e Kings e ku bay riy ni be weliy rogon nni ki’eg fare nam u tomuren ni ke yim’ Solomon nge murung’agen 14 e pilung ni ra bad nga tomuren, boch u Israel ma boch u Judah. Kemus ni ri l’agruw ko pi pilung ney e yugu ur pirew ni yow ba yul’yul’ ngak Jehovah. Maku reb, e fare ke babyor e ku be weliy nib fel’ rogon e n’en ni i rin’ nel’ e profet, nib muun Elijah ngay.

I yoloy fare profet ni Jeremiah u Jerusalem ngo Judah, e chep u nap’an ba ngiyal’ ni sogonapan 129 e duw​—ni ke tabab ko duw ni 1040 B.C.E. nge ni mada’ko duw ni 911 B.C.E. Nap’an ni be fal’eg Jeremiah fare ke babyor, ma ba mudugil ni ki i taarebnag ko tin kakrom e babyor ni bod “fare babyor ko n’en ni i rin’ Solomon.” Tinem e babyor ni yugu bay nga bang e dakuriy e chiney.​—1 Kings 11:41; 14:19; 15:7.

REB E PILUNG NIB GONOP E MA MON’OG E GAPAS NGE FEL’ ROGON

(1 Kings 1:1–11:43)

Bin Taareb e Kings e tababnag ban’en ni ra pug lanin’uy ni fare n’en ni i athamgiliy ba pagel ni fak David ni Pilung ni Adonijah fithingan ni guy rogon ni nge lag e pilung u pa’ e chitamangin. Maruwel nib papey ni tay fare profet Nathan e taleg ni de yog ere liyeb nem, min ta’ Solomon nib pagel ni fak David ni nge pilung. Jehovah e ba felan’ ko n’en ni ning fa eni kafin ni pilungnag me pi’ ngak “ba lem nib gonop ma manang fan ban’en” ni “kub chag ko fel’ rogon nge gilbuguwan.” (1 Kings 3:12, 13) Gonop ko fare pilung e dariy ban’en ni bod, ma fel’ rogon rok e dabiyog i taarebnag nga ban’en. Yu Israel e i felfelan’rad ko gapas nge fel’ rogon ba ngiyal’.

U fithik’ e pi naun ni baaram ni mu’nag Solomon e ba muun e tempel rok Jehovah ngay nge ku boch e naun ko am. I micheg Jehovah ngak Solomon ni gaar: “Bay [gu] fal’eg tagil gil’ilungum nga daken yu Israel ni dariy n’umngin nap’an,” ni faanra par e pilung ni be fol. (1 Kings 9:4, 5) Fare Got ni riyul’ e ki yog ngak e pi n’en ni angin ni faanra dabni fol. Yugu aram rogon, me munmun me yoor pi leengin Solomon ni yad piyu bayang. U tan gelngirad, me chel ko bin nde riyul’ e liyor u nap’an ni ke pilibthir. Jehovah e yog u m’on ni gagiyeg rok e ra ruw raba’ u but’. Lan e duw ni 997 B.C.E., me yim’ Solomon, me mus e gagiyeg rok ni 40-e duw. Me Rehoboam ni fak ni pumoon e yan ko liw.

Fulweg ko Boch e Deer ko Bible:

1:5​—Mang fan ni guy Adonijah rogon ni nge lag e chiya ko pilung ko ngiyal’ ni kab fas David? De yog e Bible ko mang fan. Machane, ba puluw ni ngan lemnag ni bochan ni pi walagen Adonijah nib ilal ni Amnon nge Absalom e kar m’ow, ma sana ku arrogon Chileab ni fak David, me lemnag Adonijah ni ba’ mat’awon ko fare chiya ko pilung ni bochan ni ir e th’abi ilal ko pumoon ni fak David ni ke magey ni kab fas. (2 Samuel 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Bochan ni ke yog ngak e ayuw rok fare ga’ ko salthaw ni Joab ni rib gel gelngin nge fare prist nib tolang ni Abiathar ni ba’ gelngin ni ma pingegey, ma aram e sana ke mich u wan’ Adonijah ni n’en ni be guy rogon ni nge rin’ e ra manigil. Der yog e Bible ko manang e lem rok David ni Solomon e ir e nge pilung fa danga’. Machane, Adonijah e de pining Solomon nge ku boch e girdi’ ni yad ba yul’yul’ ngak David nga “ba maligach.” (1 Kings 1:9, 10) Re n’ey e be dag ni be sap ngak Solomon ni be’ ni yow be tagenging.

