Panangmatmat iti Nabalitokan a Tiempo Dagiti Inca
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Peru
Tiempo dayta ti winter solstice—tiempo a maipaay iti nadaeg a piesta ti init. Bayat a lumawag ti natarnaw a langit iti kalam-ekna idiay Cuzco, aguummong dagiti managdaydayaw iti uneg ti nagdakkelan a nagkurba a pader a nanglawlaw iti Templo ti Init.
Umim-imatang amin a mata iti nangato a padi bayat a papatayenna ti daton a llama, alaenna ti agbitbitik pay a puso, ken ipadlesna ti gasat ti baro a tawen. Rumimat ti iggemna a napasileng unay a pirak a sarming bayat nga ipaturongna ti sinamar iti pirgis ti kapas. Kamaudiananna, umulin ti asuk, ket maminsan manen a sumged ti sagrado nga apuy. Nangrugin ti siam nga aldaw a piesta.
NABAYAGEN a pagsidsiddaawan dagiti managsirarak, historiador, ken managbasa iti historia dagiti Inca ken ti sibilisasionda. Ti nangayed a gameng dagiti Inca a balitok ken pirak a sinamsam dagiti manangparmek nga Español binaliwanna ti intero a sistema ti ekonomia ti Europa. Dagiti pagsidsiddaawan iti inhenieria, kas ti sarikedked ti misterioso a Machu Picchu, ti sarikedked a Sacsahuaman ti Cuzco, ken ti nadaeg a sistema ti padanum paneknekanna ti kinalaing dagiti Inca iti teknolohia. Kuna pay ti dadduma nga awan pulos panagtakaw, kinasadut, wenno bisio kadagiti Inca. Uray pay kasta, basta nakaskasdaaw ti kabaelan ti maymaysa a gobierno a mangtengngel kadagiti nagduduma a tribo, nga adu kadakuada ti nagnaed kadagiti nasulinek a paset ti sumagmamano kadagiti kangatuan ken kapeggadan a bambantay iti lubong.
Ti Namunganayanda—Maysa a Misterio
Ngem asino aya dagiti Inca? Naggapuanda? Aniat’ makagapu iti pannakarbek ti imperioda?
Awan siasinoman a makaammo no naggapuan dagiti Inca. Daddumat’ nakapaliiw iti pakayaspinganda kadagiti Egipcio idi ugma. Kas iti Faraon, ti apo dagiti Inca ket madaydayaw kas ti anak ti dios nga init ket asawaenna met ti kabsatna a babai tapno maitalimeng ti “naarian a dara.” Agasping ti sumagmamano a narelihiusuan nga ug-ugali, ket dagiti baloto dagiti Inca a mangballasiw idi iti Danaw Titicaca ti maiyasping unay iti runo a baloto dagiti Egipcio. Nupay kasta, iti baet ti nagpapadaanda, addada met dakkel a naggigiddiatan dagiti Inca ken dagiti Egipcio. Gapuna, mapagduaduaan no nagtaud met laeng dagiti Inca manipud kadagiti Egipcio.
Makapainteres, kunaen ti maysa a sarsarita ti Inca a dagiti kaunaan nga Inca isuda dagiti naisalbar iti layus. Kunaen ti libro a Sociografia del Inkario: “Amin a tradision dagiti tattao iti tanap ti Andes dakamatenda ti maipapan iti layus a nangtinep iti intero a daga.” Sigun iti maysa a sarsarita ti Inca, natay amin a sibibiag a parsua. Nupay kasta, saritaen ti sabali pay a salaysay maipapan iti sumagmamano a tattao “a naisalbar babaen ti panaglemmengda kadagiti rukib iti alimpatok ti bantay ket nagpaaduda manen ditoy daga.”
Nakadidillaw ti pannakaiyasping dayta iti salaysay ti Biblia maipapan iti Layus. Nupay kasta, dagiti inapo dagiti Inca mabalin a nakadanonda idiay Sud America sumagmamano a tiempo kalpasan ti pannakariribuk dagiti pagsasao idiay Babel.—Genesis 11:1-9.
Nupay kasta, aniat’ kasasaad dagiti Inca idi ugma? Kasanoda a nagbibiag? Kas sungbat sublianantay ti nabalitokan a tiempo dagiti Inca.
