Hormones—Dagiti Nakaskasdaaw a Mensahero
ti Bagi
BUMALBALLASIWKA iti kalsada. “Agannadka!” impukkaw ti maysa. Timmaliawka ket nakitam a saan a nagsardeng ti trak uray no nalabaga ti silaw ket nakaung-ungor ken nakaparpartak a sumungsungad kenka.
Dagus a tulongannaka ti bagim para iti emerhensia a panagtignay. Mangibaon ti utekmo iti naganat a mensahe iti adrenal gland, a sumungbat babaen ti panangiruarna iti adrenaline ken noradrenaline iti agay-ayus a daram. Dagitoy nga hormone pasardengenda ti suplay ti dara kadagiti paset ti bagi a ti serbisioda ket saan a kasapulan a dagdagus para iti ilalapsut iti daytoy a napeggad a kasasaad, ket ikamakamda dayta tapno papigsaenda ti utek, puso, ken dagiti piskelmo.
Ti adrenaline ken noradrenaline pilitenda ti pusom nga agbitik a napigsa ken napartak. Palawaenda ti pagnaan ti angin iti baram; pumartak ti panagangesmo. Paaduenda ti asukar ti daram tapno papigsaennaka. Iti apagkirem, dagiti hormone timmulongda a nangpapigsa ken nangpaandur kenka iti labes ti gagangay a kabaelam.
Umas-asideg ti ungor ti trak, uray la magungon ti daga. Saanka a nagtaktak! Pinigsaam ti limmagto iti natalged a bangketa. Umanangsabka, agtibbayo ti barukongmo, makiwar ti tianmo, agpigerger dagiti imam—ngem sibibiagka! Kadagita a situasion dagiti hormone tumulongda a mangispal iti biag. Ngem saan laeng a dayta. Tulongandatayo a dumakkel ken agbalin a nasalun-at a lallaki ken babbai. Pagbalinenda a posible ti seksualidadtayo ken panagpaadu. No malammintayo wenno pudoten wenno mabisin wenno mawaw wenno agdardara wenno masakit, tulongandatayo. Ket agtartrabahoda iti 24 oras tunggal aldaw! Ngem kasano a maorganisar amin daytoy a trabaho iti bagitayo? Tapno matulongantay a mangtarus iti dayta, usigentayo no ania dagiti hormone ken no kasanot’ panagtrabahoda.
Komunikasion iti Uneg
Dagiti hormone ket kemikal a substansia nga ar-aramiden ti endocrine glands. Ti sao nga “endocrine,” a kaipapananna “panangibulos a direkta iti,” ket umiso la unay ti panangdeskribirna kadagitoy a gland, yantangay mangibulosda kadagiti hormone a direkta iti agay-ayus a daram. Bayat nga ipussuak ti puso ti dara iti intero a paset ti bagi, agturong dagiti hormone iti nagduduma a lugar a pagtrabahuanda.
Tapno maaramid dagiti hormone ti trabahoda, kasapulan ti nasayaat a komunikasion dagiti paset ti bagitayo. Amintayo addaantay iti nasulit a sistema ti komunikasion a mangiyallatiw iti impormasion tapno makapagtalinaedtayo a sibibiag ken agtignay a siaannayas—ti endocrine system ken ti nervous system.
Kas panangiyilustrar no kasanot’ panagtrabaho dagiti dua, matmatantayo ti Venice, Italia, maysa a siudad a nalatak gapu iti nagsisilpo a kanalna. Idiay Venice, us-usaren dagiti tao ti sistema ti telepono a mangipatulod iti mensahe kadagiti sabali a paset ti siudad. Kasta met, ibaon ti bagi dagiti mensahena babaen ti nervous system, maysa a napartak a network ti komunikasion a mangus-usar iti elektrokemikal a senias. Kas ti telepono, maipatulod a dagus ti mensahe iti nerbio.
Siempre, mabalin met a maipatulod ti mensahe babaen ti gondola, maysa nga atiddog a baloto a lumasat kadagiti kanal ti siudad. Iti bagi, dagiti kemikal a mensahero (hormone) lumasatda babaen iti agay-ayus a dara wenno dadduma pay a pluido ti bagi.
No iyarigtay ti agay-ayus a dara kadagiti kanal ti Venice, ngarud dagiti hormone ket kasda la grupo dagiti gondola a mangaw-awit kadagiti mensahe iti amin a disso manipud adu a gubuayan agturong iti adu a destinasion. Dagitoy nga hormone mapanda kadagiti piskel, organo, wenno gland nga adayo manipud iti naggapuanda. Apaman a makagtengda iti destinasionda, tignayenda ti agsasaruno a nasulit a kemikal a reaksion tapno maibanag ti panggepda.
Ngem kasano a maiturong ken mapagtutunos amin daytoy a trabaho? Tapno masungbatan dayta a saludsod, kitaentayo ti hedkuarters ti endocrine system ket kitaentayo no ania a trabaho ti maar-aramid sadiay.
