១ ការប្រើនាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺ (יהוה) ក្នុងបទគម្ពីរភាសាក្រិច
(ព្រមទាំងបំណែក១២យ៉ាងដែលគាំទ្ររឿងនេះ)
ការណ៍ពិតមួយដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់អំពីឯកសារផ្សេងៗដែលជាច្បាប់ចម្លងពីឯកសារដើមជាភាសាក្រិច និងសេចក្ដីបកប្រែជាច្រើនពីសម័យបុរាណនិងសម័យបច្ចុប្បន្នគឺ ឯកសារទាំងនោះមិនមាននាមរបស់ព្រះឡើយ។ ក្នុងបទគម្ពីរភាសាហេប្រឺ នាមរបស់ព្រះមានជិត៧.០០០ដង តំណាងដោយអក្សរបួនតួ יהוה ដែលច្រើនតែហៅថាតេត្រាក្រាម។ ជាភាសាខ្មែរ អក្សរបួនតួនោះត្រូវតំណាងដោយយហវហ (ឬចហវហ)។ សព្វថ្ងៃនេះ គ្មានអ្នកណាដឹងពិតប្រាកដថាត្រូវអាននាមព្រះដូចម្ដេចទេ ប៉ុន្តែរបៀបដែលមនុស្សនិយមអាននាមនោះច្រើនជាងគេគឺ«យេហូវ៉ា»។ នាមនោះអាចត្រូវហៅខ្លីថា«យ៉ា» (ឬ«ចា») ហើយឈ្មោះជាច្រើនក្នុងបទគម្ពីរភាសាក្រិចរបស់គ្រិស្តសាសនិករួមបញ្ចូលអក្សរកាត់នេះ។ ម្យ៉ាងទៀត នាមខ្លីនោះក៏មានក្នុងពាក្យឧទាន«អាឡេលូយ៉ា!»ឬ«ហាឡេលូយ៉ា!» ដែលមានន័យថា«ចូរអ្នករាល់គ្នាសរសើរយ៉ា!»។—ការបើកបង្ហាញ ១៩:១, ៣, ៤, ៦
បទគម្ពីរភាសាក្រិចរបស់គ្រិស្តសាសនិកបានត្រូវសរសេរក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះ ដើម្បីថែមលើបទគម្ពីរបរិសុទ្ធជាភាសាហេប្រឺ។ ដូច្នេះ មិនមែនជាការសមហេតុផលទេ ដែលនាមរបស់ព្រះត្រូវបាត់ពីឯកសារភាសាក្រិច ជាពិសេសបើគិតអំពីអ្វីដែលយ៉ាកុបប្រាប់ដល់ពួកសាវ័កនិងពួកអ្នកកាន់តាមវ័យចាស់នៅក្រុងយេរូសាឡិម នាពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី១ គ.ស.ថា៖ «ស៊ីម្មានបានរៀបរាប់យ៉ាងល្អិតល្អន់អំពីដំណើរដែលព្រះបានបង្ហាញចំណាប់អារម្មណ៍ជាលើកដំបូងទៅលើប្រជាជាតិនានា ដើម្បីរើសយករាស្ត្រមួយជាតំណាងនាមរបស់លោក»។ (សកម្មភាព ១៥:១៤) រួចមក ដើម្បីគាំទ្រអ្វីដែលគាត់ប្រាប់ យ៉ាកុបក៏ដកស្រង់ពីអេម៉ុស ៩:១១, ១២ ដែលមាននាមរបស់ព្រះ។ ប្រសិនបើគ្រិស្តសាសនិកត្រូវធ្វើជារាស្ត្រមួយតំណាងនាមរបស់ព្រះ តើគួរបំបាត់ចោលនាមនោះ (ដែលត្រូវតំណាងដោយនាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺ) ពីបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិចឬ? របៀបដែលគេធ្លាប់ពន្យល់អំពីរឿងនេះ លែងមានមូលដ្ឋានហើយ។ អស់មួយរយៈយូរ គេធ្លាប់គិតថាមូលហេតុដែលឯកសារគម្ពីរដែលយើងមានសព្វថ្ងៃនេះមិនមាននាមរបស់ព្រះ គឺដោយសារនាមនោះមិននៅក្នុងឯកសារសេបធួជីនភាសាក្រិច (LXX) ដែលជាសេចក្ដីបកប្រែទី១ពីបទគម្ពីរភាសាហេប្រឺ ដែលបានចាប់ផ្ដើមនៅសតវត្សរ៍ទី៣ មុនគ.ស.។ គំនិតនេះបានផ្អែកលើច្បាប់ចម្លងនានានៃសេបធួជីនដែលរួមបញ្ចូលឯកសារសំខាន់ៗពីសតវត្សរ៍ទី៤និងទី៥ គ.ស. (Vatican ms 1209, Codex Sinaiticus, and Codex Alexandrinus)។ ក្នុងឯកសារទាំងនេះ នាមពិសេសរបស់ព្រះបានត្រូវបកប្រែដោយប្រើពាក្យភាសាក្រិចΚύριος (ឃីរីអុស) និងθεός (ទីអុស)។ គេធ្លាប់មានទស្សនៈថា ការមិនមាននាមរបស់ព្រះនឹងជួយក្នុងការបង្រៀនថា មានព្រះតែមួយប៉ុណ្ណោះ។
