Pagpaniid sa Kalibotan
Dili-Matag-an ang mga Linog
Sulod sa daghang mga katuigan gibati sa mga siyentipiko nga posibleng matag-an ang mga linog. Ilang gipanid-an ang nag-usab-usab nga mga lebel sa tubig, hinay nga mga lihok sa kabhang sa yuta, radon nga gas nga mihungaw gikan sa mga atabay, ug ubang mga timailhan. “Daghan sa pangunang mga sesmologo sa nasod karon naghunahuna nga ang mga linog sa kinaiyanhon dili matag-an,” nag-ingon ang artikulo sa The New York Times. “Sila nag-ingon nga ang pagpangita ug mga paagi sa pagpasidaan sa mga tawo mga adlaw, mga oras o mga minutos una motungha ang linog daw walay kapuslanan. . . . Bisan tuod ang bag-ong panukiduki nagsugyot nga ang pipila ka linog mahimong mopatungha ug unang mga timailhan nga naglangkit sa mga pag-irog sa kabhang sa yuta, kanang maong mga timailhan gamay ra kaayo, hinay ug dili-makita nga ang pagtiktik niana sa bisan unsang epektibong paagi mahimong imposible.” Ang pipila ka tawo karon naghangyo nga ang gobyerno magkuha sa pondong salapi gikan sa panukiduki bahin sa linog ug gamiton kana sa pagpamenos sa mosangpot nga mga aksidente. Hinunoa, ang mga siyentipiko mouyon nga ang dugang nga kahibalo kon sa unsang paagi ang yuta mouyog ug kon sa unsang paagi ang mga tinukod mosanong sa mga linog maoy gikinahanglan.
Paglabang-Buhi sa Pagkalusbog sa Bugnawng Tubig
Ang mga siyentipiko nga nagsusi kon nganong ang mga tawo nga nahulog sa kamig nga tubig mamatay dayon nakakaplag nga ang kinaiyanhong sanong sa lawas sa paghunong sa hinungdanong mga proseso sa lawas gumikan sa kabugnaw mao ang paspas nga pagginhawa. “Ang kalit nga pagginhawa sundan sa pagsulod sa tubig—ug pagkalumos,” nag-ingon ang magasing New Scientist. Ang paspas nga pagginhawa dili kapugngan. Busa ang pagpabiling-buhi nagdepende sa pagpagawas sa imong ulo sa tubig hangtod nga ang paspas nga pagginhawa mohunong, kasagaran sulod sa duha o tulo ka minutos.
Mga Esport ug Gitas-on sa Kinabuhi
Ang mga Aleman mogasto sa katumbas nga $25 ka bilyon matag tuig diha sa mga esport, o kapin sa $300 matag tawo. Kining maong salapi gibayad alang sa “mga sinina, kagamitan, pagbansay, pag-abang sa mga dulaanan, ug balayranan sa klab,” nagtaho ang Nassauische Neue Presse. Kapin sa tulo ka milyong tawo ang nag-ehersisyo diha sa mga ehersisyohanan, ug minilyong uban pa ang nag-jogging. Ang mga mahiligon ba sa mga esport sa ingon mabuhing mas dugay o mas maayo kay niadtong anaa ra sa balay? Dili kanunayng ingon niana. Ang librong Physiologie des Menschen (Tawhanong Pisyolohiya) nag-ingon: “Ang pag-ingon nga ang mga esport mao ang kinamaayohang tambal tinong dili husto.” Ngano? Tungod kay kapin sa 1.5 ka milyong Aleman ang nagpahiling sa doktor matag tuig nga may langkit-sa-esport nga mga kadaot nga nahitabo panahon sa paglulinghayaw sa mga hinapos-semana ug sa mga bakasyon. Ang libro mitambag nga ang ehersisyo ug mga esport makaayo lamang sa panglawas “kon ang pagpauswag sa maayong panglawas dili madaot sa mga aksidente o grabeng mga kadaot sa pagdula.”