Biag iti Ayllu iti Pagarian ti Inca
Dayta ket tawen 1500. Tannawagantayo ti tanap a nawarasan kadagiti babassit a balay. Maysa dayta a purok ti Inca nga ayllu, maysa nga ummong dagiti pamilia nga agtataeng ken agtartrabaho a sangsangkamaysa. Nabingaybingay ti intero nga imperio ti Inca kadagiti ayllu, tunggal maysa ay-aywanan ti mamangulo a maawagan curaca. Agnanaed dagiti pamilia kadagiti balbalay a naaramid iti bato ken pitak ken naatepan iti garami. Dida agus-usar iti lamisaan, tugaw, wenno dadduma pay a pagnam-ayan. Aglupisakda lattan iti daplat no kasta a pagraranudanda ti natiped a taraonda a buklen ti napamagaan a patatas, mais, quinoa, ken tapa a karne ti llama iti mamindua nga inaldaw a pannanganda. Iti rabii, maturog ti intero a pamilia iti daplat.
Iti sadinoman umapay ti misterioso a panagamak iti dakes iti biag dagiti Inca. Asitgantayo ti maysa a grupo dagiti tattao a naguummong iti aglawlaw ti kaipaspasdek a pundasion ti adobe a siled. Iti maysa a seremonia maysa a lalaki ti mangikabil iti imbilag a sikog ti llama iti bassit a nitso a naikapet a siguden. Dayta ket tapno ay-ayuen ti Pacha-Mama, wenno Ina a Daga, ken tapno salakniban ti pagtaengan manipud iti dakes. Dadduma pay nga anting-anting, kas dagiti ramramit dagiti animal, kappo, ken dutdot ti tumatayab, ti maiseksek kadagiti nagsilpuan dagiti pader wenno mailaga iti atep a garami.
Amaken dagiti Inca amangan no adda dakes a mapasamak kadakuada uray no matmaturogda. Dagiti nakaskasdaaw a tagainep maipagarup a panagsursor ti kararua no panawanna ti bagi iti rabii. Kabigatanna, makiumanda iti mammuyon tapno ipatarusna dagita a tagainep.
Ababa ti kawatiwat ti panagbiagda, ngem mamati dagiti Inca iti reinkarnasion. Maidulin dagiti nagkukuan, nagpukisan, ken dagiti ngipen amangan no kasapulan dagiti espiritu ida. Kabayatanna, no naimbag ti maysa a tao, isut’ mapan iti lugar a pagurayan a maawagan Hanan Pacha; no saan unay a naimbag, idiay Hurin Pacha, ket no dakes, idiay Ucu Pacha tapno sagabaenna ti ladingit—maiyasping iti pammati ti Kakristianuan iti langit, impierno, ken purgatorio.
Dagiti Dayag ti Cuzco
Kalpasanna, mapasungadantayo ti nakasaksaknap a sarikedked a Sacsahuaman, a mangsalsalaknib iti Cuzco, ti sentro ti imperio ti Inca. Nagdadakkel a natabas a batbato, daddumat’ agdagsen iti nasurok a sangagasut a tonelada, ti naibunag ditoy manipud iti adayo a kabatbatuan kadagiti bambantay ken rangrangkis, babaen kadagiti rinibo a trabahador nga Inca. Dagitoy a bato buklenda ti agsasaruno a tallo a natitibker a pader. Gapu iti agatimorong a disenio dagiti pader nalaka laeng a maisarang ti bukot dagiti agpanggep a mangraut kadagiti pumapana ken gumagayang nga Inca no kasta a gandatenda ti sumrek.
Nupay kasta, ita ket pagaaribungbongan ti umariwekwek ti plasa ti Templo ti Init, ket amin ipukkawda ti isasangpet ti parada ti panagballigi. Maysa a grupo dagiti mariribukan ken maam-amak a tattao ti away ti maiparparada kas balud. Masmasdaawda a mangmatmatmat kadagiti nagdadakkelan a templo a naatepan iti garami a naarkosan iti rumimatrimat a balitok.
