Dagiti Misionero Ahente ti Lawag Wenno ti Sipnget?​—Paset 5

Baro a Mensahe Agpaay iti Baro a Lubong

TI Makinlaud a Hemispero ket immuna a naawagan ti Baro a Lubong idi 1516. Idi “nadiskubre” dayta ni Columbus idi 1492, nadiskubrena met nga addan tattao nga agindeg sadiay ket nagindegdan sadiay iti ginasgasut a tawenen. Ngem iti damdamo unay, dagiti American Indian napasarandan ti makunkuna a Kinakristiano. Aniat’ kaipapanan daytoy para iti Baro a Lubong?

Iti adun a siglo, dandani naan-anay a tinengngel ti Iglesia Katolika ti panagbiag dagiti taga Europa. Nangipasdek kadagiti pagalagadan ken nangidiktar iti paglintegan iti dandani tunggal tay-ak ti ar-aramid ti tao, agraman ti gobierno. Ti kasta a panagtinnulong ti Simbaan ken ti Estado, ti panagkadua a nangparnuay kadagiti Krusada, inturayanna met ti Baro a Lubong.

Nagsurat ni Sidney H. Rooy iti Educación Teológica idiay Buenos Aires nga idi arinunos ti maika-15 a siglo, nakumbinsir dagiti ar-ari nga Español a “ti turay nga Español isut’ pinili ti Dios nga instrumento agpaay iti pannakaisalakan ti Baro a Lubong.” Nangiwayat ti papado iti mapampanunot laeng a linia nga agpaamianan-agpaabagatan idiay Atlantico a mangbingay kadagiti kalintegan ti panangdiskubre iti baet ti España ken Portugal. Pinirmaan ti dua a gobierno idi 1494 ti maysa a katulagan nga ipalaud pay ti linia. Gapuna, bayat a ti España intuloynan ti nagindeg iti kaaduan a paset ti Central ken Sud America, immakar met ti Portugal idiay Brazil, a ti makindaya nga aplayana addan iti dayaen ti pagbeddengan a linea. Sigun ken Rooy, agpada dagiti pagilian a nangipapan iti bilin ti papa a kaipapananna a “ti kalintegan iti daga ket mapakuyogan iti panagebanghelio kadagiti sigud a nagindeg sadiay a tattao.”

Panangparmek iti Baro a Lubong

Maysa a grupo dagiti praile a nangnangruna a napili a mangkomberte kadagiti sigud a nagindeg sadiay ti nangkuyog ken Columbus iti maikadua a panagdaliasatna idi 1493. Manipud idin, nagtinnulongen dagiti taga Europa a manangparmek (conquistadores) ken misionero a papadi iti panangparmek iti Baro a Lubong.

Idi 1519, nakagteng ni Hernán Cortés iti pagaammo itan a Mexico a kinuyog ti maysa a tsaplin ken dadduma a papadi. Iti las-ud ti 50 a tawen, immadu ti bilang dagiti misionero agingga iti 800. Sabali pay a 350 ti adda idiay Peru, isu a nagteng ni Francisco Pizarro idi 1531.

Dagiti bilin ti papa a naipaulog idi 1493 ti nangted kadagiti autoridad ti gobierno iti nainkalintegan nga anamong iti tarigagayda nga agpaay iti kampaniada a panangparmek. Pinanunotda a manamnamada ti panangsaranay ti Dios agsipud ta mariknada a pagayatanna ti kolonialismo. Dagiti opisial ti simbaan, a magagaran a mangay-ayo, nakitinnulongda a mangibilang a nainkalintegan ti kolonial a sistema. Kinapudnona, maysa a Jesuita idi maika-17 a siglo a managan António Vieira, a naipasngay idiay Portugal ngem napadakkel idiay Brazil, indayawna ti panangkolonia, a kunkunana a no awan dayta, imposible koma ti panagebanghelio.

Awan ti dakes a nakita dagiti misionero iti panangusar iti kolonialismo kas maysa nga instrumento a pangisaknap iti relihionda. Nupay kasta, daytoy ti namagbalin kadakuada a nasken a paset iti lubong a kinuna ni Jesus kadagiti adalanna a saanda a rumbeng a pakipasetan.​—Juan 17:16.

