Taem Ol Jos Oli Kam Long Tahiti

MAN BLONG WEKAP! LONG TAHITI I RAETEM STORI YA

LONG en blong ol yia 1700, intres we ol jos long Yurop i gat long wok blong prijimaot Tok blong God, i stat blong gru. Long Briten, man ya William Carey i pulum ol man blong Protestan skul blong go tijim Baebol long ol ples, olsem Tahiti, we ol man oli no harem tok blong Baebol yet. Long ol yia we oli kam biaen, William Carey i kam wan misinari. Samting we i pusum Carey blong mekem wok ya, hemia toktok we Jisas i talem long ol man blong hem se oli mas go long olgeta ples long wol blong pulum ol man oli kam disaepol. (Matiu 28:19, 20) Long 1802, wan man blong Franis, François-Auguste-René de Chateaubriand, i raetem wan buk (Le Génie du christianisme) we oli salem moa kopi blong hem i bitim ol narafala buk long taem ya. Buk ya tu i pulum ol man blong Katolik skul blong gat strong tingting blong mekem wok blong misinari.

Katolik mo Protestan skul i stat blong stanemap ol grup mo ogenaesesen blong ol misinari. Long 1797, Sosaeti Blong Ol Misinari Blong London i sanem 29 misinari oli go long Tahiti. Long 1841, wan grup blong ol Katolik pris we oli kolem ol Picpus Fathers, oli kasem Tahiti, mo tri yia biaen ol memba blong jos blong Momon oli sanem ol misinari oli go long Tahiti tu. Be i no longtaem afta we ol misinari ya oli kasem Tahiti, sam long olgeta oli lego stamba mak blong olgeta blong tijim ol man long Baebol. Oli go joen long politik mo oli mekem bisnes. ?From wanem oli lego stamba mak blong olgeta?

Oli Fren Wetem Ol Ariʽi

Taem ol misinari blong Protestan skul oli jes kasem Tahiti, ol man oli no glad long ol tijing blong olgeta. Wan man blong raetem ol buk i talem se “mesej we olgeta oli karem, i tokbaot moa ol soa we man bambae i harem long helfaea i bitim we oli tokbaot sore mo lav we man i mas gat long narafala.” Mo i no gat man we bambae i tekem baptaes blong kam wan Kristin bifo we ol ariʽi, no ol jif, oli tekem baptaes, from we ol jif nao oli lidim ol man long wosip. Kwiktaem nomo ol misinari oli luksave samting ya. Taswe, oli tekem desisen blong traem pulum ol jif fastaem blong oli kam Kristin.

Wan jif we nem blong hem Pomare II, hem i welkamem ol misinari from we hem i luk se sipos hem i fren wetem olgeta, bambae i mekem i gud long hem long saed blong bisnes mo long taem blong faet. Ol misinari tu oli luk se jif Pomare i save halpem olgeta blong kasem mak blong olgeta. Mo tu, stat taem we ol misinari oli kasem Tahiti, oli gat paoa long ol man Tahiti from we oli save halpem olgeta blong toktok wetem ol man we oli kam long ol sip blong pem samting long olgeta.

Jif Pomare i gat tingting se bambae ol misinari oli halpem hem blong kasem ol mak blong hem long politik, mo blong mekem bisnes blong kasem ol tul blong faet. Taswe jif Pomare i intres long mesej blong olgeta, mo kwiktaem nomo hem i askem blong tekem baptaes, hemia long 1811. Long yia we i kam biaen, hem i raetem wan leta blong askem sipos hem i save tekem baptaes. Be blong eit yia ol misinari oli no agri blong hem i baptaes, from we oli tingting se i waes blong wet fastaem blong luk sipos jif ya bambae i laef folem ol rul blong Baebol long saed blong klin fasin no nogat.

Long ol eit yia ya we oli pas, jif Pomare i kam king blong aelan ya Tahiti mo ol narafala aelan we oli stap klosap long Tahiti, we olgeta aelan ya evriwan oli kolem olgeta ol Sosaeti Aelan. Bakegen hem i askem sipos hem i save tekem baptaes. Ale long 1819, ol misinari oli agri.

Wantaem nomo i gat jenis i kamaot from samting ya. Faef yia i no pas yet, be klosap olgeta man we oli stap long ol Sosaeti Aelan, ol aelan long wes blong Tuamotu, mo haf blong ol Ostral Aelan, oli joen long ol Kristin skul.