Walay Obligasyon sa Pagsulti sa Kamatuoran
Ang di pa dugayng mga husay sa korte sa T.B. nakadani sa pagtagad sa publiko sa tibuok kalibotan ug nakapatingala sa mga tumatan-aw. “Samtang ang tigdemandang mga abogado adunay obligasyon sa pagpahayag sa kamatuoran, ang mga abogado sa sinumbong nagasunod ug laing hut-ong sa mga tumong,” matod sa The New York Times. “Ang katungdanan sa usa ka abogado sa sinumbong mao ang pagpaabsuwelto sa kliyente, pagpahinabog hung jury (pinaagi sa pagpasilsil ug makataronganong pagduhaduha sa hunahuna bisan sa usa ka hurado) o pagkabaton ug paghukom sa labing dili seryosong mga sumbong.” “Wala silay obligasyon sa pagseguro nga ang hukom nga dili-sad-an maoy husto,” matod ni Stephen Gillers, nga magtutudlo sa legal nga mga sukdanan sa eskuylahan sa abogasiya sa New York University. “Among ingnan ang hurado nga ang husay maoy pagpangita sa kamatuoran, ug dili gayod namo sila sultihan nga ang mga abogado sa sinumbong obligadong maglimbong kanila.” Sa dihang “nag-atubang sa mga panghitabo nga tin-awng naglangkit sa kliyente, ang mga abogado subsob nga kinahanglang magmugna ug mga sugilanon nga maoy konsiderahon sa hurado inay ang mga panghitabo aron masayloan ang maong mga panghitabo ug mobotar sa pag-absuwelto,” matod sa Times. Unsay mahitabo sa dihang ang mga abogado nasayod nga ang ilang kliyente sad-an apan moinsister gihapon ang kliyente nga isang-at ang kaso sa hurado? “Nan ang mga abogado moadto sa korte sama kang Uriah Heep, nga tugob sa pagpakaaron-ingnong pagpaubos, ug ipahayag ang ilang dulot nga pagtuo sa katinuoran sa sugilanon sa ilang kliyente bisan pag nasayod nga kini 100 porsientong bakak,” matod ni Gillers.
Bag-ong mga Prinsipyo
Ang Rusong mga batan-on maingon man ang Rusong katilingban sa katibuk-an nakaagom ug krisis sa mga prinsipyo. Usa ka bag-ohay pang surbi nga gikuha sa St. Petersburg, Rusya, nakakaplag nga ang tinamdan sa mga batan-on naghatag ug pasiugda sa “mga prinsipyo nga komon sa katawhan—nga mao, panglawas, kinabuhi, pamilya, ug gugma maingon man sa personal nga mga prinsipyo, sama sa kalamposan, karera, kahayahay, ug materyal nga seguridad,” nagtaho ang Rusyanhong mantalaan nga Sankt-Peterburgskiye Vyedomosti. Ang ubang hinungdanong mga prinsipyo nasentro sa mga ginikanan, salapi, kaayohan, kalipay, panaghigala, ug kahibalo. Makaiikag, ang pagbaton ug maayong dungog ug pagpahimulos sa personal nga mga kagawasan nag-okupar sa duha sa kataposang mga luna diha sa mga hunahuna sa mga batan-on. Unsay anaa sa kataposang dapit? Ang pagkamatinud-anon. Ang taho nanghinapos: “Kon ang pagpamakak komon kaayo, nan sa mga hunahuna sa nagatubong kaliwatan [ang pagkamatinud-anon] walay bili.”
Dili-Mabungahong Dekada
Ang Britanikong mga iglesya nagpahayag niining dekadaha ingong “Dekada sa Ebanghelismo.” Karon, nga milabay na ang katunga, unsay nalampos? Matod sa tigpamaba nga si Michael Green sa Church Times: “Halos wala pa kami makapasibo sa ebanghelyo aron sa pagtagbaw sa mga pangutana nga gipatungha sa ordinaryong mga tawo. Wala akoy makitang timailhan nga ang mga iglesya nagalihok gawas sa ilang mga simbahan dala ang maayong balita taliwala sa katilingban. . . . Halos wala kami makasugod sa paghimog bisan unsang impluwensiya diha sa dili-hinimba nga modernong batan-on, ug kana naglangkob sa mga 86 porsiento sa tanan namong batan-on sa nasod.” Nganong adunay kakulang sa kalamposan? “Among gipatuo ang among kaugalingon nga ang among estilo sa kinabuhi magahimo niana nga walay panginahanglan sa pagsulti. Kami nahadlok nga adunay masilo,” matod ni Green.
Maisogong Pagpangawat
Sa Canada, 1 ka bangko sa 7 ang gisulong sa mga tulisan sa 1994—mas daghang pagsulong matag sangang bangko kay sa bisan unsang ubang nasod. Bisan pa niana, sa Italya, diin may 1 sa 13 ka sangang bangko ang giatake, ang mga kawatan daw mas isog kay sa bisan diin. Pipila ra ka kawatan sa Italyanhong mga bangko ang nagtakoban o migamit ug mga hinagiban. Ang uban yanong mohulga nga binaba sa mga kahera sa bangko ug gihatagan ug salapi. Duha ka tulisan ang migamit pa gani ug hipnotismo, nagtaho ang The Economist. Ang mga tulisan sa bangko sa Italya malahutayon usab: 165 ka sangang bangko ang gisulong ug kaduha, 27 ang katulo, ug 9 ang kaupat sulod sa usa ka tuig. Ang aberids nga kantidad nga nakuha sa pagpangawat sa 1994? Saysenta-uno milyong lira ($37,803, T.B.), ang kinagamyang kantidad sukad sa 1987.
