Singapore—Icalo Cayemba ica ku Asia Icaonaulwa

MPU! E fyo iciibi cafina ca cela ica cifungo ca banakashi ica mu Singapore ica Changi capunkilwe ilyo bapooselemo mukamfwilwa wanakuka uwa myaka 71, Umwina Kristu. Apantu ni umo uwa Nte sha kwa Yehova aeseshe ukuilondolola ku mupingushi wa cilye ati: “Nshili wa cintiinya kuli buno buteko.”

Mpu! Bapooselemo na umbi, nakulubantu wa myaka 72, na o Umwina Kristu. Cinshi alufyenye? Asangilwe ne mpapulo shashimpwa pali Baibolo shine isha Watch Tower Society, ukusanshako na Baibolo wakwe uwa Mushilo.

Abekashi ba mu Singapore 64, aba myaka 16 ukufika ku 72, baliketwe no kusangwa ne milandu. Pali aba, 47 balikeene ukulipila pantu batile ninshi kusumina umulandu na muli fyo bapooselwe mu cifungo bamo umulungu umo bambi ukufika na kuli ine. Nge ca musango yu kuti cacitika shani mu calo calondololwa nga cimo ica fifulo fyawamisha ukwikalamo pe sonde? Ni shani ica musango yu cingacitika mu calo icaishibikwa mwi sonde lyonse ukuti ubunonshi bwaliba bwino, ciletumpuluka apakalamba, ne fikuulwa fyaba ifipya e lyo ciitunga no kuti tacilulunkanya imipepele iili yonse?

Icalo Catumpuluka

Intanshi, natulandeko panono pa calo cine. Singapore yaishibikwe mu 1819 ilyo umwina Britain Sir Thomas Stamford Raffles afikileko. Raffles, umwiminishi wa kampani ka East India, aalefwaya ukwa kwimika amaofesi ya kulolekesha pa fyalo fya ku Kabanga. Alangulwike ukuyayemika mu Singapore. E co atendeke ukwimika amaofesi ya bukwebo ayaafwa nga nshi ukulunduluka kwa fyalo fya ku Kabanga ka Asia ukufika na lelo.

Ilyo Singapore tailapoka ubuntungwa caishibikwa ukuti yali iya busanku. Tapali ilelo uwingatila Singapore ya busanku. Yaliyemba icine cine. Mu myaka yapita 30, ici calo calikuulululwa fye conse, nga cingacitika ukusungilila imimonekele ya kale atemwa ukupitila mu kusungilila imimonekele ya fikuulwa fya kale nelyo ukufiwamya fye. Singapore yasanguka apa kukumanina amashitima ya pa menshi ku Kabanga, ilingi line yalafika fye na kuli 800 pa nshita imo. Ifibombelo fyawamisha filalenga amashitima ya pa menshi ayesa ne fipe nafipampwa ukulongololwa no kulongwa mu maawala fye ya kupenda. Icitungu cafulamo ubukwebo ica ici calo cifwaya ukuti impanga ileshitishiwa mu mitengo ya muli ba $60,000 pali sikweya mita umo nelyo umutengo wacilapo, kabili e fyo ishitishiwa.

Abekashi baikalamo ababa mupepi na 3,400,000 ba mitundu yapatankana pamo nga bena China, abena Malay, abena India, Abasungu, na bambi. IciMandarin, iciMalay, iciTamil, ne ciNgeleshi e ndimi shimo ishilandwa.

Inyanji sha mu mpito sha pa nshi ishalepa bakilomita 83 shalenga Singapore ukuba imo iya fyalo fyakwata imyendele yawamisha iyalingana ne nshita tufikilepo. Ici calo cakwata amapaaka yayemba konse konse, ayaba pa kati na nkati ka fikuulwa. Icintu ico abatandashi bonse “bafwaisha ukumona” lihotela lya Raffles Hotel, ilyo nomba lyaba ciibukisho ca calo pantu lyakuulilwe mu 1889. Ica bubili ni ncende ya mahekita 52 iya maluba ne misalu, umwaba na mahekita yane aya mutengo wacingililwa, umo inshita imo mwaiswile inama shiitwa tiger.

