Ջատագովներ. քրիստոնեության պաշտպաննե՞ր, թե՞ փիլիսոփաներ

ԱՐՅՈՒՆԱՊՂԾՈՒԹՅՈՒՆ, մարդակերություն, երեխաների սպանություն։ Սրանք այն սուտ մեղադրանքներից մի քանիսն են, որ ներկայացվեցին քրիստոնյաների դեմ մ.թ. 2-րդ դարում։ Դրանց պատճառով հալածանքի մեծ ալիք բարձրացավ, ու որոշ գրողներ, ովքեր քրիստոնեություն էին դավանում, պարտավորված զգացին պաշտպանելու իրենց հավատը։ Հետագայում նրանք կոչվեցին ջատագովներ, կամ՝ իրենց հավատի պաշտպաններ։ Նրանց նպատակն էր ապացուցել, որ իրենց կրոնը ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում հասարակության համար, և շահել Հռոմի կառավարության ու մարդկանց համակրանքը։ Ինչ խոսք, դա վտանգավոր քայլ էր, քանի որ կայսրության ու հասարակության բարեհաճությանն արժանանալու համար պետք է գոհացում տրվեր նրանց պահանջներին։ Նաև ենթադրվում էր, որ հալածանքի ավելի ուժեղ ալիք կբարձրանա, կամ էլ «քրիստոնեական հավատը» փոխզիջումների կգնա։ Տեսնենք, թե ինչպես ջատագովները պաշտպանեցին իրենց հավատը, ինչ փաստարկներ բերեցին և ինչ արդյունքի հասան։

Ջատագովները և Հռոմեական կայսրությունը

Ջատագովները կրթված մարդիկ են եղել։ Նրանք ապրել են մ.թ. 2-րդ և 3-րդ դարերում։ Ականավոր ներկայացուցիչներից էին Հուստինոս Վկան, Կղեմես Ալեքսանդրացին և Տերտուլիանոսըa։ Նրանց գրվածքները հիմնականում ուղղված էին հեթանոսներին և Հռոմի կառավարիչներին։ Այդ գրողներն ուզում էին բացատրել քրիստոնեական հավատը՝ Աստվածաշնչից հաճախ մեջբերումներ անելով։ Սակայն նրանք ավելին արեցին. դեմ կանգնեցին հալածողներին, հերքեցին նրանց մեղադրանքները և քրիստոնյաներին ներկայացրին դրական լույսի ներքո։

Ջատագովների գլխավոր նպատակն էր ապացուցել իշխանություններին, որ քրիստոնյաները կայսրի և կայսրության թշնամիներ չեն։ Տերտուլիանոսը կայսրի մասին ասաց, որ «մեր Աստվածն է նշանակել նրան», իսկ Աթենագորասը թիկունք կանգնեց այն տեսակետին, որ կայսերական գահը պետք է ժառանգաբար փոխանցվի։ Այդպիսով նրանք միջամուխ եղան քաղաքականությանը և անտեսեցին Հիսուս Քրիստոսի խոսքերը. «Իմ թագավորությունը այս աշխարհի մի մասը չէ» (Հովհաննես 18։36)։

Քրիստոնեությունը պաշտպանելու համար ջատագովներն ասում էին, որ Հռոմեական կայսրությունը և քրիստոնեական կրոնը ունեն ընդհանրություններ։ Օրինակ՝ Մելիտոնը ասել է, որ դրանք երկու հզոր ուժեր են և կարող են միավորվել ու ծառայել կայսրության շահերին։ Մի անհայտ գրող իր՝ «Խոսք՝ ուղղված Դիոգնետոսին» նամակում նշել է, որ քրիստոնյաները այն հոգին են, որը «միավորում է աշխարհը»։ Իսկ Տերտուլիանոսը գրել է, որ քրիստոնյաները աղոթում են կայսրության բարգավաճման համար և խնդրում են, որ աշխարհի վերջը ավելի ուշ գա։ Արդյունքում Աստծու Թագավորության գալուստը անկարևոր դարձավ (Մատթեոս 6։9, 10)։