Loa Blong Pomare

From we bighaf blong ol man blong ol aelan ya oli “kam Kristin,” i nidim we oli jenisim ol olfala fasin, kastom mo loa blong olgeta mo stanemap ol niuwan. Pomare i lukluk i go long ol misinari long saed ya. Longtaem finis ol misinari oli bin wantem tumas blong jenisim ol kastom blong ol man mo blong putum mak long paoa we king i gat. Taswe ol misinari oli agri blong mekem wanem we Pomare i askem mo oli raetemdaon ol niufala loa. Wan buk i talem se ol loa ya oli stanap long “ol bigfala tingting we oli stap long konstitusen blong Briten, ol tok blong Baebol, mo ol fasin blong ol Kristin kantri.” Afta we king i lukluk long ol loa ya bakegen plante taem mo i jenisim sam samting, hem i agri se ol loa ya oli save mekemap faswan buk blong ol loa blong Tahiti. Ol man oli singaot buk ya se Loa blong Pomare.

Ol man blong ol aelan mo grup blong aelan klosap long Tahiti oli luk Loa blong Pomare olsem wan eksampol mo oli stanemap ol loa we oli klosap sem mak. Loa ya blong Pomare i gat ol strong rul se ol man oli mas folem Sabat, mo i talemaot ol panis blong ol man we oli mekem ol nogud fasin, olsem man no woman we i slip wetem narafala we i no man no woman blong hem, man we i mared long plante woman, fasin blong stil mo rebol. Mo tu sipos wan man i kilim wan narafala man no wan pikinini i ded, loa i talem se man ya i mas ded from. Eni pleplei we i gat rabis fasin long saed blong seks long hem, i tabu long olgeta blong joen long hem.

Oli Joen Long Politik

Wan buk (Where the Waves Fall) i talem se ol misinari blong Protestan jos oli “joen bigwan long politik blong aelan ya. Nating se wok blong olgeta i blong prij nomo long ol man, oli kam ol man blong givim advaes long fasin blong mekem faet, olsem wanem blong kasem mane, ol waes man blong politik, mo oli man blong wokem ol pepa long saed blong loa.” Sem samting i hapen long ol aelan we ol misinari blong Momon mo Katolik oli stap long hem. Ol misinari ya oli kasem paoa antap long samting we ol man mo politik oli mekem. Long aelan ya Tubuai, we i stap long ol Ostral Aelan, wan misinari blong Momon jos, i talem se: “Klosap nao bambae jos i kasem paoa long gavman. . . . Mi mi praeminista blong aelan.” Long ol Gambia Aelan, Katolik skul i kasem paoa long politik tu, taem wan lida blong skul i mekem wok blong minista long gavman.

Wan woman we i raetem ol buk long saed blong histri, nem blong hem Claire Laux, i talem se ol misinari oli sud mekem wok blong tijim ol man long Baebol nomo, be oli “jusum blong yusum politik paoa blong givhan long olgeta blong talemaot mesej blong olgeta.” Oli luk se long rod ya bambae oli kasem samting we oli wantem kwiktaem nomo. Be taem ol misinari oli kasem paoa long politik olsemia, oli mekem samting we i agensem wanem we ol haeman blong jos blong olgeta i talem. Nating se i olsem, long Franis Polinesia ol jos oli stap wok wetem politik kam kasem tede.

Skul i Mekem Bisnes

Wan tija blong Yunivesiti blong Canberra long Ostrelia, nem blong hem Niel Gunson i talem se sam misinari we oli “mekem politik oli gat tingting blong mekem bisnes tu.” Plante misinari lelebet oli kam ol man blong mekem bisnes. Oli salem olting long ol sip we oli stap go long ol defren ples blong pem mo salem olting, oli rentem ol sip ya, mo samfala oli wokem ol sip olsemia. Sam misinari oli lukaot long ol plantesen blong kofe, koten, sugaken, tabak, mo wan tri we oli wokem wan paoda long rus blong hem we nem blong hem arrowroot.

Ol bisnes we ol misinari oli stanemap oli wokgud, mo blong 25 yia oli gat paoa long bisnes blong salem mo pem olting bitwin Ostrelia mo Tahiti, speseli long saed blong mit blong pig mo oel blong kokonas. Be sam misinari oli harem nogud from fasin ya blong mekem bisnes, mo oli askem long Sosaeti Blong Ol Misinari Blong London blong stretem samting ya. Sam narafala oli harem se bisnes we oli mekem i impoten blong givhan long olgeta, blong kasem ol mak blong olgeta blong tijim Baebol long narafala. ?From wanem oli gat tingting olsem?

Stat long taem we ol misinari oli kasem Tahiti, oli yusum save mo gudhan we oli gat blong wokem ol samting, blong pulum ol man blong oli tinghae long olgeta. Oli bilif se sipos oli save pulum ol man Tahiti blong folem fasin blong ol man blong big kantri, bambae samting ya i mekem se ol man Tahiti oli glad moa. Taswe oli leftemap fasin blong wokhad mo kasem plante sas samting. Mo oli givim tingting tu se sipos wan man i gat plante sas samting, hemia i soemaot se God i blesem hem.