Panangkomberte

Idi damo, rinugian dagiti misionero ti Kakristianuan, sigun ken Rooy, “ti nangikkat kadagiti daan a seremonia ken dagiti makinruar a pakakitaan iti relihion dagiti Indiano.” Kinunana pay: “Nupay nausar pay laeng ti panangpilit no kasapulan, adu nga Indiano ti nakomberte iti natalna a pamay-an babaen ti direkta a yaadani dagiti papadi.”

Siempre, patien ti dadduma a misionero a talaga a saan a nainkalintegan ti panangpuersa. Kas pagarigan, maysa nga Español a Dominican a misionero ken padi a managan Bartolomé de Las Casas dinan anamongan ti naranggas a pamay-an a nausar. Maulit-ulit a nagpakpakaasi [iti gobierno] ti España maigapu kadagiti Indiano, a gapu iti dayta a rason, inikkan ti gobierno ti titulo a “Manangikalintegan Kadagiti Indiano.” Nupay kasta, napasanguan ti nagduduma a reaksion ti panangikagumaanna. Dadduma ti nangawag kenkuana a krusado, propeta, adipen ti Dios, ken mammadles; dadduma ti nangawag kenkuana a traidor, managsuspetsa, managalsa, ken umay-ayon iti Marxismo.

Ti kalat a panangikkat kadagiti daan a seremonia ket saanen a naituloy kamaudiananna. Apaman a napiliten dagiti dati nga agindeg sadiay nga awatenda ti nagan a Kristiano, mapalubosanda a mamagtalinaed kadagiti pagano a pammati ken ar-aramidda. Gapuna, “adu dagiti Kristiano a piesta kadagiti Indiano a Sierra iti Peru,” kuna ti Man, Myth & Magic, “ti mangiraman iti ar-aramid a pakakitaan kadagiti nalipatanen a pammati dagiti Inca.” Ilawlawag ti The Cambridge History of Latin America a dagiti Indiano ti Mexico tinuladda manipud iti Kinakristiano “dagidiay sursuro a maibagay iti bukodda a kasapulan a naespirituan ken seremonia ket inlaokda ida kadagiti sursuro ti pammati a tinawidda kadagiti appoda.”

Talaga a ginasut a ribo a sigud nga agindeg sadiay nga American Indian ti nabautisaran. Ngem ti “Kinakristiano” a naipaalagad kadakuada ket sinsinan laeng. Bassit laeng ti tiempo a nausar iti panangisuro kadakuada kadagiti pamuon ti Kinakristiano isu a pangibangonanda iti nabileg a pammati. Kuna ti The Cambridge History of Latin America: “Adda nakaam-amak a mangipamatmat a dagiti Indiano a nangawat iti baro a pammati a buyogen ti nabatad a kinaganetget ket sililimed pay laeng a daydayawenda dagiti daan a ladladawanda.” Kinapudnona, dadduma nga Indiano ti makuna a nangikabil iti pagano a ladladawanda iti likudan dagiti “Kristiano” nga altar amangan no di sumungbat ti “Kristiano a Dios”. Nabannayatda met a nangidian kadagiti nakaugaliananen a padron ti kababalin kas iti poligamia.

Saan a kanayon a nagtignay dagiti miembro ti orden ti Iglesia Katolika iti wagas a mainanama nga aramiden ti maysa kadagiti “Kristiano” a misionero. Masansan nga agririri dagiti orden. Dagiti Jesuita a nangnangruna ti masansan a mababalaw kadagiti alagaden ken tigtignayda. Kinapudnona, idi 1759 napapanawda idiay Brazil.

Ti isasangpet dagiti misionero a Protestante dina binalbaliwan ti kasta unay ti bambanag. Bayat ti yaadu dagiti misionero, kasta met ti panagsisina a makita iti makuna a Kinakristiano. Pinabasol dagiti Katoliko dagiti Protestante a parparang-ayenda ti imperialismo; pinabasol dagiti Protestante dagiti Katoliko nga isaksaknapda ti pagano a pammati ken sungsungbatanda ti panagtalinaed dagiti tattao a napanglaw. Adut’ pudno kadagitoy amin a pammabasol. Dagiti misionero ti Kakristianuan, agpadpada dagiti Katoliko ken Protestante, saanda a sinurot ti ulidan ni Jesus.

