Talagsaong mga Talan-awon sa Kalangitan

8,000,000 KA SALIDA MATAG ADLAW

ANG kabataan nagapalupad ug mga tabanog nga luwas sa peligro. Si Benjamin Franklin nagpalupad ug usa ug hapit nakapatay sa iyang kaugalingon. Ang kabataan nalingaw. Ang kang Franklin peligroso. Niadtong 1752 siya nagpalupad ug sidang tabanog sa panahon nga naglipak ug nagpahinabog biti-biti gikan sa usa ka yawi. Ang dili makadaot nga biti-biti mahimo untang makapatay nga liti. Hinuon, ang pagpalupad ug tabanog ni Franklin mihatag sa malipayong resulta—ang pag-ugmad niyag lightning rod o parakilat. Apan dugay human niana, ang kilat mismo nagpabilin nga misteryo.

Ang mga lakang sa pagsabot misugod sa usa ka siglo kanhi, apan ang kompletong pagsabot maikyason gihapon. Ang kilat mahimong mahitabo sulod sa dag-om, gikan sa dag-om ngadto sa dag-om, o gikan sa yuta pa dag-om. Apan sa unsang paagi ang positibo ug negatibo nga mga karga sa koryenti natigom sa pagpahinabog pagdiskarga? Ang teoriya nagkanayon nga kini mahitabo sa dihang ang mga tulo sa ulan ug mga bolitas sa yelo mabangga sa alisngaw sa pinong mga tulo sa tubig ug sa mga kristal nga yelo nianang talagsaon nagtapok nga dulom nga panganod—mga dag-om nga minilya ang gitas-on, nga naukay sa huyop sa hangin sa taas ug sa ubos, nga nagsuyla-suyla pa taas sama sa mga ulo sa dagkong mga koles.

Mahitungod niining gubot nga kalihokan, ang artikulo sa Scientific American bahin sa “Ang Elektrisidad sa mga Lipak” mikomento: “Ang mikropisiko luyo kanila nagpabilin hangtod niining adlawa nga suliran nga wala matagad ug wala masulbad. Ang kakulang sa mikropisikal nga paghubit sa estatik nga elektrisidad mao ang labing seryosong kal-ang sa pagsabot sa elektrisidad sa dag-om sa kilat.” Ang artikulo, hinunoa, naghatag ug makapainteres nga kaambid: “Ang nagpaluyong pisikal nga mekanismo hayan nalangkit nianang kon unsay nagapahinabo sa pagtigom sa koryente diha sa sapatos sa dihang molakaw sa alpombra o sa pagtigom sa koryente diha sa bildo sa dihang kini manusnos sa de-lana.”

Samtang ang sinugdan sa kilat diha sa mga dag-om sa gihapon gilalisan pa, kini kanunay nga nahitabo. Ang Reader’s Digest sa artikulo niini nagkomento: “Karon mismo, samtang nagbasa ka niini, gibanabana nga 1800 ka unos sa koryente ang nagakahitabo libot sa kalibotan. Nagpagula sila ug mga 600 ka kilat matag segundo, diin 100 ang maigo sa yuta. Kana kapin kun kulang 8.5 ka milyong boltahe sa kilat nga modapat matag 24 ka oras.” Ang numero sa Scientific American suod nga nag-uyon—8 ka milyon.

Ang aktuwal nga kilab sa kilat mao ang kinatayoktokan sa mosunod nga mga hitabo. Ang panganod sa kilat mopagawas ug negative charge sa ubos niini, nga maoy mopahinabog positive charge sa ibabawng bahin sa yuta. Kining positive charge mosunodsunod sa dag-om, sa kakahoyan, sa kabungtoran, sa tag-as nga mga tinukod, bisan sa mga tawo, hangtod nga mag-abot ang negative nga bahin diha sa ubos nga panganod. Sa dihang ang dag-om makatigom nag 100 ka milyong boltaheng gikusgon—mahimong moabot pa kinig 300 ka milyong boltahe—ang enerhiya niini motunton nianang gitawag stepped leader. Ang dagan niini dili regular ug mobulagbulag paubos.