«Քրիստոնեությունը» վերածվում է փիլիսոփայության

Փիլիսոփա Ցելսոսը ծաղրանքով ասում էր, որ քրիստոնյաները «բանվորներ են, կոշկակարներ, հողագործներ և հիմնականում խեղկատակներ ու անկիրթ մարդիկ»։ Ինչ խոսք, ջատագովները չէին կարող հանդուրժել այս ծաղրանքը։ Հասարակության համակրանքը շահելու համար նրանք վճռեցին մի նոր միջոցի դիմել։ «Աշխարհի իմաստությունը», որ մերժված էր քրիստոնյաների կողմից, հիմա օգտագործվելու էր այն պաշտպանելու համար։ Կղեմես Ալեքսանդրացին, օրինակ, համարում էր, որ փիլիսոփայությունը «ճշմարիտ աստվածաբանություն» է։ Հուստինոս Վկան, թեև ասում էր, որ մերժում է հեթանոսների փիլիսոփայությունը, սակայն առաջինն էր, որ օգտագործեց փիլիսոփայական լեզուն և հասկացությունները «քրիստոնեական» ուսմունքները բացատրելու համար. նա համարում էր, որ այս տեսակ փիլիսոփայությունը «անվտանգ է ու օգտակար»։

Ջատագովների «մարտավարությունը» փոխվել էր. ոչ թե հակառակվել փիլիսոփայությանը, այլ «քրիստոնեական միտքը» դարձնել փիլիսոփայություն, որը հեթանոսների փիլիսոփայությունից ավելի վեհ կլիներ։ Հուստինոսը գրում էր. «Որոշ առումներով մենք սովորեցնում ենք այն, ինչ սովորեցնում են ձեր պատվարժան պոետներն ու փիլիսոփաները, բայց մենք ունենք ուսմունքներ, որոնք ավելի խորն են ու աստվածային»։ Փիլիսոփայության փայլն իր վրա առած «քրիստոնեական միտքը» հիմա արդեն արժանավայել վերաբերմունք էր պահանջում։ Ջատագովները ուշադրության էին արժանացնում այն փաստը, որ քրիստոնյաների գրքերն ավելի հին են, քան հունական գրքերը, և Աստվածաշնչի մարգարեները ավելի վաղ են ապրել, քան հույն փիլիսոփաները։ Որոշ ջատագովներ նույնիսկ նշում էին, որ փիլիսոփաները իրենց գաղափարները վերցրել են մարգարեներից։ Նրանք անգամ պնդում էին, որ Պլատոնը եղել է Մովսեսի աշակերտը։

Քրիստոնեությունը աղավաղվեց

Այս «մարտավարության» արդյունքում քրիստոնեությունն ու հեթանոսների փիլիսոփայությունը միախառնվեց։ Աստվածաշնչի կերպարները համեմատվեցին հունական աստվածությունների հետ։ Հիսուսը, օրինակ, նմանեցվում էր Պերսևսին, իսկ Մարիամի հղիանալը՝ Պերսևսի մոր՝ Դանայայի հղիանալու հետ, որը նույնպես կույս էր համարվում։

Որոշ ուսմունքներ մեծ փոփոխություններ կրեցին։ Օրինակ՝ Աստվածաշնչում Հիսուսը կոչվում է Լոգոս, որը նշանակում է Աստծու «Խոսք», կամ՝ Խոսնակ (Հովհաննես 1։1–3, 14–18; Հայտնություն 19։11–13)։ Հուստինոսը աղավաղեց այս հասկացությունը։ Որպես փիլիսոփա՝ նա օգտագործեց հունարեն «լոգոս» բառի երկու նշանակությունները՝ «խոսք» և «բանականություն», կամ՝ «տրամաբանություն» (լոգիկա)։ Նա ասում էր, որ քրիստոնյաները ընդունեցին խոսքը՝ մարմնավորված Քրիստոսի մեջ։ Սակայն երկրորդ իմաստով «լոգոսը» գոյություն ուներ ցանկացած մարդու մեջ, այդ թվում նաև հեթանոսների։ Ուստի նրանք, ովքեր ապրում են բանականությամբ, քրիստոնյաներ են, անգամ նրանք, ովքեր իրենց համարում են աթեիստներ, ինչպես օրինակ՝ Սոկրատեսը և այլ փիլիսոփաներ։