Iti intero a Baro a Lubong, sigun iti The Encyclopedia of Religion, “nagtultuloy ti panangkomberte kas instrumento ti kolonial nga ar-aramid dagiti gobierno nga Español, Pranses, ken Ingles.” Bayat nga impamaysa ti España ken Portugal iti Latin America, ti Francia ken Britania ad-adda a nairamanda idiay nagbalin idi agangay nga Estados Unidos ken Canada.a

Kas kadagiti misionero idiay Latin-America, nangipasdek dagiti Pranses ken Britano a misionero iti di umiso a yun-una ken naigamerda iti napolitikaan a bambanag. Gapuna, kuna ti The Encyclopedia of Religion, “idi arinunos ti panawen Pranses idiay Canada, dagiti misionero ad-adda a naballigida a namagbalin kadagiti Indiano a nasungdo iti Francia ngem iti panangkomberteda kadakuada iti relihionda.”

Agpaay iti Dios Wenno iti Balitok?

Mabalin a kunaen ti dadduma a “ti pannakaisaknap ti pagarian ti Dios isu ti kalat” a rinagpat dagiti immuna a manangparmek. Ngem iti kinapudnona, kuna ti The Cambridge History of Latin America: “Kangrunaan ngem amin, tarigagayanda ti balitok.” Naipagarup nga apaman a makomberteda, dagiti Indiano “situtulok nga idepositodanto ti adu a balitok.”

Ngarud, dadduma a misionero ti Kakristianuan pinalubosanda ti bagbagida nga agbalin a situtulok nga instrumento dagidiay addaan iti dakes a panggep. Maysa kadagiti immuna nga Europeo a makabigbig itoy isu ni Bartolomé de Las Casas a nadakamat itay. Ti The New Encyclopædia Britannica ti nangadaw kenkuana a nangisurat idi 1542: “Ti makagapu no apay a pinapatay ken dinadael dagiti Kristiano ti kasta a di mabilang a kararua ket natignayda iti tarigagayda iti balitok ken ti tarigagayda a mangpabaknang iti bagbagida iti apagbiit a tiempo.”

Bassit laeng ti naipaay dagiti manangparmek a taga Europa no maipapan iti naespirituan a pannakalawlawag. Iti librona a Mexico, kuna ni James A. Michener nga akmen dagiti Kristiano nga apologist (manangikalintegan iti pammati) nga idi rinaut ni Cortés ti Mexico, “nasarakanna dayta a pagin-indegan dagiti barbaro isu nga inyeganna ti sibilisasion ken Kinakristiano.” Nupay kasta, kuna ni Michener a dagiti Indiano a taga Mexico, uray idi 900 K.P., “ket saanda a barbaro, ngem saanda unay a nainget a nangsalaknib iti nakaskasdaaw a sibilisasionda ta pinalubosanda dagiti pudno a barbaro a nangrimbaw kadakuada.” Dagitoy a “pudno a barbaro” isut’ dadduma a makunkuna a Kristiano.

Trabaho a Panangisagana

Saan a tinungpal dagiti misionero ti Kakristianuan dagiti bilin ni Jesus a “mangaramid kadagiti adalan . . . , nga isursuro kadakuada a tungpalenda dagiti isuamin a bambanag” nga imbilinna kadakuada. (Mateo 28:19, 20) Saan a naisuro kadagiti kabbaro a nakomberte a mangiparangarang ti bungbunga ti espiritu ti Dios. Saanda a nagkaykaysa iti maymaysa a pammati.

Uray dagidiay napasnek a misionero ti Kakristianuan saanda a nangisaknap iti nasaysayaat ngem ti apostata a porma ti Kinakristiano. Ti “lawag” nga insilnagda iti Baro a Lubong ket pudno a nalidem. Nupay kasta, babaen ti medio pannakayam-ammo ti Biblia, nangaramid dagiti misionero ti Kakristianuan iti trabaho a panangisagana a maipaay iti napateg a kampania ti kinamisionero nga impadto ni Jesus a maaramid iti tiempo ti panungpalan. (Mateo 24:14) Daytanto ti maysa a naisangsangayan a kampania, ti kababalligian a naaramid pay laeng iti Nakristianuan a historia, isu a manggunggona kadagiti tattao ti isuamin a nasion. Basaenyo daytoy iti sumaganad a ruarmi iti artikulo a: “Panangaramid Kadagiti Adalan Itatta.”

[Footnote]

[Ladawan iti panid 21]

Dimteng dagiti misionero idiay America a kadua dagiti manangparmek a taga Europa

[Credit Line]

Manipud ti libro a Die Helden der christlichen Kirche