Nagsugod na ang Salida

Nagdalag pipila ka gatos ka amperahi nga samag mga banderola nga labihan ka gamay nga dili-makita sa tawo, ang leader mopaubos sa nawong sa yuta—sulod sa usa ka gatos ka yarda o menos pa. Karon ang positive charge sa yuta sa kataposan makalayat na sa kal-ang, mag-abot sa stepped leader, ug uban sa makalilisang nga paka sa kahayag, kini mopakidlap sa dalan nga gisubay sa leader ug makaabot sa dag-om. Samtang kini nagdagan pa, kini mopuno sa mga sanga sa gawas ug sa mga simangan sa pagporma sa nagdilaab daghang-sangang dibuho nga sinati na kita—lipak nga daw gikan sa dag-om pa yuta, apan sa aktuwal gikan sa yuta pa dag-om. Human niining unang kilab, hinunoa, ang kilat ug ang leader mopanaw ngadto-nganhi sa dag-om ug sa yuta. Ang kasagaran nga kilat may tulo o upat ka kudlit, apan ang Scientific American nagtaho ug usa nga dunay 26!

Ang kilat mopahinabo ug dalogdog, usa sa labing makusog nga lanog sa kinaiyahan. Apan sa unsang paagi ang usa ka boltahe sa kilat makapatunghag paka sa dalogdog, nga dihadiha, mopahinabog padayong kutay sa lanog nga nagadugmok ug nagadahunog, nagasiak ug nagadaguok, sulod sa daghang segundo human niana? Nga ang kilat mopahinabog madaguhobong paka sa dalogdog dili misteryo. Ang hangin may kusog nga makabalda sa koryente, busa kini moinit inig-agi sa koryente sama sa alambre. Initon sa kilat ang libot nga hangin ngadto sa 30,000 ka grado Centigrade, nga mopahinabo nga kalit kini nga moburot ingon nga dako makabungog nga balod sa kakusog nga 10 ngadto sa 100 ka atmospera, nga sa baylo mahimong sipa nga lanog—dalogdog. Sanglit ang lanog nagapanaw nga mas hinay kay sa kahayag, dili misteryo nga ang dalogdog sagad madunggan mga segundo tapos nakita ang kilat.

“Gamayng mga Dalogdog” Mahimong Dakong Dalogdog

Apan ngano ang mga lanog sa dalogdog nagkalahi sa kinaiyahan? Ang kilat nagapanaw sa dili-patag nga agianan, apan daghang seksiyon sa nagkalainlaing gitas-on tul-id. Ang matag usa niining seksiyona nagpunting sa lahi nga direksiyon, may lahi nga gitas-on, dunay kaugalingong lanog, ug nagpakatap sa lanog niini sa mga balod nga susama sa kaugalingon nga kinaiyahan niini. Busa, ang daghang indibiduwal “gamayng mga dalogdog” sa nagkalainlaing gidakoon ug direksiyon nagtapo sa pagkahimong bug-os nga paka, dahunog, ug daguok nga madunggan nimo sila sa usa ka dako, taas nga daguhong sa dalogdog. Ang tanang gamay nga mga dalogdog halos dungan nga molanog, apan ang labing duol nga dalogdog sa namati unang madunggan ug nagapaka nga kinakusgan, samtang ang uban ibabawg diyutay sa liti modugang sa ilang amot sa ulahi—kon unsa ka ulahi nag-agad kon unsa ka layo sila. Busa, “kon unsa ang madunggan sa daguhong sa dalogdog,” ang artikulo sa Scientific American nga nag-ulohan “Dalogdog” nagpatin-aw, “nag-agad sa dakong bahin sa mga kinaiya sa partikular nga kilab sa kilat nga ipatungha niini.”

Dunay daghang klase sa kilab sa kilat, nga mopahinabog nagkalainlaing dalogdog, ang uban madunggan sa mga tawo, ang uban dili. Pananglitan, dunay mga kilat nga ginganlag badlis, ribon, nagsanga, init, palid, intracloud, kilat nga wala damha, ug super-kilat. Ang kasagaran nga kilat mopagawas ug mga usa ka bilyong boltahe, samtang ang mga super-kilat, bag-o pang nadiskobrehan nga talagsaong kilab sa kilat, mopagawas ug koryente gikan sa usa ka gatos ka bilyon ngadto sa posible napulo ka trilyon!

