Ang Luug—Ekspertong Mangabuhi sa Aprika

Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Aprika del Sur

“ANG kataposang Luug.” Miingon ang Oktubre 26, 1983, nga gula sa The Star Today! “Kaniadto,” mipadayon ang Star, “milyonmilyon sa Luug sa Bukid naglibodlibod sa kabukiran sa Cape, Natal ug Transvaal.” Apan daw nakita nga ang nahibilin niining magarbohong rasa mao na lamang ang gamayng tigulang nga ginganlag Japie Mabinde.

Apan, libolibo sa rasa ni Japie Mabinde buhi gihapon sa kanait nga Disyerto sa Kalahari. Ang ilang sugilanon sa pagkaluwas bisan sa kalisod ug sa pagpuo sa ilang kaliwat kulbahinam nga repasohon.

Gubat Batok sa mga Itom ug Puti

Sa dihang misulod ang itom nga mga Aprikano sa habagatang Aprika, ilang nakita nga giokupar na kining mga yutaa sa mga Luug—usa ka rasa sa gagmayng mga tawo kansang katibuk-ang gitas-on maoy mga 4 ka tiil 10 pulgada (1.47 m). Lahi usab ang mga Luug sa itom nga mga Aprikano tungod kay ang ilang panit dalagon ug kolor.

Taastaas nga panahon nga malinawong nagpuyo ang mga itom ug dalag nga mga netibo sa mao ra nga yuta. Nakakat-on sa pagtahod ang itom nga mga tribo sa mga Luug tungod kay sinati sila sa yuta ug sa lasangnong mga hayop niini. Kaniadto dihay karaang panultihon sa Sesotho: “Ang Luug mao ang magtutudlo.” Apan wala magdugay ang malinawong pagpuyo.

Sa ika-17ng siglo, ang puti nga mga molupyo miabot, nagpamosil ug nagbugaw sa lasangnong kahayopan—ang bililhong pagkaon sa mga Luug. Mibalos ang mga Luug pinaagi sa pagpangawat sa mga inalimahang mga hayop. Ang resulta? Ang mainit nga panag-away tali sa Luug ug sa puting mga molupyo milungtad hapit 200 ka tuig! Dayon sa tuig 1802 miabot ang kagutmanan nga nakapugos sa itom nga mga tribo sa pag-unayay sa pag-away. Ang kakulang sa yuta ug pagkaon miresulta ug panag-away batok sa mga Luug. Sa ulahi ang gagmayng mga mangangayam miatras sa kabukiran sa Drakensberg ug sa Lesotho.

Apan, nagpadayon ang panag-away sa itom ug puti. Gidepensahan sa Luug ang diyutayng nahibilin sa iyang yuta pinaagi sa mga taktika sa kaputong: pagpatay, pangawat, bandalismo. Apan ang mga posil ug gidaghanon sa ulahi nakadaog batok sa gagmayng mga mangangayam, ug sa 1869, ilalom sa sugo sa mga awtoridad sa koloniya sa Britanya, ang kataposang organisadong grupo sa Luug sa bukid gipamatay. Pipila ka grupo-grupo na lamang ang nahibilin sa ika-20ng siglo.

Pipila lamang ang nasubo niining pagpuo sa kaliwat. Sa 1897 si George Theal, kanhi representante sa koloniyal nga kagamhanan sa Cape, miingon: “Bation kag kaluoy niining mga tawhana, nga gipamatay sa ilang lasangnong palibot, hinuon wala kaayoy katarongan sa pagbasol sa ilang pagkanahaw . . . kadto maoy sa kaayohan sa kalibotan sa ilang paghatag lugar sa mas maayong rasa.”a

Ang mga Luug sa Kalahari

Hinunoa, wala mahanaw ang tanang Luug. Libolibo ang naluwas sa Kalahari—usa ka dakong ugang yuta nga gilikayan sa sinugdan sa itom ug puting mga pastol. Kini maoy yuta nga walay ibabawng tubig. Ang tubig sa ulan sa ting-init mauga ra dayon, nga nagpahimo sa yuta nga dili maayo alang sa pagpanguma ug sa pagpamuhi ug baka. Apan nakadiskobre ang mga Luug ug inalistong paagi sa pagkabuhi. Pananglitan, manguha silag ihalas nga mga melon ug unorong mga gamot ug bagnoron kini aron madugmok. Ilang pug-on kining dinugmok sa pagpagawas sa bililhong tinulong duga. O makahibalo sila nga may natagong tubig sa ilalom sa mga balas sa disyerto ug suyopon kini pinaagi sa taas nga mga tangbo.