Iti bakud ti templo, isurat dagiti manangaywan iti kuenta nga Inca ti bilang dagiti balud, animal, ken samsam manipud iti daytoy kaudian a panangparmek. No nainkappiaan a sumuko ti ulo, isuda, agraman dagiti annakda a lallaki, ket maipan kadagiti Amautas, propesional a mannursuro. Sadiayda a maadal ti pagsasao nga Inca, dagiti pagannurotan ti relihion ti Inca, ken linteg. Kamaudianna, maisublida tapno tarawidwidanda ti sigud nga ummongda—ita kas maysa a babaonen dagiti Inca. Nupay kasta, nasken nga agbati dagiti ubbing idiay Cuzco tapno agsursuroda pay a naimbag. Ipasiguro daytoy, nga inton mawayawayaanda, dinton umalsa dagiti mamangulo kadagiti nangkautibo kadakuada.
Maysa a kabangibang a tribo ti gistay nanggibus kadagiti Inca iti nasapa a 1400’s. Napilitan ti lakayen nga apo dagiti Inca a ni Viracocha a pumanaw idiay Cuzco. Ngem nangummong ti anakna a lalaki a ni Pachacuti iti bunggoy ket pinagsanudda dagiti manangraut. Naparegta iti daytoy a panagballigi, pinarmekna ti dadduma pay a tribo, ngarud nangbuangay ti imperio a buklen ti nadumaduma a nasion.
Nupay kasta, ti kinarang-ay ti imperio saan nga agpannuray laeng iti samsam iti gubat. Ti palimed ti kinabaknang ti Inca isu ti mita. Ti mita, wenno batang, ket maysa a programa ti panagobra nga inkalikagum ti agturay ti Inca iti tunggal maysa. Yantangay agarup 60 wenno 70 nga aldaw laeng iti makatawen ti naipaay iti maysa a pamilia nga agtalon a maipaay iti bukodda a kasapulan, mabusbos ti nabati a tiempo iti mita. Gapuna, tunggal maysa alaenna ti batangna nga agobra iti talon a maipaay iti templo, iti panangipasdek kadagiti rangtay, kalsada, templo, ken natukantukad a daga, wenno panangilasin iti balitok wenno pirak manipud iti minas. Minilion a trabahador ti okupado unay, bayat a ti apo ti Inca ken dagiti natatan-ok a taona ti mangtengngel iti amin a trabaho manipud Cuzco babaen kadagiti mamangulo ti rinibo, ginasut, ken pinullo.
Dakkel ti maitulong ti linteg ti Inca iti pannakataginayon daytoy nga urnos. Dagiti nakondenar a kriminal ti mabalin a madusa iti patay babaen ti pannakaipalladawda kadagiti narurungsot nga animal. Di pakasdaawan, mammano ti mapaspasamak a krimen. Ngem adu pay ti epektibo a pamay-an iti panangtungday iti iyaalsa. Iti tunggal siam nga aldaw mangangay ti apo ti Inca iti maysa a piesta a mangipapaay iti libre a chica, maysa a de alkohol nga inumen.
Ti Pannakarbek ti Pagarian ti Inca
Iti adu a tawtawen nagtultuloy a kasta ti imperio ti Inca agingga a dagiti paspasamak agpadpada iti uneg ken ruar ti sakopna nangyeg iti pannakadadaelna kamaudiananna. Idi natay ti apo ti Inca a ni Huayna Capac, naiyallatiw ti trono iti anakna a lalaki, ni Huáscar. Ngem maysa a bastardo nga anak a lalaki ni Huayna Capac nga agnagan Atahuallpa ti immalsa ken nanggargari iti guerra sibil. Rinibo nga Inca ti napapatay. Ti di pannakapnek ken gura pinagsisinana ti dati a natalna a pagarian. Inagaw ni Atahuallpa ti turay.
Di unay mariribukan ni Atahuallpa idi a ti bassit a bunggoy dagiti nakabalan iti landok a lallaki inasakda dagiti kabambantayan. Dina impagpagarup nga indauluanda ti kangrunaan a sangalubongan nga iraraut, ken dina met ammo a dagiti puraw ti kudilda a sangaili mangyegda iti makapapatay a saplit kadagiti tattaona a mabalin a mangikisap iti pagarian ti Inca.