Պնդելով, որ Հիսուսի և հունական փիլիսոփայական «լոգոսի» միջև ընդհանուր բան կա, որը սերտորեն կապված է Աստծու էության հետ՝ Տերտուլիանոսը հիմք պատրաստեց Երրորդության ուսմունքի ձևավորման համարb։

Եբրայերեն Գրություններում «հոգի» բառը հանդիպում է ավելի քան 850 անգամ, իսկ Հունարեն Գրություններում՝ ավելի քան 100 անգամ։ Այն հիմնականում վերաբերում է մարդկանց և կենդանիներին, որոնք մահանում են (1 Կորնթացիներ 15։45; Հակոբոս 5։20; Հայտնություն 16։3)։ Ջատագովները, սակայն, աստվածաշնչյան այս ուսմունքը աղավաղեցին՝ կապելով այն Պլատոնի փիլիսոփայության հետ, ըստ որի՝ հոգին առանձնանում է մարմնից, անտեսանելի է և անմահ։ Իսկ Մինուկիոս Ֆելիքսը նշեց, որ հարության գաղափարը սկիզբ է առել դեռևս Պյությագորասի՝ հոգու վերաբնակեցման մասին ուսմունքից։ Այո՛, հունական փիլիսոփայությունը նրանց հեռացրեց Աստվածաշնչի ուսմունքներից։

Սխալ ընտրություն

Որոշ ջատագովներ զգում էին, որ փիլիսոփայությունը կարող է վնաս հասցնել քրիստոնեական հավատին։ Սակայն փիլիսոփաներին քննադատելով հանդերձ՝ նրանք սիրում էին փիլիսոփայական տրամաբանական վերլուծությունները։ Օրինակ՝ Տատիանոսը մեղադրում էր փիլիսոփաներին՝ ասելով, որ նրանք ոչ մի լավ բան չեն անում, բայց միևնույն ժամանակ քրիստոնեական կրոնը կոչում էր «մեր փիլիսոփայությունը» և տրվում էր փիլիսոփայական խորհրդածություններին։ Տերտուլիանոսը բացահայտորեն դատապարտում էր հեթանոսական փիլիսոփայության ազդեցությունը քրիստոնեական մտածողության վրա, բայց ասում էր նաև, որ ցանկանում է հետևել «փիլիսոփա ու նահատակ Հուստինոսի, եկեղեցիների սոփեստ Միլտիադեսի» և ուրիշների հետքերին։ Աթենագորասը ինքն իրեն անվանում էր «Աթենքի քրիստոնյա-փիլիսոփա»։ Կղեմեսն ասում էր, որ «քրիստոնյաները կարող են խելամտորեն օգտագործել փիլիսոփայությունը որպես միջոց ավելի իմաստուն դառնալու և իրենց հավատը պաշտպանելու»։

Ինչ հաջողությունների էլ որ հասնեին այս ջատագովները իրենց հավատը պաշտպանելու հարցում, նրանք լուրջ սխալ էին թույլ տվել։ Ինչո՞ւ։ Պողոս առաքյալը քրիստոնյաներին ասաց, որ իրենց ունեցած հոգևոր զենքերից ոչ մեկն առավել զորավոր չէ, քան «Աստծու խոսքը», ինչը «կենդանի է և զորեղ»։ Նա նաև ասաց, որ դրանով «մենք տրամաբանություններ ենք քանդում և ամեն բարձրամիտ բան, որը հակառակվում է Աստծու գիտությանը» (Եբրայեցիներ 4։12; 2 Կորնթացիներ 10։4, 5; Եփեսացիներ 6։17)։