Ubuntungwa bwa Kupepa Bwalaiwa

Ku kusailisha pa kubomba bwino ukwa fya bunonshi, Singapore yalaya abekashi ba iko bonse ubuntungwa bwa kupepa. Ku ca bulanda, Singapore yalifilwa ukufikilisha ubu bulayo. Abaishiba sana ulwa ici ni balya babishanya ne cilonganino ca Nte sha kwa Yehova.

Umutande wa Mafunde ya Ripabuliki wa Singapore, mu Cipande 15(1), upeela ubulayo bwa buntungwa bwa kupepa ati: “Umuntu uli onse alikwata insambu ya kupepa uko alefwaya no kusalanganya imipepele yakwe.”

Icipande 15(3) ica Mutande wa Mafunde cilaya ukuti: “Ibumba lya mipepele ilili lyonse lyalikwata insambu ya—

(a) ukuisakamanina ifya mu mipepele yabo;

(b) ukupanga no kusungilila ifyaimikwa ku mifwaile ya kupepelamo nelyo ukwaafwilisha abantu; na

(c) ukufwaya impanga no kukwata ifikuulwa no kubombelamo ukulingana ne funde.”

Muli ba 1936, Inte sha kwa Yehova shali lubali lwa bwikashi bwa Singapore. Pa myaka iingi balelongana ukulongana kwa cilonganino mu Ng’anda yabo iya Bufumu iyabelele pa nambala 8 mu musebo wa Exeter, ukulolenkana fye no mushiika waisulapo abantu. Icilonganino calikulile, pa nshita imo ine ukusangwilako ku kulenga ubumi bwa mu bwikashi ukushikatala.

Inte sha kwa Yehova Shabindwa

Ici conse calyalwike pa January 12, 1972. Ukubomfya Icipope ca Buteko ica Kutamfya, icipande 109, kwali ukukambisha kwa kutamfya mishonari wa Bwina Kristu Norman David Bellotti no mukashi wakwe, Gladys, abaikele mu Singapore pa myaka 23. Ici cakonkelwepo mu kwangufyanya ku cipope calengele ukuti icilonganino ca Nte sha kwa Yehova cifuutwe ku buteko bwa Singapore. Mu maawala fye ya kupenda Ing’anda ya Bufumu yalipokelwe na bakapokola abaipatikishe ukwingila ku mwinshi wa ku ntanshi. Mupepi ne yo ine nshita pakonkele ukubinda impapulo sha Watch Tower Society ku buteko. E fyatendeke inshita ya kutitikisha Inte sha kwa Yehova.

Ukukonka na fintu bwaleicitila ubwine, ubuteko mu nshita bwashitishe Ing’anda ya Bufumu, ifi fyonse fyalecitwa ukwabula ukwishibishiwa—ukwabula ukuyaumfwa ku cilye, ukwabula ukuyalubulula, kabili ukwabula inshita ya kuti Inte shiilandile.

Ubuteko bwa Singapore bwaleti ico bwabindile Nte sha kwa Yehova mulandu wa kuti balakaana ukusambilila ifya bushilika. Nomba line fye mu December 29, 1995, K. Kesavapany, umwiminishi wa Singapore ku United Nations mu Geneva alembele kalata ku Nkonkani ya kwa Kalemba Mukalamba mu cipani cilolekesha pa nsambu sha buntunse ica United Nations Ibrahim Fall, umo alembele ifyakonkapo:

“Umulandu ubuteko bwandi bwabindila akabungwe ka Nte sha kwa Yehova wa kufwaya ukusungilila umutelelwe wa calo. Aka kabungwe nga kalekeleshiwa fye kuti kaleta ubusanso ku bekashi ne cimfulumfulu mu Singapore. Icalingile ukucitwa capamo no ku kubinda Inte sha kwa Yehova ne mpapulo shabo shonse pa kuti ukusalanganya no kukubanya kwa fisumino fyabo kwingacilikilwa.”

Ukukuma ku kuilishanya kwa buteko ukuti Inte shibindwe ku kusungilila umutelelwe wa Singapore, cilingile ukwishibwa ukuti impendwa ya Nte shacaice abakaana ukuya ku bushilika yaba fye napamo isano cila mwaka. Singapore yakwata abashilika mupepi na 300,000. Ubuteko bwa Singapore bwalikaana no kulanshanya pa lwa kufwayako umulimo uushisanshamo ifya nkondo uwingabomba aba abanono fye abakaana.