Gapu ta impanamnama dagiti mammuyonna kenkuana ti panagballigi, napan ni Atahuallpa idiay Cajamarca (masarakan ita idiay makin-amianan a Peru) tapno sabtenna ti maysa a bunggoy dagiti manangraut nga Español. Nupay napalawlawan iti rinibo a pasurotna, isut’ di pulos nakabalan iti armas. Kalpasanna immasideg ti maysa a Katoliko a monghe sa inyawatna kenkuana ti maysa a narelihiusuan a libro. Dayta ket tapno mapasurot iti Katolisismo. Nupay kasta, ti apo dagiti Inca imbarsakna ti libro iti daga. Nagungor dagiti kanyon dagiti Español, ket 6,000 nga Inca ti napapatay.
Dida pinatay ni Atahuallpa tapno maammuanda no sadino ti nakailemmengan dagiti balitok. Indiayana a punuenna ti maysa a dakkel a siled kadagiti balitok a bambanag a kasukat ti pannakaruk-atna. Idi inawatda ti nabuslon a diayana, tinungpal ni Atahuallpa ti saona. Linipatan dagiti Español ti karida. Binekkelda ni Atahuallpa, ket dita a nagpatingga ti nabalitokan a tiempo ti Imperio ti Inca.
Ti panaglabas dagiti siglo pinagbalinna a makaawis unay ti biag dagiti Inca. Ngem nasken a laglagipen a nupay dakkel ti nagapuananda, nakayawan dagiti Inca iti panagdaydayaw iti init ken iti an-anito. Itatta, kadagiti sumagmamano nga agnanaed iti Andes, dagiti narelihiusuan a kaugalian, a binaliwan bassit ti Katolisismo, ti naiputputong a wagas ti panagbiag, ken an-anito ti agturturay pay laeng iti biag dagiti kaputotan dagiti Inca.
Makapainteres, nupay kasta, nga adu kadakuada ti nangtallikuden iti kasta a panagbuteng kadagiti an-anito. Kadagiti Inca idi ugma, ti Namarsua ket maysa nga adayo a dios, nga agpampannuray kadagiti huacas (bambanag a daydayawen) ken didiosen. Ngem dadduma a kaputotanda ti nakaammo iti pudno a Dios, ni Jehova, isu nga asideg unay kadagidiay agbirbiruk kenkuana.—Aramid 17:27.
[Kahon iti panid 27]
Sumagmamano a Kinapudno Maipapan iti Pagarian ti Inca
*Aniat’ kaipapanan ti sao nga “Inca”?
Ti “Inca” agaplikar nga umuna iti ari, wenno agturay, a naawagan Capa Inca, kayatna a sawen “Maymaysa nga Apo.” Naiyawag met ti termino nga “Inca” kadagiti amin a lallaki a kaputotan ti naarian a dara. Itatta, ti termino mabalin a tukoyenna amin a nagnaed iti pagarian ti Inca ginasgasut a tawen ti napalabasen.
*Mano ti nagnaed iti pagarian ti Inca?
Iti kangitingitan ti panagturayna, naipadamag, 6,000,000 a tattao ti nagnaed iti pagarian, nupay kunaen ti maysa a gubuyan nga adda 12,000,000 amin. Ipamatmat daytoy no kasano kadakkel a talaga ti imperio idi, idinto ta iti daydi a tiempo adayo a basbassit ti populasion ti daga ngem ita.
*Kasano a makikomunikar dagiti Inca?
Kaaduanna babaen ti pannakisao, yantangay di ammo dagiti Inca ti agbasa wenno agsurat. Ti Quechua ket maysa a maiyebkas ngem di maisurat a pagsasao, nupay addada panagregget ita a mangbukel iti naisurat a porma a naibatay iti dadduma a pagsasao. Dagiti ababa nga opisial a mensahe ti maipatulod babaen ti quipu, atiddog a lubid a nasiglosiglot a mangirekord iti impormasion.
[Ladawan iti panid 25]
Agdaydayaw dagiti Inca iti init idiay Machu Picchu, Peru
[Dagiti Ladawan iti panid 26]
Sacsahuaman a sarikedked iti Cuzco