Apay Agsubsubli Dagiti “Maagasan” a Sakit?
KADALDALUS pay laeng a naan-anay ti maysa a balay. Nupay kasta, bayat a mapalabas ti lawlawas, ken bulbulan, main-inut manen nga agparang ti tapuk ken rugit. Saan ngarud nga umdas ti maminsan laeng a panagdalus. Masapul ti agtultuloy a panangtaginayon iti kinadalus.
Iti sumagmamano a tiempo kasla naan-anayen a pinukaw ti moderno a medisina ti malaria, TB (sarut), ken syphilis. Ngem ti kasapulan a panangtaginayon babaen ti naan-anay a panagsirarak ken panangagas ket masansan a mabaybay-an. Itan nagsubli manen dagiti sakit. “Iti sangalubongan, agsaksaknap ken kumarkaro ti malaria,” kuna ni Dr. Hiroshi Nakajima iti WHO (World Health Organization). “Masapul a mabigbig dagiti tattao a nagsublin ti TB—ken nagsubli a nakarkaro pay,” ipakdaar ti espesialista ti sarut a ni Dr. Lee Reichman. Ket inyanunsio ti The New York Times a nasapa iti daytoy a dekada: “Dagiti baro a kaso ti syphilis ket kakaruan pay laeng nanipud idi 1949.”
Malaria—Pagpeggadenna ti Dandani Kagudua iti Lubong
Ita, dandani 40 a tawenen nanipud idi naipakaammo a dandanin napukaw, nakaro a peggad ti ipapaay ti malaria idiay Afghanistan, Brazil, Cambodia, China, India, Indonesia, Sri Lanka, Thailand, Vietnam, ken iti nadumaduma a paset ti Africa. “Dua nga ubbing ti matay iti impeksion iti tunggal minuto,” kuna ti diario a Pranses a Le Figaro. Ti tinawen a matmatay ket dua a milion—ad-adu nga amang ngem ti matmatay iti AIDS.
Ag-270 milion ti maimpektaran iti parasito ti malaria, ngem 2.2 bilion ti mabalin nga agsakit iti malaria. “Kasano ngay a ti malaria, a napukawen idi wenno naan-anay a naparmeken agpaay iti 90 por siento a populasion ti lubong, ket pagpeggadenna itan ti nasurok nga 40 por siento kadatayo?” iyimtuod ni Phyllida Brown iti New Scientist. Adu dagiti makagapu.
Pannakapukan dagiti kaykayo ken panangkolonia. Ti panagnaed dagiti tao kadagiti aduan-lamok a nalasbang a natutudo a kabakiran pinataudna ti sakit a malaria idiay Brazil. “Ti inaramidtayo isu ti panangraut iti pagnaedan dagiti lamok,” kuna ti immunologo a ni Claudio Ribeiro. Dagiti agnaed, kunana, “awan kapadasanda iti malaria ket dida malabanan ti sakit.”
Imigrasion. Dagiti agsapsapul ti trabaho a naggaput’ Myanmar agpupuniponda kadagiti minas dagiti napateg a bato iti Borai, maysa a bassit nga ili iti Thailand. “Ti kankanayon a panagakar-akarda pagbalinenna nga imposible ti panangparmek iti malaria,” kuna ti Newsweek. Agarup 10,000 ti naammuan nga agsakit ti malaria iti binulan—kadagiti laeng minero!
Turismo. Adu kadagiti bumisbisita kadagiti luglugar a nasaknap ti malaria ti agawid a naakaranen. Gapuna, idi 1991 agarup 1,000 ti naammuan nga agsakit iti dayta idiay Estados Unidos ken 10,000 idiay Europa. Tinawen a ginasgasut kadagiti turista ken dagiti agtartrabaho idiay ballasiw-taaw ti agawid idiay Canada a naakaranen. Iti maysa a nakalkaldaang a pasamak, dua nga ubbing a lallaki ti naggurigor kalpasan la unay a nagawidda manipud Africa. Saan a nagsuspetsa ti doktor a malaria dayta. “Idi impanen dagiti nagannak dagiti ubbing idiay ospital, naladaw unayen,” kuna ti Globe and Mail ti Toronto. “Natayda a sumagmamano nga oras laeng ti baetda.”
Kita ti malaria a saan a maparmek ti antibiotiko. Ipadamag ti WHO a dagiti kita ti malaria a saan a maparmek ti antibiotiko ket nagsaknapdan iti amin a tropikal nga Africa. Idiay Southeast Asia, kuna ti Newsweek, “napartak nga umad-adu dagiti kita ti malaria a saan a maparmek ti antibiotiko ta dadduma ti saanton a maagasan.”
Kurang a gastuen. Iti dadduma a lugar kurang ti alikamen dagiti klinika a mangaramid iti simple a panangsukimat a maawagan blood smear. Iti dadduma a lugar kasapulan nga ipaay kadagiti dadduma nga emerhensia ti dakkel a paset ti badyet iti salun-at, nga agbanag iti panagkurang dagiti insektisidio ken dagiti agas. No dadduma ti isyu ket ganansia. “Awan ti magunggona kadagiti saksakit iti tropiko,” kuna ti New Scientist, “agsipud ta kaaduanna, dagidiay agsakit saanda a mabaelan ti gumatang kadagiti agas.”
Sarut—Nabayagen a Mammapatay a Baro Dagiti Pakaigapuanna
Ti streptomycin, ti droga a makuna a mangagas iti sarut, ket naiyam-ammo idi 1947. Idi, naipagarup a mapukawen a namimpinsan ti sarut. Ngem kellaat a nabigbig a nakaro ti kasasaad iti dadduma a dagdaga: ngimmato iti kasta unay ti kaadu ti TB iti nabiit pay a tawtawen. “Kadagiti lugar a sadiay nasaknap ti kinapanglaw idiay America,” kuna ti The Washington Post, “ad-adu pay ti TB ngem kadagidiay kapanglawan a pagilian iti abagatan ti Sahara iti Africa.” Idiay Côte d’Ivoire adda ti awagan ti maysa a pagiwarnak a “nakaro a panagsubli ti sarut.”
Agsennaay ni Dr. Michael Iseman: “Ammotayo ti mangagas iti dayta. Kabaelantayo a tenglen dayta. Ngem iti dadduma a pamay-an ditay naan-anay a pinukaw ti sarut.” Aniat’ nakalapped iti pannakidangadang iti sarut?
AIDS. Yantangay ta saanen a malabanan ti tao ti impeksion, maibilang ti AIDS a kas kangrunaan a makagapu iti isusubli ti TB. “No dida matay nga umuna iti dadduma a pakaigapuan,” kuna ni Dr. Iseman, “dandani 100 porsiento kadagiti pasiente ti AIDS nga addaan iti mikrobio ti TB ti agsakit iti sarut.”
Aglawlaw. Dagiti pagbaludan, pagtaraknan, pagtaengan dagiti awan balayda, ospital, ken dadduma nga institusion agbalbalindan a lugar a pagtataudan ti sarut. Kuna ni Dr. Marvin Pomerantz a ti panangusar ti maysa nga ospital iti aerosol iti panangagas pinakarona ti panaguyek dagiti pasiente ti pulmonia ket iti kasta pinataudna ti kasta unay nga epidemia ti TB kadagiti empleado ti ospital.
Kurang a gastuen. Apaman a kasla matengngelen ti sarut, awanen ti kuarta, ket sabalin ti pakaiturongan ti panangasikaso. “Imbes a mapukaw ti TB,” kuna ni Dr. Lee Reichman, “inikkattayon dagiti plano a mangagas, mangtaming ken mangpukaw iti sarut.” Kuna ni biokemiko a Patrick Brennan: “Idi nasapa pay a 1960s impamaysak ti nagtrabaho iti agas a panglapped iti TB ngem inkeddengko nga isardeng dayta agsipud ta pagarupko a naagasanen ti TB.” Gapuna, saanen a nakasagana dagiti doktor iti panagsubli ti sarut. “Iti las-ud ti maysa a lawas [idi otonio ti 1989],” kinuna ti maysa a doktor, “nakitak dagiti uppat a nagsakit iti sarut a kinuna ti mannursurok iti medisina a diakton makita.”
Syphilis—Makapapatay a Panagsubli
Nupay epektibo ti penicillin, nasaknap pay laeng ti syphilis idiay Africa. Idiay Estados Unidos, nagkaro ti isusublina iti las-ud ti 40 a tawen. Sigun iti The New York Times, ita ti syphilis “al-allilawennan ti maysa a kaputotan dagiti doktor a mammano, no adda, ti nakakita iti sakit a syphilis.” Apay a nagsubli?
Ti crack. Ti pannakaadikto iti crack pinakarona ti awagan ti maysa a doktor a “napaut a panagusar ti cocaine ken sekso.” Nupay no masansan nga agtakaw dagiti lallaki tapno masuportaranda ti pannakaadiktoda, dagiti babbai ad-adda nga agbalangkantisda a maipaay iti droga. “Kadagiti patakder a pagiwarasan iti crack, a gagangay kadagiti napanglaw a paset ti siudad,” kuna ni Dr. Willard Cates, Jr., iti U.S. Centers for Disease Control, “adda pannakidenna ken adu a kapareha. Kanayon a nasaknap ti pannakaakar kadagita nga aglawlaw.”
Kurang a pannakasalaknib. “Nupay adda kampania ti panagusar iti kondom,” ipadamag ti Discover, “saan pay la a naganetget dagiti agtutubo iti panangusar kadagiti kondom a mangsalaknib kadakuada manipud iti sakit.” Ipalgak ti maysa a panagadal idiay Estados Unidos a 12.6 porsiento laeng kadagidiay addaan iti napeggad a kapareha ti kanayon nga agusar iti kondom.