Ukutitikisha kwa pa Lwalala

Pa numa ya myaka yafulilako iya kutekelesha kwa kwalukaaluka, kwatendeke ukutitikisha kupya ukwa nsambu sha buntunse mu 1992 lintu abantu bafulilako baiketwe—ukupeelwa imilandu ya kukwata impapulo shabindwa pe samba lye Funde lya Impapulo Shishifwaikwa. Mu 1994 Watch Tower Society yatumineko W. Glen How, uwa myaka ya bukulu 75 umo uwa Nte sha kwa Yehova ubumi bwakwe bonse uwaba mu Kabungwe ka baloya basalwa ku kulubulwilako Britain. Apantu aba muli aka kabungwe camulengele ukwishibikwa no kusuminishiwa ukuyaba ndubulwila mu filye fya mu Singapore. Ukubomfya ubulayo bwaba mu mutande wa mafunde pa lwa buntungwa bwa kupepa, kwali ukuyashina ku Cilye Casumbukisha ica Singapore, ukusanshako ukwipukishisha umulandu abantu baikatilwe no kusonsomba icibindo ca mu 1972. Pa August 8, 1994, Umupingushi mukalamba mu Cilye Casumbukisha ica Singapore Yong Pung How, alikeene ukuti tapali mulandu wine wine. Ukubombesha kwalundwapo ukwa kufwaya ukwakuyashina kwalifililwe.

Ilyo calefika ku kutendeka kwa 1995 camoneke kwati kulya kusonsomba ukwashimpilwe pa Mutande wa Mafunde uwa Singapore kwalibalamwine incitilo shacishanapo ukutitikisha. Ukubomfya ipange lya bakapokola ilyaitilwe Operation Hope, bakapokola ba mu bumfisolo ukufuma ku Cipani ca Tubungwe twa mu Bumfisolo utwa Dipartimenti wa Bafwailisha Imilandu balesansa amabumba yanono aya kulongana kwa Bwina Kristu ukwa mu mayanda. Bakapokola ukufika na kuli 70 na balebafwilisha balewapo nga bashilika, icatungulwile ku kwikatwa kwa bantu 69. Babasendele ku kuyabepushaipusha, bambi balubulwile ubushiku bonse, kabili bonse bapeelwe umulandu wa kusangwa ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova no kukwata impapulo sha Baibolo. Bamo babikilwe uko bashingalanda no uli onse pa maawala 18, ukwabula no kuti beshibishe balupwa lwabo.

Casoselwe fyo abashali bena Singapore imilandu yalifumiwepo. Lelo abashala 64 abali bekashi ba mu Singapore balilubulwishiwe mu filye ku mpela ya 1995 no kutendeka kwa 1996. Bonse fye 64 balisangilwe no mulandu. Pali aba, 47 bakwete imyaka ya bukulu pa kati ka 16 na 72, tabalipile amakana ya madola bapingwililwe kabili balipooselwe mu cifungo bamo umulungu umo bambi imilungu ine.

Ilyo bashilatwalwa ku tulokoni baali no kukomenwa, abaume na banakashi balifulilwe no kupikitwa pa menso ya bantu abengi. Abanakashi bamo baebelwe ukutanika amaboko, ukusunsumana imiku isano, no kwasama elyo ukwimya ululimi. Umo umwanakashi aebelwe ukwisula ukufumina ubusali ukubomfye minwe. Mu cifungo, abaume bamo balenwa amenshi ya mu cimbusu. Abakashana bamo balesungwa ngo tupondo twabipisha, ukusungwa beka mu tulokoni ilyo lyonse bali mu cifungo, no kupeelwa ica kulya icinono nga nshi. Abalinshi ba bafungwa bamo bamo balekaana ukupeela Inte amaBaibolo yabo.

Lelo natumone ifyo abanakashi bamo bapooselwe mu cifungo balelandapo. Ifyo bapitilemo filelangilila ukupusaninina nga nshi ku mimonekele ipya iya ici calo cendela pamo ne nshita.