?Oli Pulum Man Blong Kam Trufala Kristin?

Afta long taem ya, wan man blong raetem ol buk blong histri long saed blong Sosaeti Blong Ol Misinari Blong London, i raetem se samting we i pulum bighaf blong ol man Tahiti blong kam Kristin kwiktaem, i no from we “oli wantem gat ol klin fasin, no from we oli jenisim tingting blong olgeta mo oli wantem save Baebol, nogat.” Gunson i talem se ol man Tahiti oli kam Kristin from we “hemia nao samting we Pomare II i wantem. Be tingting blong hem i stanap long ol kastom (i no ol bilif) we ol misinari blong Yurop oli folem long skul blong olgeta.”

Plante man Tahiti oli talem nomo se oli Kristin, mo sam yia biaen, plante long olgeta oli gobak long wosip blong ol hiten man mo i gat wan niufala skul i stanap we oli kolem Mamaia. Long taem ya, woman we bambae i kam kwin, hem tu i joen long Mamaia nating se skul ya i leftemap ol rabis fasin we oli no klin nating. Mamaia i tekem sam tijing blong ol Kristin mo i miksimap wetem sam bilif mo kastom blong ol man Tahiti bifo.

Long taem ya, i gat plante raorao bitwin ol skul we oli Protestan, we long olgeta ya i gat ol Anglikan, ol man blong Calvin mo ol Metodis. Mo tu long taem ya, ol Protestan mo Katolik oli no laeklaekem olgeta nating. Wan buk (The Cambridge History of the Pacific Islanders) i talem se: “Ol man blong ol aelan ya oli luk se ol defdefren jos ya oli tijim sem samting nomo, be oli no kasem save from wanem i gat ol nogud raorao bitwin ol man ya we oli talem se oli ol brata.” Tingbaot wanem i hapen taem tufala misinari blong Katolik Jos, tufala i kasem Tahiti. Kwiktaem nomo kantri i dipotem tufala from we wan haeman blong gavman, we bifo i wan misinari blong Protestan skul i talem blong mekem olsem. Samting ya i mekem bigfala trabol i kamaot bitwin Briten mo Franis, klosap i gat wan faet from. Sam yia biaen, Briten i agri long wanem we Franis i talem, hemia se i stret blong Franis i “protektem” Tahiti.

Gudfala Frut

Nating se ol faswan misinari ya oli mekem plante fasin we i no stret, oli mekem plante gudfala wok tu. Plante long olgeta oli givhan bigwan long wok blong tijim ol man blong rid mo raet. Mo tu oli givhan blong finisim fasin blong kilim ol pikinini i ded, kakae man, mo kilim man i ded blong mekem sakrefaes. I tru se sam misinari oli bin strong tumas long fasin blong olgeta, be oli bin traehad blong givhan long ol man blong ol aelan ya blong oli lanem klin fasin.

Wan nambawan samting we ol misinari oli mekem hemia blong tanem Baebol i go long lanwis blong ol man Tahiti. Mo long rod ya, oli givhan long ol man Tahiti blong save nem blong God. Plante man blong ol aelan ya oli save gud nem ya yet.a—Ol Sam 83:18, NW.

[Futnot]

[Bokis blong pija long pej 15]

“Yufala i No Man Blong Wol Ya”

Tok ya we Jisas i talem, i wan stamba rul we ol trufala man blong hem oli mas folem. (Jon 15:19) Yes, i impoten tumas we oli folem stamba rul ya, taswe Jisas i prea long God i se: “Mi mi no man blong wol ya, mo long sem fasin, olgeta tu oli no man blong wol ya.” (Jon 17:16) From samting ya, Jisas i no joen long politik mo hem i no yusum politik olsem wan samting blong winim moa disaepol. Mo hem i sakemaot fasin ya blong ronem ol sas samting, we hemia wan narafala fasin blong wol. Defren olgeta, hem i leftemap tingting blong narafala blong gat wan laef we i no fasfas mo blong gat wan gudfala fasin fren wetem God. (Matiu 6:22-24, 33, 34) Ol trufala man blong hem oli folem eksampol blong hem.

[Tok blong pija long pej 13]

Long 1797, taem ol faswan misinari oli kam

[Credit Line]

The Granger Collection, New York

[Tok blong pija long pej 14]

Samwe long 1845, wan misinari i stanap wetem sam man Tahiti we oli kam Kristin

[Tok blong pija long pej 14]

King Pomare II

[Tok blong pija long pej 15]

Tahiti mo taon blong Papeete, kaptel blong Tahiti

[Credit Line]

Photo courtesy of Tahiti Tourisme

[Foto Credit Lines blong pija long pej 14]

Left: Photo by Henry Guttmann/Getty Images; right: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti