“Ti Siudad Napno iti Panangirurumen”

IDI tinukoy ti propeta ti Biblia a ni Ezequiel ti maysa a siudad a “napno iti panangirurumen,” dina ammo dagiti parikut a mangsapsaplit kadagiti siudad itatta. (Ezequiel 9:9, An American Translation) Ket dagiti saona saan met a narigat a maawatan a pamay-an ti panangipadto kadagitoy a parikut. Nupay kasta, ti insuratna ket maysa nga umiso a panangiladawan kadagiti siudad iti maika-20 a siglo.

Kinuna ti libro a 5000 Days to Save the Planet: “Saan a naurnos ken di naiplano, nagbalinen dagiti siudadtayo a naalas a pagnaedan ken buyaen. . . . Kaaduan kadagiti patakder iti siudadtayo naibangonda a bassit laeng wenno awan pay ketdi ti panangpanunot kadagidiay nga agindeg ken agtrabaho kadakuada.”

Di Makaay-ayo a Kinapudno Maipapan Kadagiti Siudad

Siam a siudad, a masarakan kadagiti nadumaduma a paset ti lubong, ti nailadawan kadagiti periodiko ken magasin kas iti sumaganad. Mainagananyo kadi a siuumiso ti tunggal siudad?

Ti Siudad A, nga adda idiay Latin America, ket nalatak gapu kadagiti agtutubona a natangdanan a mamapatay ken ti adu a panagpipinnatay. Pagaammo met a kas ti lugar dagiti ilegal nga organisasion nga agnegnegosio ti droga.

Ti Siudad B “ti kadaksan a siudad iti [Estados Unidos] gapu kadagiti panagholdap.” Bayat ti umuna a dua a bulan ti 1990, “20 porsiento ti nginatuan ti panangpapatay iti isu met laeng a tiempo” idi tawen sakbayna.

“Sumagmamano a milion a tattao ti umakar kadagiti sentro a siudad ti Sud America, Africa, ken Asia . . . , gapu ta ar-arapaapenda ti naikari a daga.” Ngem gapu ta dida masarakan dayta, adut’ mapilit nga agbiag iti kinapanglaw, a matignayda nga agpalimos wenno agtakaw tapno agbiagda. Kagudua kadagiti umili ti Siudad C idiay Africa ken ti Siudad D iti Asia​—agraman ti 70 porsiento ti Siudad E iti Asia​—ti makuna nga agindeg kadagiti nakanumnumo a pagtaengan.

“Nupay no ti [Siudad F] ti katalgedan kadagiti dadakkel a siudad idiay Norte America, ti umad-adu a kinaawan ti pagtrabahuan, lumanlanlan a krimen ken dagiti panaggiginnura dagiti tribo ti mamagpanunot kadagiti umilina nga awanen ti namnamada. Ti krimen . . . pinakapuynan ti pakinakem dagiti umili. Ngimmato iti 19% ti seksual a pananggundaway . . . Dandani 50% ti nginatuan ti panangpapatay.”

“Inaldaw a 1,600 a tattao ti umakar idiay [Siudad G iti Latin America] . . . No agtultuloy nga umadu dayta iti kasta a kapartak addanton agindeg sadiay a 30 milion a tao inton agngudo ti siglo. Nakabambannayatton ti panaggarawda a kas iti biruruko gapu iti 11 milion a kotse, a makilinnetlet iti trapiko iti adu nga oras . . . Ti pannakamulit ti angin . . . ket nakarkaronto ngem ti tukad a maawat. . . . Uppat a pulo por siento kadagiti amin nga agindeg sadiay ti agsagaba iti nakaro a bronchitis. . . . Bayat ti kakaro ti trapiko iti adu nga oras adda iti baet ti 90 ken 120 a decibels ti kapigsa ti ungor; maibilang a din maibturan ti 70 a decibels.”

“Tunggal aldaw 20 tonelada nga ibleng ti aso ti mapidut kadagiti kalsada ken bangketa iti [Siudad H iti Europa]. . . . Mainayon iti gasto ken parikut, rimsua ti nakarkaro pay a problema. Ti ibleng ti aso ket gubuayan ti sakit a patauden ti maysa a parasito a Toxocara canis. Kagudua kadagiti ubbing ti agay-ayam kadagiti pagay-ayaman ken dagiti kahon ti darat a pagay-ayaman dagiti ubbing ti nasarakan a naakaran kadagiti naandur a mikroskopiko nga itlog ti parasito, a sumrek iti balay babaen kadagiti suelas ti sapatos ken kadagiti saka dagiti taraken. . . . Ti pannakabannog, sakit ti tian, allergy, ken sakit ti puso ken urat dagiti umuna a sintomas ti sakit.”

“Nupay nasaplit ti [Siudad I iti Asia] kadagiti amin a parikut ti nakapuspuseken a siudad iti maysa a napanglaw a pagilian​—ti kinapanglaw, krimen, polusion​—naipasdeken dayta kas maysa kadagiti kabesera a siudad iti maika-21 a siglo.”

Mailaksid Wenno Paglintegan?

Nailasinyo kadi dagitoy a siudad babaen kadagiti umiso a naganda? Nalabit saan, agsipud ta awan kadagiti parikut a natukoy ti naisangsangayan iti maysa a siudad. Imbes ketdi, dagitoy ket pagilasinan iti aniaman a pagdaksan ti dandani tunggal siudad aniaman ti kadakkelna iti intero a lubong.

Ti Siudad A, sigun iti inaldaw a periodiko nga Aleman a Süddeutsche Zeitung isu ti Medellín, Colombia. Bimmassit ti bilang ti panangpapatay manipud 7,081 idi 1991 agingga iti 6,622 “laengen” idi 1992. Kaskasdi, kuna ti inaldaw a periodiko ti Colombia nga El Tiempo, dandani 45,000 a tattao ti siraranggas a napapatay sadiay bayat ti napalabas a dekada. Itatta ikagkagumaan dagiti nadumaduma a grupo ti kagimongan a kissayan ti krimen ken dadduma pay a dakes nga ar-aramid iti siudad ken parang-ayen ti pakasarsaritaanna.

Ti panangbigbig ti The New York Times iti Siudad B nga isu ti Siudad ti Nueva York nalabit saan a pakasdaawan dagiti tattao a bimmisitan sadiay kadagiti kallabes a tawen ken uray met dagiti umilina.

Dagiti bilang nga inted ti Aleman a magasin a Der Spiegel maipapan iti bilang dagiti tattao nga agbibiag iti kinapanglaw idiay Nairobi, Kenya (C), Manila, Filipinas (D), ken Calcutta, India (E) ipamatmatna nga ad-adu a tattao ti mapilitan nga agindeg kadagiti nakanumnumo a pagtaengan kadagitoy laeng tallo a siudad ngem dagiti agindeg kadagiti nabaknang a pagilian iti intero nga Europa a kas ti Denmark wenno Switzerland.

Ti Siudad F​—Toronto, Canada​—ket inladawan ti magasin a Time idi 1991 iti maysa nga artikulo a saan unay a makaawis no idilig iti impablaakna tallo a tawen sakbayna. Ti immuna a report, a napauluan “Talaga a Siudad Dayta,” indayawna ti siudad nga “awisenna ti dandani isuamin.” Inadawna ti maysa a bisita a nagkuna: “Daytoy a lugar ti mangipapati manen kaniak iti kinapateg dagiti siudad.” Ngem nakalkaldaang nga ibaga a, ti “talaga a siudad” ket nalawag a biktima dagiti isu met laeng a parikut a mangsapsaplit kadagiti marmarbeken a siudad.

Nupay masasao a ti Siudad G ti “maysa kadagiti kapintasan ken kasayaatan ti estilo a siudad iti Americas, ken maysa kadagiti kamodernuan,” nupay kasta aminen ti magasin a Time a daytoy “ket Siudad ti Mexico nga agpaay laeng kadagiti babaknang, ken siempre, kadagiti turista.” Kabayatanna, sigun iti World Press Review, aglilinnetlet dagiti napanglaw “iti maysa kadagiti 500 nga iskuater iti kabesera” kadagiti pagdagusan “a naibangon manipud kadagiti basura ti industria, dagiti karton, nadadael a kotse, ken dagiti tinakaw a material a pagibangon.”

Inlasin ti linawas a magasin a Pranses nga L’Express ti Siudad H kas ti Paris, a sigun iti The New Encyclopædia Britannica, “iti ginasgasut a tawen, babaen iti pamay-an a saan unay a nailawlawag, . . . nangiparangarang iti pakaawisan a di magawidan dagiti minilion iti aglawlaw ti lubong.” Nupay kasta iti sidong dagiti nakaro a parikut, dadduma kadagiti pangawis ti “Gay Paree” nagpukawen.

Maipapan iti Siudad I, kuna ti Time: “Ti makaawis nga ibilbilang idi ti Laud a kas ti nakaay-ayat, makaay-ayo a kabesera ti dati a Siam, a ‘Venice iti Daya,’ ti nalaka nga agbaliw a siudad dagiti anghel itatta ken dagiti nabalitokan a templo isut’ nabiit pay a rumangrang-ay iti Asia.” Uray pay dagiti anghel ken dagiti templona dida nalapdan ti panagbalin ti Bangkok, Thailand, iti sumagmamano a tiempo, a “kabesera ti industria ti panagbalangkantis.”

Panangmatmat a Naimbag Kadagiti Siudad

Maysa a dekada a napalabasen kinuna ti maysa a periodista a nupay dagiti dadakkel a siudad kasla “agpapada dagiti pakarigatanda, tunggal maysa addaan iti naisangsangayan a kasasaad, iti kasta adda naisangsangayan a pamay-an iti panangikagumaanna nga agtalinaed.” Iti 1994, ikagkagumaan pay laeng dagiti siudad ti agtalinaed, iti bukodda a pamay-an.

Saan a panunoten ti tunggal maysa a naabaken iti panangikagumaan nga agtalinaed. Kas pangarigan, maysa a dati a mayor ti Toronto, inyebkasna ti pananginanamana, a kunkunana: “Diak pagarupen a marmarbeken ti siudad. Sangsanguenna dagiti pakarigatan, ngem pagarupek a marisuttayo daytoy a parikut.” Pudno, dadduma a siudad sibaballigi a narisutda, wenno mabalin a naparang-ay dagiti dadduma a parikutda. Ngem saan laeng a ti pananginanama ti kasapulan daytoy.

Idi napan nga Enero nagsurat ti periodista a ni Eugene Linden: “Naisinggalut ti kamaudianan a masanguanan ti lubong iti pagtungpalan dagiti siudadna.” Aniaman ti pagbanagannanto, inimpluensiaan dagiti siudad ti lubongtayo, ket agtultuloy nga im-impluensiaanda pay laeng ti lubong. Kasta met, kadaanan man wenno moderno​—nalabit ad-adda ngem ti impagaruptayo​—inapektarandatayo a personal. Gapuna ti panagtalinaedda ket naisinggalut a naimbag iti panagtalinaedtayo.

Ngarud, no matmatantayo a naimbag dagiti siudad, saantay laeng a matmatan ida tapno parang-ayen ti kaaduan a pannakaammotayo. Napatpateg pay, pagbalinennatayo nga alerto iti napeggad a kasasaad ti lubong itatta. Gapuna irugitayon ti “Panangmatmat a Naimbag Kadagiti Siudad.” Inanamaenmi a daytoy nga innem a paset a serye ti Agriingkayo! mangpainteres, mangpabileg, ken mangparegtanto kadagiti managbasami. Nupay adda dagiti nadagsen a parikut ti lubong​—a nalawagen a makita kadagiti panangikagumaan dagiti siudadtayo nga agtalinaed​—adda pay laeng panginanamaan!

[Blurb iti panid 6]

“Naisinggalut ti kamaudianan a masanguanan ti lubong iti pagtungpalan dagiti siudadna.”​—Mannurat nga Eugene Linden

[Ladawan iti panid 7]

Mabalin a nalaka ti agpasiar a mapan iti nagduduma a siudad, ngem saan a nalaka ti mangrisut kadagiti parikutda