“Akalokoni kali ne fiko. Nga libeseni lya kusambamo ne cimbusu kwena te kwa kulanda. Mwali umwatelela kabili umwa fiko. Pe samba lye benchi naleikalapo paali batandabube ne fiko.”

“Naebelwe ukufuula, kabili nalipeelwe ifya kufwala fya bafungwa, ibeseni lya kusambilamo (ukwabula sopo), no muswaki. Abafungwa bambi twali na bo banjebele fyo abafungwa abashikokolamo tababapeela umuti wa kukuushila mu kanwa nelyo amapepala ya mu cimbusu.”

“Mu kalokoni kamo twalimo 20. Ifimbusu fyali ni filya ifya kusunsumanapo ne cibumba icalefika fye mu musana. Umuputule wa kusambilamo mwali fye umupompi umo ne beseni lya kusambamo ilyakuulilwa mulya mwine. Twalesamba mu mabumba ya 6—bonse 20 twali no kusamba mu maminiti fye 30.”

Te mulandu no kushikitika uko ukupooswa mu cifungo kwaletele, bonse balecimona nge paalo ukubombela Lesa.—pa nshita iili yonse, te mulandu na kuntu bali, te mulandu ne mibele balimo. Moneni ifyo umukashana umupungwe alandapo:

“Pa nshita fye naingile mu cifungo, lyonse naleicinkulako pa lwa mulandu nabelele mulya. Nalepepa kuli Yehova lyonse ukuti aleumfwa amapepo yandi no kukanandekelesha. Nayumfwile fyo alyaswike amapepo yandi pantu umupashi wakwe e wangafwile ukushipikisha. Iyo nshita e lintu nailwike ifyo napalama kuli wene, kabili calinkoseshe apakalamba, ukwishiba ukuti alatulinda. Ndayumfwa uwapaalwa ukupita muli ici ca kwesha pa mulandu we shina lyakwe.”

Amanyunshipepala ukushinguluke calo conse yalyangufyenye ukumfwa ulwa ili lyashi. Ifya kusabankanishishamo amalyashi ku Australia, Canada, ku Bulaya, Hong Kong, Malaysia, United States, ne fyalo fimbi fyalishimikapo libili libili pa lwa ifi fintu. The Toronto Star, iya ku Canada, yasupwile ukukalifiwa kwa pali ilya nshita no mutwe wa kuti “Nakulubantu Apeelwa Umulandu pa Kukwata Baibolo.” Ca cine, icalo calikwata amafya yabipisha ayengi ayasanshamo abantu abengi, lelo muli uyu mulandu icipusho cileipushiwa ku bantu bapelenganishiwa konse konse cimo cine. Cipusho ca kuti: “Bushe cine cine ni mu Singapore cilecitika?”

Calyafya ukumfwikisha umulandu imipepele iibomba pa lwalala iyacingililwa na kwi funde mu fyalo ukucila pali 200 mwi sonde lyonse ilingile ukupakashilwa mu Singapore. Cilacilanapo ukwafya lintu twatontonkanya pa kuti takuli imipepele imbi iya mu Singapore iyacushiwapo mu kubulwamo amano ifi kabili na maka.

Inkonkani ku mukalamba wa bakapokola uwashingemwe no kuyasansa Inte sha kwa Yehova alisumine ukuti e muku wa kubalilapo wene na bantu bakwe bakambishiwe ukuyapumfyanya abalepepa. Ifyakonkapo fyayambwilwe muli kope wa kulubulula:

Icipusho: (Kuli kambone) Ukulingana ne fyo waishiba, bushe Icipani ca Tubungwe twa mu Bumfisolo twalifwailishapo no kupakasa akabungwe ka mapepo akali konse ako ubuteko bushaishiba, kano fye Inte sha kwa Yehova?

Icasuko: Nshishibe.

Lyene ukwipusha kwalikonkenyepo.

Icipusho: (Kuli kambone) Bushe iwe pa lobe walitala ausansapo ibumba linono ilya ba mapepo, abalongene mu ng’anda kabili ibumba ilishalembeshiwa mwi Funde lya Filonganino?

Icasuko: Nshatala.