Aron mabuhi sa yuta kinahanglang mga ekspertong mga botanista sila. Hangtod karon, ang babayeng Luug makaila ug 75 ka nagkalainlaing mga tanom sa dili pa mag-8 anyos. Ug inigkahamtong, makahibalo siyag hapit 300 ka espiye. Nakurat ang iladong botanista, si Brian Maguire sa usa ka babayeng Luug, sa nailhan sa babaye ang duha ka tanom nga siya, ang “eksperto,” nagtuo nga managsama. Mibatbat ang Alemang siyentipikong si Dr. H. J. Heinz: “Sumala sa katibuk-an lainon sa modernong botanista ang mga espesye sumala sa hitsura . . . [samtang ang mga Luug] susihon ang baho, paghilam, grano, lami ug hitsura.”

Hawod kaayong mangangayam ang Luug. Manubay una siya ug panon sa mga hayop ug mamilig biktima. Magkamang sa siko ug tuhod, magpaduol siya ug dayon ipuntariya ang may hilo nga pana. Mokaratil pagpanagan ang panon sa mga hayop, apan dili gayod mohunong ang Luug sa pagsunod sa iyang biktima. Human nakakita sa daghang pagpangayam, si Alf Wannenburg misulat: “Gipanid-an ang tanan, gitagad ug gihisgotan. Ang pagbawog sa natamakang dahon sa sagbot, ang direksiyon sa pagkabali sa sanga diha sa lugot, ang giladmon, gidak-on, porma ug pagkapahimutang sa mga tunob, mohatag ug impormasyon bahin sa kahimtang sa hayop o panon sa mga hayop, kon diing direksiyona kini paingon, ang gikusgon sa pagpanaw niini ug kon unsay ilang sunod nga buhaton.” Usahay kapin sa usa ka adlaw nga moepekto ang hilo, apan sa ulahi ang nasamdang hayop matumba ug madala sa iyang manggugukod.

Manggagalam ug Kemiko

Kinabuhi ang yuta alang kanila, ug dako kaayo ang pagtahod sa mga Luug niini. Busa kon manghipos sila ug makaon, mainampingon sila sa pagbalhin sa dili pa mahawan ang lugar. Sanglit nagtuo sila nga silotan sila sa Maglalalang sa pagpatay ug hayop nga walay kapuslanan, dili gayod sila mangayam ingong dula. Kas-a usa ka grupo sa mga Luug sulagmang nakakita ug salag nga may mga itlog sa ostrich—nga kinaham kaayo nila ingong usa sa kakuhaan sa pagkaon ug ingong sudlanag tubig. Bisan pa, wala nila hilabti ang salag hangtod nga naseguro nila nga tapos nang nakapangitlog ang himungaan. Dayon ilang gisusi pag-ayo ang kada itlog, gibalik kadtong may nagatubong piso. Dili ikatingala nga gibatbat sa pipila ang mga Luug nga “ang labing maayong manggagalam sa kalibotan”!

Ang mga Luug nakatuon ug kalaki sa “kemistriya.” Nakakat-on sila sa pagtimpla ug mga pintura alang sa ilang iladong mga dibuho sa bato, diin, sumala sa pipila, “gilantaw nga ang labing maayong arte nga kinaaran sa kalibotan tungod sa ilang pagkatukma ug kamatinud-anon sa obserbasyon.” Kining matahom nga mga dibuho nakalahutay sa daotang mga klima sa dugay nang kasiglohan! Gikan sa mga itlog sa Diamphidia ug sa Polyclada nga mga bakukang nakahimo usab sila ug epektibong mga hilo nga ilang ipahid sa ilang mga pana. Sa moabot kini sa kaugatan, kining hiloa seguradong makamatay sa tawo ug sa hayop—walay pangontra nga tambal niini.

Ang mga Luug sa Habagatang Aprika mahibalo sa “pagbakuna” sa ilang kaugalingon batok sa paak sa bitin. Ilang kuptan ang ulo sa bitin ug ikuskos sa mahinay sa ilang bukton ang mga tango niini. Dayon pug-an ug hilo ang mga tango ug ipahid kini sa ibabaw sa mga garas sa panit. Laing inantigong abilidad mao ang kemikal nga sinagol nga ilang gamiton batok sa itom ug lambung nga Cape lion. Napugos ang mga puting molupyo sa pagpuo niining mabangis nga mga lion. Apan nakatigayon ang mga Luug sa pagpuyo taliwala kanila sa dugay nang kasiglohan. Ang sekreto? Ang substansiya nga ilang idaob diha sa ilang mga poluy-anan maoy pang-abog sa mga lion!