1:49-53; 2:13-25​—Mang fan ni li’ Solomon Adonijah u tomuren ni ke n’ag fan u wan’ e kireb rok? Yugu aram rogon ni de yog ni nang Bath-sheba, me Solomon e be gu’ nib tamilang e bin riyul’ e lem u tan e n’en ni ke ning Adonijah, ni nge yan i deeriy fare pilung ni nge pi’ Abishag ngak nge leengiy. Yugu aram rogon ni dawori par David nge re pin nem, me Abishag nib pidorang e yibe lemnag ni reb e ppin rok David. Ma rogon ko yalen ko ngiyal’ nem, e kemus ni anib mat’aw ni nge yib nga luwan David e ra mil suwon ngak. Adonijah e sana lemnag ni faanra fek Abishag nge mang leengin, maku rayog ni nge guy rogon biyay ni nge mang pilung. I nang fan e n’en ni be ning Adonijah ni bi m’ug ni kem’ ni bochan ni nge pilung, ma aram me taleg Solomon ni daki n’ag fan u wan’ e kireb rok Adonijah.

6:37–8:2​—Wuin e ni madenomnag fare tempel? Fare tempel e m’ay ko bin meruk e pul ko duw ni 1027 B.C.E., ko bin 11 e duw ni ke gagiyeg Solomon. Ba dake nap’an 11 e pul ni un i gachaworiy i yib e pi tatalin e naun nge ku boch ban’en ni ku un rin’. Fare madenom e sana rin tay ko bin medlip e pul ko duw ni 1026 B.C.E. Rogon murung’agen e be weliy ku boch ban’en ni ku un toy u tomuren ni ke m’ay fare tempel nge nga m’on nnog e madenom riy, ba mich ni bochan ni nge fel’ rogon i weliy murung’agen rogon e maruwel ni un tay riy nge n’en ni un i rin’ ko re ngiyal’ i n’em.​—2 Chronicles 5:1-3.

9:10-13​—Fa 20 i mach nu lan e binaw nu Galile ni pi’ Solomon ni taw’ath ngak Hiram ni Pilung nu Tyre ba puluw ko Motochiyel rok Moses Fa? Fare Motochiyel ni rogon ni ba’ ko Leviticus 25:23, 24 e rayog ni ngan lemnag ni kemus ni fan ko gin’en ni ma par piyu Israel riy. Rayog ni pi mach ni pi’ Solomon ngak Hiram e i par e girdi’ riy ni gathi piyu-Israel, ni yugu aram rogon bay nu lan e fol ko fare Nam nni Micheg. (Exodus 23:31) N’en ni ngongliy e rayog ni be dag ni dakir fol ko fare Motochiyel nib fel’ rogon, ni bod u nap’an ni ‘yoornag e os rok’ me fek e ppin ni boor nge leay. (Deuteronomy 17:16, 17) Demtrug rogon, me Hiram e de gaman u wan’ fare taw’ath. Sana fapi mach e da i fel’ i ayuweg rok e piin be par riy ni dar nanged Got, ara sana gathi ri ba fel’ tagil’ ko yungi nen bay riy.

11:4​—Bochan e marngon ma daki yul’yul’ Solomon u nap’an ni ke pillibthir? Gathi aray e n’en ni gowa ba ma rin’. Solomon e ri kab pagel me tabab ko gagiyeg, ma yugu aram rogon ni gagiyeg ni 40 e duw, ma de taw ko ngiyal’ ni ke yoor e duw rok ke pilibthir. Maku reb, e der pag i lek Jehovah ni polo. I m’ug ni i gay rogon ni nga i rin’ ba mit e n’en be athukuy e michan’.

Tin ni Gad Ra Fil Riy:

2:26, 27, 35. N’en ni ma yog Jehovah u m’on e gubin ngiyal’ ni ma riyul’. Faani chuw Abiathar, ni be’ ni fak Eli, me lebug e “Thin rok Jehovah ni faan ke yog nib togopuluw ko tabinaw rok Eli.” En ni fek luwan Abiathar e Zadok ni yib ko tha’ rok Phinehas e lebug ko Numbers 25:10-13.​—Exodus 6:25; 1 Samuel 2:31; 3:12; 1 Kronicles 24:3.

2:37, 41-46. Rib gel e riya’ riy ni ngan lemnag ni rayog ni nge dabni fol ko Motochiyel rok Got min thay ko gechig! Piin ni yad ma sor i yan nga bang ni lanin’rad ni dab kur leked ‘fare pa’ i wo’ nib wen’in ni yan ko yafas’ e yad ra gafgow ni angin e n’en kar dugliyed ni de gonop.​—Matthew 7:14.

3:9, 12-14. Jehovah e ma fulweg taban e meybil nib yul’yul’ rok e pi tapigpig rok ni yibe ning e gonop, nge tamilangan’, ma nge pow’iyrad u rogon ni ngan rin’ e maruwel rok.​—James 1:5.

8:22-53. I dag Solomon ni kari felfelan’ gum’irchaen ni fan ngak Jehovah​—ba Got ko t’ufeg nib yul’yul’, ma ma lebuguy e tin ke micheg, ma ma Motoyil ko meybil! Yira fal’eg i lemnag e pi thin ko meybil rok Solomon ko fare madenom ma ra k’aringdad ngad adaged e tiney nge ku boch ban’en u rarogon Got.

11:9-14, 23, 26. Nap’an ni daki fol Solomon ko ngiyal’ ni ke yoor e duw rok, me yibnag Jehovah e togopuluw. “I Got e ma togopuluw ngak e piin nib tolangan’rad, ma ma ayuweg e piin nib sobut’an’rad,” ara rogon ni yog apostal Peter.​—1 Peter 5:5.

11:30-40. Solomon ni Pilung e i gay rogon ni nge li’ Jeroboam ni bochan e n’en ni ke yiiynag Ahijah u murung’agen Jeroboam. Rib thil nga rogon e n’en ni rin’ fare pilung ni gonapan 40 e duw ni ke yan ni faani siyeg ni nge guy rogon nge togopuluw ngak Adonijah nge boch e girdi’ ni ur makathgad nga kireb! (1 Kings 1:50-53) Re n’ey ni ke thil ngongolen e bochan ke palog nga orel rok Jehovah.

REB E GIL’ILUNGUN NIB TAAREB NI KAN DAREG

(1 Kings 12:1–22:53)

Me yib Jeroboam nge girdi’ ngak Rehoboam ni Pilung nga rogned ngak ni nge baudeg fare gilab ni ke tay e chitamangin ni, Solomon nga dakenrad. Ma de rin’ Rehoboam e n’en ni ka ra ninged, me non ngorad nib gel me yog ni ra tay reb e gilab nib tomal boch nga dakenrad. Ragag e ganong e chel nge togopuluw mar tayed Jeroboam ni nge mang pilung rorad. Me par fare gil’ilungun ni ke ruw raba’. Rehoboam e be gagiyegnag e lerni yimuch, fare gil’ilungun ni aram e ganong ni Judah nge Benjamin, me Jeroboam e be gagiyegnag fa ragag nem e ganong nu Israel ko lel’uch.

Rogon ni mulan’ e girdi’ ko yan ko liyor nga Jerusalem, e fek Jeroboam l’agruw i yaan pi fak e garbaw ni kan fal’eg ko gol nge ta’​—reb nga Dan me ta’ reb nga Bethel. Pi pilung ni ur gagiyeggad u Israel u tomuren Jeroboam e ba muun ngay Nadab, nge Baasha, nge Elah, nge Zimri, nge Tibni, Omri, Ahab, nge Ahaziah. Abijam, Asa, Jehoshaphat, nge Jehoram e ur bad nga lon Rehoboam u Judah. Pi profet e yad ba gel ko maruwel ko pi rran ko pi pilung ney nib muun ngay Ahijah, Shemaiah, nge ba moon rok Got ni da nog fithingan, maku e ri ta’ Jehu, Elijah, nge Micaiah.

Fulweg ko Boch e Deer ko Bible:

18:21​—Mang fan ni de non e girdi’ u nap’an ni fithrad Elijah ko reb e ngar leked Jehovah ara Baal? Rayog ni bochan ni kar nanged ni de yog ni ngar pied ku Jehovah e liyor nib polo’ ni ir e thingari yan ngak ma kar nanged nib buch e re rorad. Ara sana nangan’ rorad e kari el keni taw ko gin ni yad be guy ni dariy e kireb riy ni yibe liyor ku Baal ma yibe yog ni yad be liyor ngak Jehovah. Kemus ni tomuren ni ke dag Jehovah gelngin fini lungurad: “Jehovah e bin riyul’ e Got! Jehovah e bin riyul’ e Got!”​—1 Kings 18:39, NW.

