Ti Naandur nga Ipes

NUPAY minilion ti nakangngegen iti naragsak a kadaanan a kanta ti Mexico a “La Cucaracha” (Ti Ipes), awan agtagibalay a maguyugoy nga agkanta no makakitada kadagiti babassit nga insekto nga agtataray nga aglemmeng iti kusina. Kadagiti kaaduan a tattao, dagiti ipes ket makasimron a peste. Saan a makaay-ayo ti langada kadatayo. Mangitedda iti sakit. Makadurmen ti kinaangdodda.

Kaskasdi, iti baet dayta a pannakasimron dagiti tao, agtultuloy nga umadu dagiti ipes. Ti laingda nga agpaadu, a buyogen ti kinarasay dagiti nakaparsuaan a kabusorda ken ti abilidadda a makibagaybagay ken mangsalaknib iti bagi, papartakenna ti panagaduda iti kasta unay. Ti gagangay a German roach, kas pangarigan, naglaka a maaddaan iti nasurok a 35,000 a kaputotan iti makatawen. Dayta ti promedio, saan a ti kangatuan, a mabalin a sumurok iti 100,000 iti makatawen. Kasano a kasta? Ti ootheca wenno balay ti itlog ti German roach, mabalin nga aglaon iti 48 nga itlog. Makapataud ti kabaian nga ipes iti pito nga ootheca bayat ti promedio a 140-aldaw a panagbiagna. No saan a madidigra dagiti ipes, a ti tunggal kabaian iti tunggal kaputotan mangpataud iti isu met laeng a kaadu, pinullo a ribo nga ipes ti mapataud iti ababa laeng a tiempo.

Agbibiag iti ruar ti kaaduan kadagiti 3,500 a kita ti ipes, a di madmadlaw ti tao. Ngem ti sumagmamano, kas ti German roach, kaykayatda a paggianan dagiti patakder ti tao. Kinapudnona, dagiti pangawag a naadaw iti nagan dagiti pagilian (American, Australian, German, Oriental, ken dadduma pay) ket pudno nga awan kaipapananna. Naikuna a dagiti Europeo pinanagananda dagiti ipes iti nagan dagiti kabangibang a pagilian. Dagiti Romano awaganda dayta a lucifuga, naadaw iti ugalina a mangliklik iti lawag. Naggapu ti sao nga Ingles a “cockroach” iti Español a cucaracha.

Ipadamag ti sumagmamano nga entomologist ti maipapan iti naragsak a biag ti pamilia dagiti ipes. Napaliiw a dagiti natataenganen isakayda dagiti babassit iti bukotda. Napaliiw a dagiti inna tulonganda dagiti kapespessa nga ipes a rumuk-at iti balayda. Kalpasan a mapessaanda masansan a maur-urnongda ken ukopan ida ni nanangda, ket kadawyan a masarakan ti bunggoy dagiti babassit a kadua ti sumagmamano a natataenganen.

Saan a Napili a Mannangan

Kanen dagiti ipes ti ngangngani uray ania a banag. Lamutenda ti aniaman a kanen ti tao, ken dadduma pay a bambanag, kas ti lalat, buok, papel ti diding, ken dagiti natay nga animal. Manganda met iti libro—nangruna no namurengdan gapu iti panagbalay ti ling-et—ket saramsamenda dagiti akkub tapno madanonda ti pigket. Iti dadduma a paset ti lubong, di mabalin nga usaren ti parchment para kadagiti legal a papeles gapu ta masansan a daytat’ dadaelen dagiti ipes. Arakenda dagiti narugit a disso ken basura ngem mabalin a rautenda uray dagiti kadalusan a lugar.

Kinapudnona, bassit laeng ti taraon a kasapulan dagiti ipes. Agbiag ti sangapulo ket dua kadakuada iti las-ud ti makalawas iti pigket ti maysa laeng a selio. Napatpateg kadakuada ti danum, isu a masansan a masarakan ida kadagiti kusina wenno banio.

Mapabpabasol dagiti ipes a mangaw-awit kadagiti bakteria ken virus a mangpataud iti makaakar a hepatitis, pannakasabidong ti taraon, impeksion ti pagisbuan, pannakaimpeksion ti kudil, allergy, ken síka—mangdakamat laeng iti sumagmamano. Bayat nga agsursorda, rugitanda dagiti taraon ken aruaten a mangibatida iti di makaay-ayo nga angot, a resulta ti panaglaok ti takkida, ti pluido nga iruarda manipud iti scent glands, ken ti nangisit a pluido nga ibakuarda a mangpalukneng iti taraonda sakbay a kanenda. Nasken nga innawan a naimbag ken lamawen dagiti narugit a pinggan; ta no saan, agsubli ti bangsit no maikkan dagiti pinggan iti napudot a taraon.