Ang kilat makahatag ug kadaot. “Sa T.B. lamang ang kilat matag tuig nagpahinabo ug mga 150 ka kamatayon ug $20-milyong kantidad sa danyos sa propidad ug maoy hinungdan sa 10,000 ka sunog sa lasang, nga nag-ugdaw sa $30-milyong kantidad sa tabla nga ikabaligya,” matud pa sa Scientific American.

Superyor nga mga Abuno, Tibuok-Yutang mga Bateriya

Apan kini may nahimo usab nga maayo. Sa tibuok kalibotan, ang walo ka milyong boltahe sa kilat matag adlaw nagkunis sa atmospera, nagkarga ug ion sa hangin, nagpatunghag mga oksido nitroheno, nga matunaw sa ulan ug dad-on sa yuta ingon nga sambog nga asido nitriko. Didto kini matunaw ngadto sa mga mineral nga solusyon nga kinahanglan sa mga tanom. Usab kini nagpahimo sa nitroheno nga mabatonan sa mga tanom. Ang mga mag-uuma nagbutang ug mga abunong nitroheno, mga tinagpulo ka minilyon ka tonelada niini matag tuig—sa tuman ka daghan nga makapatay kini sa mga organismo sa yuta ug inig-agos niini uban sa tubig makapatay kini sa mga mananap ug mga isda sa mga lanaw, mga sapa, ug mga suba. Apan ang mahinayng “tubig sa ulan sa kilat” nagadugang ug pihong nitroheno sa hustong gidaghanon, ug sa gitandi nga mga pagtuki kini miresulta sa mga abot sa uma nga 50 porsiento nga mas daghan kay sa niadtong makuha diha sa komersiyal nga mga abuno. “Ang kilat,” matud pa sa New Scientist, “mao ang tinubdan sa mga katunga sa abiyo sa kalibotan sa pihong nitroheno, sumala sa duha ka Amerikanhong kemiko. Kini duolan sa lima ka pilo kay sa gituohan niadto.”

Usab, ang mga unos-liti mao ang moporma sa “mga bateriya” aron magpabilin ang sirkito sa kalibotan. Mahitungod niini, ang Scientific American nagkanayon: “Ang negative charge sa nawong sa yuta ug ang positive charge sa atmospera moabot ug mga 300,000 ka boltahe. . . . Karong adlawa gituohan sa katibuk-an nga kining 300-kilo nga boltahe sa ‘gikusgon sa ion sa itaas’ mao ang resulta sa natigom nga koryente pinaagi sa mga unos-liti, nga mao ang moporma sa ‘mga bateriya’ sa sirkito sa kalibotan. Ang mga koryente sa mga usa ka amperahi matag unus mopataas gikan sa natigom nga positive charge sa mga dag-om ug mobalik sa yuta sa maayog-panahon nga mga rehiyon sa atmospera. . . . [Unya] ang usa ka amperahi nga koryente moagos gikan sa nawong sa yuta ngadto sa tiilan sa dag-om. Ang mga koryente sa ulan, corona discharge o pagbalhin sa koryente ug kilat tanan nakadugang niining pagbahin sa koryente.”

Unsa ang ultimo nga tuboran sa kahalangdon sa unos-liti? Si Jehova nga Diyos mao ang Maglalalang sa talagsaong mga talan-awon sa kalangitan nga nagapangidlap ug nagadalogdog sa makapahadlok nga mga pagpangidlap ug pagdahunog sa mga dalogdog. Gihisgotan kini sa Bibliya ingong mga panagduyog sa iyang pakiglabot sa katawhan, mga dayandayan sa iyang langitnong trono, ug mga timaan sa iyang nagsingabot nga mga paghukom. “Ang iyang kilat ngadto sa mga kinatumyan sa yuta. Tapos niini ang usa ka lanog modahunog; siya nagpadalogdog uban sa lanog sa iyang pagkagamhanan.”—Job 37:3, 4, 11-13; 40:9; Exodo 19:16; 20:18; Salmo 18:13, 14; 29:3-9; Pinadayag 11:19.

[Mga Letrato sa panid 16, 17]

Pasundayag sa kilat sa “habagat” sa Arizona

[Mga Letrato sa panid 16, 17]

Ubos: Duha ka yucca gipatugbaw sa kilat

Sa pikas panid: Sunog nga gisugdan sa kilat

[Tinubdan]

John Kamenchuk

[Tinubdan sa Letrato sa panid 15]

Tucson, Arizona; hulagway sa Manley Studios