Pituitary—Ti Maestro a Gland
Ti manangaywan ti endocrine system isu ti pituitary, bassit, lumabaga a dumapo nga organo a naisilpo iti utek babaen ti narapis nga ungkay a masarakan iti natulang a paggianan nga adda laeng iti likudan ken ngatuen ti agong.
Saan a makaallukoy a matmatan ti pituitary. Kas kadakkel laeng iti gisantes, ken agdagsen laeng iti 0.6 a gramo. Ngem nupay bassit ti pituitary, dakkel ti rebbengenna. Naawagan dayta a maestro a gland, ti konduktor ti orkestra ti endocrine. Dayta ket kas maysa a manedyer iti negosio a ti opisinana ket okupado unay, nga umaw-awat ken mangipatpatulod kadagiti mensahe kadagiti adu a departamento.
Dadduma a trabaho ket ipabiang ti pituitary kadagiti dadduma nga endocrine gland. Kas pangarigan, mangipatulod ti pituitary iti mensahe ti hormone iti agay-ayus a dara a mangmandar iti thyroid gland a mangpataud ken mangiruar iti tallo a sabali pay nga hormone. Kontrolen dagitoy ti metabolismo, ti pudot ti bagi, ken pannakataginayon ti tulang. Bilinen met ti pituitary dagiti sex gland a mangpataud kadagiti hormone a mangaramid iti pisikal a panagbalbaliw iti pubertad. Ti maestro a gland mabalinna met a suruan dagiti adrenal a mangaramid kadagiti hormone a mangmantenir iti presion ti dara ken kaadu ti asin iti bagi.
Ngem no dadduma, ti pituitary ti mismo a mangtaming kadagiti bambanag, a mangipatulod kadagiti mensahe ti hormone a mangimpluensia iti panagdakkel dagiti tulang ken piskeltayo. Dagiti hormonena kontrolenda pay ketdi no kasanonto ti katayagtayo.
Dakkel pay ti akem ti pituitary iti panagpasngay ti ubing. Tapno matulongan ti ina nga agpasikal, mangibaon ti pituitary iti oxytocin, maysa a hormone a mangtignay iti panagilet ti aanakan. No madanonen ti ulo ti ubing ti birth canal, mangipatulod ti utek iti mensahe iti pituitary a mangkidkiddaw iti kanayonan a suplay ti oxytocin tapno tumulong iti maudi a paset ti panagpasngay. Dagiti hormone manipud iti pituitary tigtignayenna ti pannakapataud ti gatas iti suso ti ina. No naipasngayen ti ubing, nakasaganan ti ina a mangpakan iti dayta.
Ti Maestro ti Maestro a Gland
Nupay ti pituitary ti manangaywan kadagiti dadduma pay a gland, addaan met dayta iti bukodna a manangaywan—ti hypothalamus. Dayta ket agririmmuok a selula ti urat a kas kadakkel ti murdong ti tanganyo. Masarakan dayta iti puon ti utek ken naikonekta iti pituitary. Ti trabahona ket saan laeng a mangimaton iti trabaho ti endocrine system no di ket iwanwanna met ti trabaho ti autonomic nervous system.
Paset iti trabahona ti panangsubok iti pakabuklan ken temperatura ti dara. Ad-adu a dara ti agpussuak babaen ti hypothalamus ngem iti aniaman a sabali pay a paset ti utek. Iti daytoy a panagayus ti dara, riknaen ti hypothalamus ti temperatura ti dara babaen dagiti nagkaretket a sinan ramay a sensor, a kas iti agdigdigos riknaenna ti tempertura ti danum a pagdigosna babaen dagiti ramayna. No nalamiis unay ti dara, mangipatulod ti hypothalamus kadagiti instruksion (babaen ti pituitary ken ti thyroid) maipaay iti kanayonan a thyroxine, maysa nga hormone a mangpasayaat iti metabolismo a mangpapudot iti dara.
Yantangay aramiden ti hypothalamus ti trabahona a bukbukodna, masansan a saantay a mapupuotan ti panagtrabahona. Kaskasdi, inaldaw nga apektaranna dayta ti biagtayo. Mabisinkayo? Nasiputan ti hypothalamusyo a bassit unayen ti glucose iti darayo, isu nga ibagbagana a mangankayon. Mawawkayo? Inkeddeng ti hypothalamusyo nga adu bassit ti asin iti darayo. “Uminomka iti danum,” kunana kadakayo.
Sipsiputan met ti hypothalamus ti kaadu ti calcium iti dara. No awan ti calcium, saan nga umiso ti panagtrabaho ti utek, piskel, ken dagiti urattayo. No bassit unay ti calcium iti dara, mangala ti hypothalamus iti calcium manipud kadagiti tulang, no kasano a ti maysa a tao ket mangaon iti kuarta manipud iti banko. Kasano ti pannakaaon ti calcium? Mangipatulod ti hypothalamus iti mensahe ti hormone iti pituitary. Bilinen ti pituitary dagiti parathyroid, a masarakan iti tengnged. Kalpasanna, mangiruar dagiti parathyroid iti parathormone, a mapan kadagiti tulang tapno dumawat iti calcium maipaay iti dara. Apaman a makita ti hypothalamus nga umiso ti kaadu ti calcium, isardengnan ti agpaala iti kanayonan a calcium.