Իր մահվանը նախորդող գիշերը Հիսուսն աշակերտներին ասաց. «Քա՛ջ եղեք, ես հաղթեցի՛ աշխարհին» (Հովհաննես 16։33)։ Փորձություններն ու տանջանքները չթուլացրին նրա հավատը, նա մնաց հավատարիմ իր Հորը։ Հովհաննեսը՝ առաքյալներից վերջինը, գրեց. «Սա է այն հաղթանակը, որ հաղթեց աշխարհին, այսինքն՝ մեր հավատը» (1 Հովհաննես 5։4)։ Թեև ջատագովները ցանկանում էին պաշտպանել քրիստոնեական հավատը, սակայն նրանք սխալ միջոց ընտրեցին, երբ որոշեցին օգտագործել փիլիսոփայական գաղափարներն ու մոտեցումները։ Այդպես վարվելով՝ նրանք տրվեցին փիլիսոփայության գայթակղությանը և թույլ տվեցին, որ աշխարհը հաղթի իրենց և իրենց դավանած քրիստոնեությանը։ Ուստի ճշմարիտ քրիստոնեական հավատի պաշտպաններ և մարտիկներ լինելու փոխարեն՝ վաղ եկեղեցու ջատագովները, գուցեև առանց գիտակցելու, ընկան Սատանայի լարած ծուղակը, ով «լույսի հրեշտակի կերպարանք է ընդունում» (2 Կորնթացիներ 11։14)։

Մեր օրերի հոգևորականներն ու աստվածաբանները նույնությամբ հետևում են ջատագովների օրինակին։ Ճշմարիտ քրիստոնեությունը Աստծու Խոսքի միջոցով պաշտպանելու փոխարեն՝ նրանք ոտնահարում են այն և իրենց ուսմունքները հիմնում են աշխարհի փիլիսոփայության վրա՝ ջանալով շահել հասարակության և իշխանությունների համակրանքը։ Նրանք չեն նախազգուշացնում աշխարհի անաստված վարքին հետևելու վտանգների մասին։ Ընդհակառակը՝ նրանք նմանվել են այն ուսուցիչներին, ովքեր ամեն ջանք թափում են իրենց ունկնդիրների «ականջներին հաճելի» բաներ ասելու համար, որպեսզի հետևորդներ գտնեն (2 Տիմոթեոս 4։3)։ Ցավոք, ինչպես ջատագովները, այնպես էլ այս ուսուցիչները անտեսում են Պողոս առաքյալի հետևյալ խոսքերը. «Զգո՛ւյշ եղեք, գուցե լինի մեկը, որը իբրև իր զոհ հափշտակի ձեզ փիլիսոփայությամբ և դատարկ խաբեությամբ՝ մարդկանց ավանդության համաձայն, աշխարհի տարրական բաների համաձայն և ոչ թե Քրիստոսի համաձայն»։ Մեզ հիշեցում է տրվում, որ «նրանց վերջը իրենց գործերի համաձայն կլինի» (Կողոսացիներ 2։8; 2 Կորնթացիներ 11։15)։

[Ծանոթագրություններ]

[Մեջբերում 31–րդ էջի վրա]

«Մենք տրամաբանություններ ենք քանդում և ամեն բարձրամիտ բան, որը հակառակվում է Աստծու գիտությանը» (2 ԿՈՐՆԹԱՑԻՆԵՐ 10։5)

[Նկար 28–րդ էջի վրա]

Հուստինոսը կարծում էր, որ փիլիսոփայությունն «անվտանգ է և օգտակար»

[Նկար 29–րդ էջի վրա]

Կղեմեսը փիլիսոփայությունը համարում էր «ճշմարիտ աստվածաբանություն»

[Նկար 29–րդ էջի վրա]

Տերտուլիանոսի փիլիսոփայությունը հիմք պատրաստեց Երրորդության ուսմունքի ձևավորման համար

[Նկար 29–րդ էջի վրա]

Տատիանոսը քրիստոնեությունը կոչեց «մեր փիլիսոփայությունը»

[Նկար 30–րդ էջի վրա]

Ներկայիս հոգևորականներն ու աստվածաբանները հետևում են ջատագովների օրինակին

[Նկար 31–րդ էջի վրա]

Պողոս առաքյալը խորհուրդ տվեց զգուշանալ փիլիսոփայություններից և մարդկանց խաբեություններից

[Թույլտվությամբ]

Clement: Historical Pictures Service; Tertullian: © Bibliothèque nationale de France