Ukulomba Ukubombelapo

Akabungwe ka Amnesty International na ka International Bar Association (aka baloya) batumine abantu babo aba kuyamona ukuti imilandu nailubulwishiwa bwino. Umo uwa kumonako uushaba na kapaatulula uwa ba Amnesty International Andrew Raffell, loya umwina Hong Kong, asosele ukuti: “Muli uyu lipoti wandi pa lwa kulubulula, nasanshamo ukuti uku kulubulula kwali fye kwa cipamanso.” Alundileko no kuti abalashi ba mu buteko abaitilwe ku kuyaba bakambone balifililwe ukulondolwela icilye umulandu impapulo sha Nte sha kwa Yehova shamwenwe nge shishalinga. Raffell atantike ifitabo fimo fimo ifyabindwa ukusanshako icitabo ca Insansa—Ifya Kushisanga ne ca Ubwaice Bobe—Ukukwatilamo Ifyawamisha. Alundilepo ukuti tapali icili conse icalubana kuli fi fitabo.

Uwaile mu kumonako ukufuma ku kabungwe ka baloya aka International Bar Association, Cecil Rajendra, alondolwele ukuti:

“Ukufuma fye pa kutampa, nalimwene nati uku kulubulula konse kwali fye . . . cifwanikisho ica kulangilila fye ku fyalo fimbi ukuti demokrasi e mo icili mu Singapore.

“Calishibwe na kale ifyo cali no kupingulwa kabili takwali ukutwishika pa nshita iili yonse, mu kulubulula nelyo pa mpela ukuti bonse abapeelwe umulandu bali no kushininwa.

“Nangu cingati umulandu wabelele mu cilye cacepako kabili imilandu bapeelwe yali kutoba fye kunono ukwe Funde lya Filonganino, kwali umunsokwe ne fintiinya mu cilye monse.

“Ici te cintu ca kusuulako fye pantu bakapokola 10 e ko baali (6 mu kati na 4 ku nse) na bambi aba mu Kabungwe Kaibela abashafwele mayunifoomu mwi bumba.”

Ukulanda pa milubulwishe iine, Rajendra atwalilile ukuti:

“Imilubulwishe ya Mupingushi ilyo nalebebeta (mu kulubulula mwine, nga fintu amakope ya kulubulula yalelangilila) yali iibi nga nshi. . . . Ukupusanako na fintu umulandu ulingile ukulubulwishiwa, uyu Mupingushi libili libili alecilima no kuwaminisha ubuteko no kufulunganya baloya ukukanaipushako bakambone pa lwa bushininkisho, ku ca kumwenako Baibolo wa King James, uwaletelwe no buteko ku kulangilila ukuti abapeelwa imilandu bakwete impapulo shabindwa!”

Ifyalo fimbi nafyangwako nga nshi ku mulandu wa kutitikisha ubuntungwa bwa kupepa ukuli mu Singapore ica kuti magazini alembwa mu Belgium uwa kuti Human Rights Without Frontiers (Insambu sha Bantunse Ukwabula Ifipindami) asabankenye lipoti wa mabula 18 uwalelanga fye pa lwa fintu ubuteko bwa Singapore bulesansa Inte sha kwa Yehova. Ukulemba pa lwa mimwene yakwe, kalemba mukalamba uwa uyu magazini, Willy Fautré, alondolwele bwino bwino ififwile ukuba ubuntungwa bwa bantunse mu calo icili conse ukuti:

“Nangu ca kuti ubuntungwa bwa kupepa e bulangisha mu cinkumbawile ifyo ubuntungwa bwa buntunse bwaba mu bwikashi ubuli bonse, tunono utubungwe twa nsambu sha bantunse utwaisanshamo mu kufumyapo uyo musobololo no kuumina kumo ukwashimpwa pa fisumino fya mipepele, nelyo mu kuletako amafunde ayengacingilila no kupakamisha ubuntungwa bwa kupepa.”

Uyu magazini wa Human Rights Without Frontiers asabankenye umutande wa fintu balefwaya ficitwe mu filembo fyatikama ku numa iya lipoti wabo.

Inte sha kwa Yehova shilanonsha Singapore. Balicindika insambu sha banabo kabili tababifya abanabo. Tapali abekashi ba mu Singapore abakabila ukusakamikwa pa kuti ing’anda yabo kuti yatobwa nelyo ukuti bali no kusanswa, ukupumwa, nelyo ukwikatwa kama kuli umo uwa Nte sha kwa Yehova.