Makabawi a Pategna?

Adda kadi aniaman a naimbag maipapan iti ipes? Kinapudnona, maysa dayta a narikut unay a bassit a parsua. Dagiti pagrikna ti ipes mailasinda ti panagbaliwbaliw ti pegges ti angin ken ti temperatura, ken masirpatanda ti yan ti danum ken maipakdaarda no adda sumungsungad a kabusor. Addaan dagiti antena ti ipes iti 40,000 a nerve endings a dagita ti us-usaren ti ipes a pagrikna, pagraman, ken pagangot. Ti kadakkelan nga organo ti sentido ti ipes isu ti compound eyes a buklen ti adu a babassit a lente, ket kaskasdi a nakudrep ti panagkita ti ipes kadagiti bambanag. Nupay kasta, sensitibo unay dayta kadagiti panaggaraw ken naalibtak a makadlaw iti uray bassit a panagbaliw ti kinaraniag ti lawag. Ti cerci—ti nagsanga a paris nga ipusna iti murdong ti tianna—mailasinna ti panagpigerger kasta met ti uni wenno panaggaraw ti angin ket iti kasta tignayenna ti insekto nga agtaray iti kaasitgan a berri wenno rengngat. No nabutngan, makapagtignay ti ipes iti 0.054 a segundo laeng ket agpukawen!

Aganges ti ipes babaen kadagiti spiracles, nakaluban nga abut iti agsinnumbangir a bakrang ti bagina. Magna ti dara iti dakkel a tubo a kas kaatiddog ti intero a bagina. Uray no maputolan iti ulo, agbiag pay laeng ti ipes iti nasurok a maysa nga aldaw—napauten para iti kabaian tapno makaitlog a sitatalged. Mabalinan ti American roach ti agbiag iti agingga iti innem a lawas nga awan aniaman a taraon wenno danum.

Nakaskasdaaw a parsua, wen, ngem aniat’ pagimbagan dayta iti sangatauan? Bueno, pagaammo a kabusor dayta ti kiteb. Ket gapu iti kadakkelna ken nalaka a taraknen, masansan a maar-aramat ti American roach kadagiti laboratorio maipaay iti sientipiko a panagsirarak. Dagiti managsirarak a Hapones, kas pangarigan, naminsan nagballigida a nangusar iti solusion manipud iti ipes iti panangagas iti sakit ti dalem iti laboratorio ti utot ket namnamaenda nga agkurri met dayta kadagiti tao. Usaren dagiti dadduma a mangngalap ti Oriental roach kas appan iti panagkalap iti bream, maysa a sunfish. Ngem daytoy bassit a parsua ket napateg a managkabukab, nga aramidenna ti trabaho a nakairantaanna: panangisubli ti rugit, basura, ken natay a bagbagi iti daga.

Panangpapanaw Kadakuada iti Pagtaengan

“Kasano a nakastrek dagitoy nga insekto iti balayko?” isaludsod ti agtagibalay. Bueno, mabalin a nakastrekda—wenno dagiti itlogda—kadagiti supot a pakitienda, sako ti patatas wenno sibuyas, iti kahon dagiti inumen. Mabalin a naipisokda. Yantangay madalupitpit ti ipes ti bagina, mabalin a simrekda iti sirok ti makinsango a ruanganyo. Ket no naggapukayo wenno dagiti bisitayo iti disso a pagnanaedan dagiti ipes, mabalin a limmuganda iti sapatosyo wenno badoyo. Kadagiti apartment, makastrekda babaen ti ilalasatda kadagiti rekka ti diding wenno daplat wenno babaen ti panagbiaheda kadagiti “kalsada ti ipes”—ti gagangay a tubo ti danum ken sengngaw.