Balita Bahin sa mga Buaya
Ang di pa dugayng nakalotang fossil nga mga apapangig sa usa ka karaang buaya “mahimong maghawas sa unang nailhang kumakaon ug tanom nga membro” sa pamilya sa buaya, nagtaho ang magasing Nature. Inay sa tag-as talinis nga mga ngipon sa modernong buaya, nga gikahadlokan kaayo sa mga tawo karong adlawa, kining karaang kagikan adunay lapad nga mga ngipon nga gikatahong mas angayan sa pag-usap ug sagbot. Gipakita nga kining maong linalang—nga nadiskobre sa Insek ug Canadianong mga tigdukiduki sa Probinsiya sa Hupeh sa Tsina diha sa usa ka bungtod haduol sa habagatang tampi sa Suba Yangtze—nagpuyo usab sa yuta, dili usa ka amphibian. Ang gidak-on niini? Kini may gitas-ong mga usa ka metros.
Nagasamot nga Kapit-os
Usa ka bag-ohayng pagtuon sa Rio de Janeiro, Brazil, nakakaplag nga kapin sa 35 porsiento sa katawhan nga nagpahiling sa doktor nag-antos gumikan sa nagkalainlaing matang sa kahasol sa hunahuna, nagtaho ang Veja. Ang magasin nangutana kang Dr. Jorge Alberto Costa e Silva, direktor sa mental nga kahimsog sa World Health Organization (WHO): “Sa unsang paagi ikasaysay ang maong gidaghanon? Ang kalibotan ba migrabe o ang mga tawo ba nagakaluya sa sikolohikal nga paagi?” Ang iyang tubag: “Kita nagkinabuhi sa panahon nga hilabihan ka tulin ang mga kausaban, nga mosangpot sa mga lebel sa kabalaka ug kapit-os nga wala pa sukad masinati sa kasaysayan sa tawo.” Usa ka komon nga tuboran sa kapit-os, siya miangkon, mao ang kaylap nga kapintasan sa Rio de Janeiro. Kini subsob nga motultol sa posttraumatic nga kapit-os, nga, siya misaysay, “nag-apektar sa mga tawo sa dihang sila sa usa ka paagi o sa lain nahimutang sa nagpameligro sa kinabuhi nga kahimtang. Sa adlaw ipakita nila ang kawalay-kasegurohan sa tanang butang. Sa gabii sila may ngil-ad nga mga damgo diin ang esena nga nagpameligro sa ilang kinabuhi gidula pag-usab.”
Kal-ang sa Panglawas
Ang kal-ang sa panglawas nagakadako tali sa adunahan ug kabos nga mga nasod. Ang World Health Organization (WHO) nagbanabana nga ang aberids nga gidahom nga gitas-on sa kinabuhi sa mga tawo nga nagpuyo sa naugmad nga mga nasod ug natawo didto maoy 76 anyos—itandi sa 54 anyos niadtong sa wala-kaayo maugmad nga mga nasod. Sa 1950, ang gidaghanon sa masusong nangamatay sa kabos nga mga nasod maoy tulo ka beses nga mas labaw pa kay sa adunahang mga nasod; karon 15 ka pilo nga labaw pa. Sa hinapos sa katuigang 1980, sa kabos nga mga nasod ang gidaghanon sa nangamatay tungod sa mga komplikasyon maylabot sa pagpanganak maoy 100 ka pilo nga mas taas kay sa adunahang mga nasod. Ang nakadugang sa suliran, nag-ingon ang WHO, mao ang kamatuoran nga menos sa katunga sa mga tawo nga nagpuyo sa kabos nga mga nasod ang adunay limpiyong tubig ug sanitasyon. Sumala sa Hiniusang Kanasoran, ang gidaghanon sa “wala maugmad nga mga nasod” miuswag gikan sa 27 sa 1975 ngadto sa 48 sa 1995. Sa tibuok kalibotan adunay 1.3 ka bilyong kabos nga mga tawo, ug ang ilang gidaghanon nagauswag.