Kurang a gastuen. Kuna ti The New York Times: “Dagiti panangkissay iti badyet linapdanna ti panagsukimat dagiti klinika ti publiko a sadiay ti kaaduan a pakaammuan nga agsakitka ti syphilis ken dadduma pay a maiyakar babaen iti sekso a saksakit.” Kasta met, saan a kanayon nga umiso dagiti pamay-an ti panangsukimat. Iti maysa nga ospital adu nga inna ti nagipasngay kadagiti agsakiten a maladaga, ngem awan ti ipaay dagiti napalabas a panangsukimat iti dara a pakakitaan nga adda syphilis ti ina.
Masirsirpaten ti Panungpalanna?
Ti pannakidangadang ti tao a maibusor iti sakit ket nabayagen ken makaupay. Kankanayon a ti panagballigi kadagiti dadduma a sakit matupagan babaen ti di panagballigi kadagiti dadduma. Naikeddeng kadin ti tao iti agnanayon a pannakidangadang a pulos a di mangabak? Addanto kadi maysa a lubong nga awanan iti sakit?
[Kahon/Ladawan iti panid 7]
Ti Kasta Unay a Panangdadael ti Syphilis
TI SYPHILIS ket patauden ti Treponema pallidum, ti kasla paglukat-tapon a mikrobio a maawagan spirochete, ken gagangay a maiyakar babaen kadagiti organo ti sekso. Ngarud ti spirochete sumrek iti dara ket agsaknap iti bagi.
Sumagmamano a lawas kalpasan ti pannakaakar, agparangen ti lumabaga a maawagan chancre. Gagangay nga agparang daytoy kadagiti organo ti sekso ngem mabalin met nga agparang iti bibig, tonsil, wenno kadagiti ramay. Ti chancre maimbagan kamaudiananna a di mangibati iti piglat. Ngem dagiti mikrobio agtultuloy ti panagsaknapda iti bagi agingga nga agparang ti maikadua a sintoma: panaglabaga ti kudil, limteg a karabukob, nasakit a susuop, panagurot ti buok, sugsugat, ken lumlumteg a mata.
No di maagasan, agtalinaed ti syphilis a mabalin nga agpaut agingga iti tungpal biag. No agsikog ti babai bayat daytoy a tiempo, mabalin a maipasngay ti anakna a bulsek, di nasayaat ti pannakabukelna, wenno natay.
Sumagmamano a dekada kamaudiananna, dadduma ti agturongen iti maudi a tukad iti syphilis, a ti spirochete mabalin nga agtaeng iti puso, utek, ken dori, wenno iti dadduma a paset ti bagi. No makagtengen ti spirochete iti utek, mapasamaken ti panagbuligawgaw, kaaduan a pannakaparalisado, ken ti pay panagmauyong. Kamaudiananna, makapapatayen ti sakit.
[Credit Line]
Biophoto Associates/Science Source/Photo Researchers
[Kahon/Ladawan iti panid 7]
“Dakkel a Managtulad”
DAYTA ti pangnagan ni Dr. Lee Reichman iti sarut. “Daytat’ mabalin nga addaan sintomas a kas ti panateng, bronkitis, trangkaso,” kunana. “Gapuna malaksid no pampanunoten ti doktor ti TB, mabalin nga isut’ agkamali iti panangilasinna.” Masapul ti X-ray ti barukong tapno mapatalgedan ti impeksion.
Maiyakar ti sarut manipud maysa a tao nga agturong iti sabali babaen iti angin. Makapataud ti panaguyek kadagiti partikulo a nakabasbassit a mabalin a sumrek iti bara. Nupay kasta, gagangay a nabileg dagiti depensa ti bagi tapno di agsaknap ti impeksion. Ilawlawag ni Dr. Reichman: “[Dagidiay] laeng addaan iti 100 milion nga organismo iti barukongda—100 milion kontra 10,000 kadagiti addaan mikrobio ngem di pay agsakit ti sarut—[ti mabalin a] mangisaknap iti sakit.”
[Credit Line]
SPL/Photo Researchers
[Kahon/Ladawan iti panid 7]
Sangalubongan a Panagbara ken Malaria
SAAN a mangrugi ti malaria no awan ti lamok nga Anopheles gambiae a mangiyakar ti sakit. “Baliwanyo ti kaadu ti populasion [dagiti lamok] ket baliwanyo ti itataud ti sakit,” kuna ti The Economist.
Impakita dagiti eksperimento a no ngumato laeng bassit ti temperatura dakkel ti epektona iti populasion ti lamok. Gapuna, dadduma nga eksperto kunaenda a ti sangalubongan a panagbara mabalin a dakkel ti epektona iti itataud ti malaria. “No ngumato ti temperatura ti Daga iti uray maysa wenno dua a degrees Celsius [dua agingga iti uppat a degrees Fahrenheit],” kuna ni Dr. Wallace Peters, “mabalin a paaduenna dagiti lugar a pagtaudan dagiti lamok ket ad-adda nga agsaknap ti malaria ngem ti panagsaknapna ita.”
[Credit Line]
Dr. Tony Brain/SPL Photo Researchers
[Ladawan iti panid 6]
Dagiti pagtaengan dagiti awanan balay agbalinda a pagtaudan iti sarut
[Credit Line]
Melchior DiGiacomo