Ubutumikishi bwabo ubwa ku cintubwingi ubwa kuitemenwa bulakosha no kuwamyako ubumi bwa lupwa kabili bulalenga abantu ukuba abekashi basuma. Balatungulula amasambililo ya Baibolo aya pa fye ku uli onse uulefwaya ukusambilila ifishinte fya kukuulilila ifya Baibolo ne fya kufibomfya mu bumi bwakwe. Ukulongana kwabo ukwa kusambilila Baibolo no kupepa lwaba lubali lwa masomo yabo aya Bwina Kristu. Ici cabalenga ukuba abanacalo basuma.

Abekashi ba mu Singapore abacindika icalo cabo kabili abalefwaya cikawame ku ntanshi balingile ukucincisha ubuteko ukulanguluka cipya cipya icifulo calinga ica Nte sha kwa Yehova mu Singapore. Bafwile ukufumyapo icibindo no kubabwesesha cintu umwikashi onse afwile ukuipakisha—ne ci cili buntungwa bwa kupepa.

[Akabokoshi pe bula 30]

Abantu Bambi Balemonako

1. “Lintu bakapokola ba mu Singapore bawile pa mayanda yasano nga bashilika inshita ya bushiku imo mu February wapwile, abaume 69, abanakashi na bapungwe baliketwe no kusendwa ku maofesi ya bakapokola. Te nshila ukulongana kwa kusambilila baibolo kulingile ukupwilamo.”−The Ottawa Citizen, Canada, December 28, 1995, ibula A10.

2. “Kuti caba ca kwikusha icine cine kuli bonse abayangwako pa lwa buntungwa bwa kupepa nga ca kuti Ubuteko bwa Singapore bwalyalwile imicitile ya buko pa lwa aba bantu bakaele aba mutende no kubaleka balepepa no kwebako bambi ifyo basuminamo ukwabula umwenso nelyo ukucilimwa.”—Professor Bryan R. Wilson, Yuniversiti ya Oxford, ku England.

3. “Mu kulubulula kwakonkana ukwabalamwine ukuilishanya ku tubungwe tulolekesha pa buntungwa bwa bekashi, ifilye fya mu Singapore fyashinina Inte sha kwa Yehova 63 ukufuma mu November umwaka wapwile.”—Asahi Evening News, Japan, January 19, 1996, ibula 3.

4. “Inte sha kwa Yehova balingile ukusuminishiwa ukulongana no kupepa mu mutende ukwabula ifintiinya fya kwikatwa nelyo ukupooswa mu cifungo. Ubuntungwa bwa kupepa ni nsambu ikalamba iyo Umutande wa Mafunde uwa Singapore walaya.”—Amnesty International, November 22, 1995.

5. Uwa ku mupando mu kabungwe ka Justice and Peace Commision aka ba Catholic Diocese aba ku Hong Kong, Chan Siu-ching, alondolwele muli kalata alembele kuli Minista Mukalamba uwa mwi ofesi lya kwa Cilolo Mukalamba, uwalembelwe pa June 1, 1995 ukuti: “Umulandu ukalamba wa kuti nelyo fye buteko bwa Singapore buleti abalekaana ukuya ku bushilika baletoba ifunde kabili balingile ukupeelwa umulandu, bambi abalongana fye ku kupepa tabalingile ukupeelwa umulandu. . . .

“Na muli fyo tulelomba ifyakonkapo ku Buteko bwenu:

1. ukufumyapo icibindo pa Nte sha kwa Yehova pa kuti shingaipakisha ubuntungwa bwa kupepa;

2. ukuleka ukupeela umulandu aba mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova abasangwako fye ku kupepa.

3. ukukakula aba mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova abaikatwa fye pa mulandu wa kusangwa ku mapepo.”

[Icikope pe bula 27]

Inte sha kwa Yehova pa cilye ilyo babapeele imilandu

[Icikope pe bula 27]

Uyu Nte wa myaka 71 aebele umupingushi ati: “Nshili wa cintiinya kuli buno buteko.” Nalyo line alipooselwe mu cifungo