Kasanoyo ida nga ablogen ken paruaren? Nasken ti napinget a panangdalus iti balay. Dagiti mabalin a paglemmengan a disso, kas dagiti berri ken rengngat iti daplat, ti nagsilpuan ti diding ken daplat, ken abut, ti nasken a kanayon a madalusan. Taginayonen a nadalus amin nga aglawlaw ti dalikan, refrigerator, ken tukador. Dalusan a naan-anay ken dagdagus dagiti tedted ken mekmek. Dikay pagpatnagen iti lababo wenno estante dagiti pinggan a di nainnawan. Idulin ti taraon iti saan a mastrek a pagikkan. Yantangay gusgusto dagiti ipes ti namaga a taraon ti aso wenno pusa, nasayaat no idulin dayta iti pagikkan nga adda kalubna ken liklikan ti panangibukbok iti taraon nga ad-adu ngem ti kabaelan nga ibusen ti dinguenyo. Sukimatenyo dagiti supot a pinakitiendayo ken dagiti pagikkan ti soft-drink amangan no adda aglemlemmeng nga insekto ken itlog dagiti ipes. Inaldaw nga ikkaten dagiti rugit ken basura iti balay. Tarimnen amin nga agtedtedted a gripo. Ngem laglagipen a nupay ti panangtaginayon iti kusina a nadalus ipariknana iti Señor Cucaracha a maiparit a sumrek iti kusina, no iti salas wenno iti kuarto ti pangananyo, aw-awisenyo laeng dayta a sumrek.

No adu unayen ti nakastrek iti siled, mabalin a kasapulan ti pestisidio. Nupay kasta, ti nalabes a panagpugsit mabalin a paayennakayo. Dagiti ipes mabalin a liklikanda dayta wenno mairuamda iti sabidong. Gapuna basaenyo a siaannad ti etiketa ken surotenyo nga eksakto dagiti instruksion. Imutektekanyo dagiti panagannad, ken nangnangruna a sipapanunotkayo kadagiti ubbing, dagiti nataengan, wenno asinoman nga addaan parikut iti panaganges.

Kasapulan ti propesional a tulong no nakaad-adu unayen ti ipes iti balayyo. Yantangay alaenna ti 30 nga aldaw sakbay nga agpessa dagiti itlog, mabalin a temporario a kasapulan ti binulan a serbisio. No mangayabkayo iti propesional, makatulong ti sumaganad. Dalusanyo a naimbag ti kusina sakbay nga umay, ket siguraduenyo a mairuar dagiti taraon ken pinggan manipud kadagiti estante. Mabalin nga ikabil pay laeng dagiti pinggan ken aruaten iti lamisaan ken bungonen iti plastik. Mabalin nga idulin dagiti taraon iti urno wenno iti refrigerator. No mangted ti teknisian ti panangpaksiat ti peste iti sumagmamano a singasing wenno irekomendarna dagiti panagbalbaliw, siguraduen a surotenyo dagita.

Nabayagen a makidangdangadang ti tao kadagiti ipes. Ket lumablaban met dagiti ipes. Maanduranda ti kaaduan a pestisidio a maus-usaren iti adu a tawtawen. Ar-aramatenen dagiti sientista ti armas biolohikal. Ti maysa a kabbaro a napartuat a kemikal, sintetiko a hormone a maawagan hydroprene, lapdanna ti panagadu dagiti ipes babaen ti panangipatinggana iti panagmataenganda. Ngem nupay saandan a makapaadu, agbiag pay latta dayta a kaputotan. Gapuna saan a dagus a makita dagiti resulta malaksid no mailaok ti hydroprene iti sabali pay a pestisidio.

Siempre, makitanto pay laeng no mapaksiat dagitoy a peste kadagiti pagtaengan wenno saan. Agingga ita nakaandur pay laeng ti la cucaracha ket nakaskasdaaw dayta a naaramidanna.

[Kahon iti panid 23]

Panangpapanaw kadagiti Ipes iti Pagtaenganyo

◻ Taginayonen a nadalus ti intero a kusina. Asikasuenyo amin nga aglawlaw ken uneg ti dalikan, estante, ken refrigerator.

◻ Kanayon a dalusan amin a disso a mabalin a paglemmengan—kas dagiti berri ken rengngat iti daplat, nagsilpuan ti diding ken daplat, ken abut. No mabalin sullatan dagiti berri ken rengngat iti kusina ken banio.

◻ Inaldaw nga ikkaten dagiti rugit ken basura.

◻ Idulin dagiti taraon iti pagikkan a nairut ti kalubna.

◻ Dalusan a dagus ken naan-anay dagiti tedted ken mekmek.

◻ Sukimaten amin a supot a pinakitiendayo ken pagikkan amangan no adda aglemlemmeng nga insekto ken itlog dagiti ipes.

◻ Taginayonen a namaga dagiti sulsuli. Tarimnen amin a pagtedtedan ti danum, ket dikay iyuper dagiti pinggan iti agpatnag.

◻ Agusar iti nasayaat nga appan ti ipes.