20:34​—Tomuren ni ke gelnag Jehovah Ahab ko mahl ngak yu Syria, ma mang fan ni pag ni de li’ e pilung rorad, ni Ben-hadad? Susun ngan li’ Ben-hadad ma de li’, me mang ba m’ag e fal’eg Ahab u thilrow ni pi kanawo’ nib ga’ ko bin ga’ e mach nu Syria, ni aram yu Damascus, e nge mil fan ngak Ahab, ba tamilang ni bochan ni nge fal’eg rogon tagil’ e fol chuway’, ara market riy. Boch nga m’on riy, ma chitamangin Ben-hadad e ku aram rogon ni mil fan ngak e pi kanawo’ ni gang’ nu Samaria ni fan ko fol chuway’. Arfan, ni pag Ben-hadad ya nge yog ni fal’eg Ahab rogon e siyobay rok u lan yu Damascus.

Tin ni Gad Ra Fil Riy:

12:13, 14. Ra ngan duguliy ban’en ni rib ga’ fan u lan e yafas, ma thingarda gayed e fonow ko piin ni yad ba gonop ma ke ilal e lem rorad ma ba tamilangan’rad ko Bible ma ri yad ma ta’ fan e pi kenggin e motochiyel rok Got.

13:11-24. Fonow ara ban’en ni ke yog be’ ni gathi ri be mich u wan’uy, ni ku ra ke yog be’ ni ma yul’yul’ ni taareb e michan’ romew, ma thingar ni taarebnag ko fonow nib puluw ko Thin rok Got.​—1 John 4:1.

14:13. Jehovah e ri ma fal’eg i yaliy nga i gay e tin nib fel’ u fithik’dad. Ni demtrug feni achig e re felngin nem, ma ra yog ni nge fal’eg nge ga’ u nap’an ni gad be pigpig ngak ni gelngin ni rayog rodad.

15:10-13. Thingar dabda rusgad ni ngad paged e apostasy ma ngada mon’eged e bin riyul’ e liyor.

17:10-16. Fare pin nu Zarephath ni kem’ figirngin e nang Elijah ni ba profet me ayuweg ni bod ba profet, me fal’eg Jehovah waathan ko ngongol rok nge michan’ rok. Chiney, me Jehovah e ku ma nang e ngongol rodad ko michan’, ma ma fl’eg waathan e piin ni yad ma pi’ e ayuw ko maruwel ko Gil’ilungun u boor e kanawo’.​—Matthew 6:33; 10:41, 42; Hebrews 6:10.

19:1-8. Nap’an ni gadad ra pirieg e gafgow ko togopuluw ni rib gel, ma rayog ni nge pagan’dad ko ayuw rok Jehovah.​—2 Korinth 4:7-9.

19:10, 14, 18. Tin riyul’ e girdi’ ni yad ma liyor e dariy ba ngiyal’ ni kar pired ni goo yad. Bay Jehovah rorad nge pi walag u ga’ngin yang e fayleng.

19:11-13. Jehovah e gathi ba Got ni yigi sum.

20:11. Nap’an ni i ufanthin Ben-hadad ni i yog murung’agen ni nge gothey yu Samaria, me fulweg e pilung nu Israel ni gaar: “Dab ni pag be’ ni be wun’ e [mad rok ko mahl ni be fal’eg rogon ko mahl] nge ufanthin nga murung’agen ni bod be’ ni be luf” madan e mahl rok u daken u tomuren ni ke sul ni ke gel ko mahl. Nap’an ni yira pirieg reb e ban’en ni biech, ma thingari dabi pag rogon e pagan’ rorad.​—Proverbs 27:1; James 4:13-16.

Rib Ga’ Fan Ngodad

Nap’an ni yira weliy nib fel’ rogon npi’ fare Motochiyel ko Burey nu Sinai, me yog Moses ngak pi fak Israel ni gaar: “Mu guyed, kug tay nga p’eochemed e daba’ e fel’ waathan nge buch waathan: fare fel’ waathan, e faan gimed ra fol ko pi motochiyel rok Jehovah ni Got romed ni gu be motochiyelnag ngomed e dair; ma fare buch waathan, e faanra dab mu folgad ko fapi motochiyel rok Jehovah ni Got romed, mi gimed sor nga bang ko kanawo’ ni kugu tay chilen ngomed e daba’.”​—Deuteronomy 11:26-28, NW.

Rib tamilang e re n’ey nib riyul’ nib ga’ fan ni kan dag ngodad ko fare babyor ni bin Taareb e Kings! Ni bod ni kada guyed, e re ke babyor ney e ku be fil boch ban’en ni kab ga’ fan. Thin riy e ba fas ma ba gelngin.​—Hebrews 4:12.

[Sasing ko page 29]

Fare tempel nge ku boch e naun ni toy Solomon

[Sasing ko page 30, 31]

Tomuren ni ke dag Jehovah gelngin, me tolul e girdi’ ni lungurad: “Jehovah e ir fare Got ni riyul’!”