Ang Palaabuton sa Pagkabuhi

Karon duolan sa 55,000 ka Luug ang nagpuyo sa Kalahari ug sa mga utlanan niini. Apan nameligro ang ilang paagi sa kinabuhi ingong mga mangangayam ug mga manghihipos. Giugbokan kinig mga tubo sa tubig aron matubigan ang mga ranso. Nalipay usab niini ang mga Luug, apan may mga disbentaha usab. “Ang kinabag-an sa mga Luug,” mibabat ang Encyclopædia Britannica, “nakuhaan sa ilang mga teritoryo tungod sa mga ranserong Uropanhon ug Bantu. Ang pagsulod sa mga bakiro nakapamenos sa hayop nga pangayamon ug sa [makaon] mga tanom.”

Ang Kalahari, nga kaniadto makabuhi sa Luug, tulin nga nagakadisyerto. “Dili kini disyerto kaniadto,” matud pa ni Sir Laurens van der Post nga usa ka iladong awtor ug eksplorador. “Ginganlan namo kana sa ingon tungod sa pagkawalay tubig niini sa ibabaw. Puno kini sa tagsaong mga hayop ug makaong talamnon.” Busa nasubo si Van der Post sa situwasyon sa Luug “tungod kay dato sila sa usa ka bahin nga niini kabus kita. . . . Gitagan-an siya sa kinaiyahan. Dili kaaway kaniya ang kinaiyahan.” Oo, bisan ug giisip kaniadto ang mga Luug nga mga mananapon, kinahanglang atubangon sa modernong tawo ang kamatuoran nga daghan siyag makat-onan gikan niining banggiitang mga magkikinabuhi.

Karon nagaatubang ang mga Luug ug laing hulga sa ilang pagkabuhi ingong rasa: ang pakigsagol sa kultura sa Kasadpan. Kon asa kutob makapabilin sila nga hiusa ingong katawhan tan-awon pa. Tingali mao kini ang labing dakong hagit sa ekspertong mangabuhi sa Aprika.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 19]

Ang Sinugdanan sa Luug

Ang sugilambong sa Luug naghinugilon sa panahon sa dihang napuno ang yuta sa tubig ug kon sa unsang paagi nabuhi ang “unang rasa” sa tawo. Kining bayaniha, nga ginganlag Mantis, may relasyon sa bangaw, ug ginaingon nga ang unang Luug mikanaog gikan kaniya. Ang kasugiran may tagsaong kaamgiran sa asoy sa Bibliya sa Lunop sa panahon ni Noe.—Genesis 7:6, 7; 9:8-16.

[Kahon/Letrato sa panid 21]

“Angay nga Ingon Gayod Unta Niana”

Naningkamot ang mga Saksi ni Jehova sa pakigbahin sa ilang paglaom sa usa ka matarong Bag-ong Kahikayan ilalom sa pagdumala sa Diyos uban sa ilang Luug nga mga silingan sa habagatang Aprika. (Pinadayag 21:3, 4) Usa ka Luug, nga ginganlag Johannes, misanong sa ilang balita—bisan nga namatay siya sa ulahi sa tesis. Apan, ang “kataposan” sa mga Luug sa bukid, si Japie Mabinde, nga makita sa wala, napribilehiyo sa pagpamati sa balita sa Bibliya.

Sayo sa 1984 nakigsulti kaniya ang mga Saksi ni Jehova. Gipakitaan siya sa Juan 5:28, 29 sa Zulu nga Bibliya ug gisultihan sa palaabuton sa pagkakita sa nangamatayng mga sakop sa iyang rasa nga mabuhi sa pagkabanhaw. “Malipayon kaayo ako,” miingon si Gn. Mabinde, “tungod kay ang Bibliya ang nagsulti niini.” Dako usab kaayo ang iyang kalipay sa gipakitaan sa paglarawan sa dibuhista sa mga kahimtang sa Paraiso nga gitagna sa Bibliya nga mahitabo sa tibuok yuta. “Oo,” miingon siya, “angay nga ingon gayod unta niana.”

[Letrato sa panid 20]

Ang pamilya sa mga Luug nanglingkod palibot sa daoban sa ilang poluy-anan sa Disyerto sa Kalahari

[Tinubdan]

Sa maayong kabubut-on sa Africana Museum