No ngay maammuan ti hypothalamus nga adu unayen ti calcium iti dara? Maminsan manen a maibaon dagiti mensahero kadagiti tulang a nakaideposituan ken pangaonan iti calcium, ngem imbes a mangaon, mangidepositoda. Kastoy ti pamay-an: Mangipatulod ti hypothalamus iti mensahe iti hepe ehekutibo, ti pituitary. Bilinen itan ti pituitary ti thyroid. Kalpasanna, ibaon ti thyroid ti hormone a calcitonin, nga isut’ mangiyallatiw iti sobra a calcium manipud iti dara nga agturong kadagiti tulang.
Nasaririt a Disenio
Pudno a maysa dayta nga obra maestra ti organisasion! Konkontrolen ti hypothalamus ti pituitary, iwanwanwan ti pituitary dagiti gland, ket dagiti gland timbengenda ti bagi. Ken amin dagitoy ket ar-aramiden ti nasurok a 30 a nagduduma a kita ti hormone a siuulimek nga agay-ayus iti bagitayo a mangaywan kadagiti kangrunaan a pisikal a kasapulantayo. Kaskasdi, iti baet ti kinarikut amin daytoy, agtigtignay ti endocrine system buyogen ti nakaskasdaaw a kinasigo.
Kunaen ti Biblia a ti “Dios insaadna ti tunggal maysa a kamkameng iti bagi, kas iti kinayatna.” Anian a maitutop la unay ti ebkas ti salmista iti Dios: “Agyamanakto kenka, ta nakaam-amak ken nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti ar-aramidmo, ket daydayta ammuen unay toy kararuak”!—1 Corinto 12:18; Salmo 139:14.
[Kahon/Diagrams iti panid 18]
TI ENDOCRINE GLANDS MANGIBULOS KADAGITI HORMONE ITI AGAY-AYUS A DARA
AGTURONG DAGITI HORMONE ITI DADDUMA A PASET TI BAGI TAPNO ARAMIDENDA TI NAGDUDUMA A TRABAHO
Pineal Gland
Daytoy a bassit a gland, a masarakan iti puon ti utek, ti mangibulos iti melatonin, a maipagarup nga apektaranna ti kinasiririing ken nagduduma a biolohikal a proseso iti bagi. Saan pay nga ammo no ania ti eksakto a trabaho ti melatonin.
Gonads, wenno Sex Glands
Ti dua nga obario (kadagiti babbai) ket masarakan iti pelvic girdle, iti agsumbangir a sikigan ti aanakan. Ditoy a mapataud ti estrogen ken progesterone a hormone. Dagitoy ti mangkontrol iti panagkadawyan ken apektaranda ti irarang-ay ti pisikal a pakaidumaan dagiti adulto a babbai.
Dagiti testes (kadagiti lallaki), a masarakan iti scrotum, ti mangpataud kadagiti hormone a mangkontrol iti irarang-ay ti bagi dagiti adulto a lallaki iti pubertad ken pataudenda ti esperma.
Pituitary Gland
Daytoy nga organo a kas kadakkel ti gisantes ket naisilpo iti utek babaen ti narapis nga ungkay nga adda laeng iti likudan ken ngatuen ti agong. Ti pituitary isut’ manangaywan dagiti dadduma pay a gland, a mangipatulod kadagiti kemikal a mensahe iti thyroid, adrenal, ken sex glands, kasta met kadagiti dadduma pay a gland a tumultulong iti trabaho ti endocrine. Dayta ti kangrunaan a mangkonkontrol iti katayag ken impluensiaanna ti idadakkel dagiti tulang ken piskel. Pataudenna met ti gatas iti suso ti agtagibi nga ina.
Thyroid ken Parathyroid Glands
Dagitoy a gland ket masarakan iti tengnged. Ti parathyroid ti mangibulos kadagiti hormone a mangtimbeng iti kaadu ti calcium tapno mataginayon ti nasalun-at a tulang. Mangpataud ti thyroid kadagiti dadduma pay a hormone a mangkontrol iti kapartak ti pannakausar ti oksihena ken taraon a mangpataud iti enerhia.
Adrenal Glands
Masarakan iti ngatuen laeng ti bekkel, patauden ti dua nga adrenal gland ti adrenaline ken noradrenaline, a tumulong iti bagi a mangsaranget wenno aglisi kadagiti emerhensia. Dagiti kanayonan a hormone a maar-aramid ditoy apektaranda ti metabolismo ti karbohidrato ken protina, timbengenda ti danum a tamtamingen dagiti bekkel, ken tignayenda ti pagpempenan iti taraon ti bagi no bassit laeng ti makan.
Pancreas
Masarakan iti sirok ti tian, daytoy a gland ti mangibulos iti glucagon ken insulin, a mangtimbeng iti kaadu ti asukar iti dara.
[Diagrams]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion.)
Pineal gland
Pituitary gland
Thyroid gland
Adrenal glands
Pancreas
Testes
[Diagram]
Aanakan
Obario