ទ្រឹស្តីនេះបានត្រូវសឲ្យឃើញថាខុសទាំងស្រុង ពេលដែលរមូរក្រដាសមួយនៃសេបធួជីនបានត្រូវរកឃើញ។ រមូរនោះជាផ្នែកទី២នៃសៀវភៅចោទិយកថា។ គ្មានបំណែកណាមួយនៃរមូរនោះដែលមានពាក្យឃីរីអុស ឬពាក្យទីអុស ជំនួសនាមរបស់ព្រះទេ ប៉ុន្តែជារៀងរាល់ដងមាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរជ្រុងភាសាហេប្រឺ។
ក្រោយមក ១២បំណែកពីចំណោមបំណែកទាំង១៨នេះបានត្រូវបោះពុម្ពផ្សាយក្នុងសេចក្ដីបកប្រែពិភពលោកថ្មីពីបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិច (ភាសាអង់គ្លេស) ឆ្នាំ១៩៥០ ទំព័រ១៣, ១៤។a ដើម្បីមើលរូបថតបំណែករមូរក្រដាសនៃចោទិយកថារបស់សេបធួជីន (P. Fouad Inv. No. 266) សូមមើលទំព័រ៧១២ និង៧១៣។ យើងបានដាក់លេខរៀងឲ្យបំណែកទាំង១២នេះ។ ក្នុងបំណែកនេះ នាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺបានត្រូវគូររង្វង់ ហើយបំណែកខ្លះមាននាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺលើសពីមួយដង។ លេខ១ នៅចោទិយកថា ៣១:២៨ ដល់ ៣២:៧ បង្ហាញនាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺនៅបន្ទាត់ទី៧និងទី១៥។ លេខ២ (ចោ ៣១:២៩, ៣០) បង្ហាញនាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺនៅបន្ទាត់ទី៦។ លេខ៣ (ចោ ២០:១២-១៤, ១៧-១៩) នៅបន្ទាត់ទី៣និងទី៧។ លេខ៤ (ចោ ៣១:២៦) នៅបន្ទាត់ទី១។ លេខ៥ (ចោ ៣១:២៧, ២៨) នៅបន្ទាត់ទី៥។ លេខ៦ (ចោ ២៧:១-៣) នៅបន្ទាត់ទី៥។ លេខ៧ (ចោ ២៥:១៥-១៧) នៅបន្ទាត់ទី៣។ លេខ៨ (ចោ ២៤:៤) នៅបន្ទាត់៥។ លេខ៩ (ចោ ២៤:៨-១០) នៅបន្ទាត់ទី៣។ លេខ១០ (ចោ ២៦:២, ៣) នៅបន្ទាត់ទី១។ លេខ១១ នៅពីរកន្លែង (ចោ ១៨:៤-៦) នៅបន្ទាត់ទី៥និងទី៦។ លេខ១២ (ចោ ១៨:១៥, ១៦) នៅបន្ទាត់ទី៣។
ក្នុងសៀវភៅមួយ ប៉ូល ខេល បានសរសេរអំពីរមូរក្រដាសនោះថា៖ «បំណែកថែមទៀតនៃរមូរដដែលនោះបានត្រូវថតចម្លងពីរូបថតមួយរបស់សមាគមប៉មយាមខាងគម្ពីរនិងខិត្តប័ណ្ណ ក្នុងសេចក្ដីផ្ដើមរបស់សេចក្ដីបកប្រែជាភាសាអង់គ្លេសនៃសញ្ញាថ្មី ក្រុងប៊្រុគ្លីន រដ្ឋញូវយ៉ក ឆ្នាំ១៩៥០។ លក្ខណៈមួយនៃរមូរក្រដាសនោះ គឺរមូរនោះមាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរជ្រុងភាសាហេប្រឺ។ តាមសំណូមពររបស់ខ្ញុំ ពេតែរ វ៉ាក្ការីបានពិនិត្យមើលបំណែករមូរក្រដាសដែលបានត្រូវបោះពុម្ពផ្សាយនោះ ហើយជាលទ្ធផល គាត់បានសន្និដ្ឋានថា រមូរក្រដាសនោះ(ច្បាស់ជាបានត្រូវសរសេរប្រមាណ៤០០ឆ្នាំមុនកូដេចប៊ី(Codex B)) ជាច្បាប់ចម្លងល្អឥតខ្ចោះបំផុតនៃសៀវភៅចោទិយកថារបស់សេបធួជីន ដែលយើងមានសព្វថ្ងៃនេះ» (Studia Evangelica, edited by Kurt Aland, F. L. Cross, Jean Danielou, Harald Riesenfeld and W. C. van Unnik, Berlin, 1959, p. 614)។
សៀវភៅមួយ(Études de Papyrologie, Vol. 9, Cairo, 1971, pp. 81-150, 227, 228) បានបោះពុម្ពផ្សាយគ្រប់ទាំង១១៧បំណែកនៃរមូរក្រដាសសេបធួជីន(LXXP. Fouad Inv. 266)។ រូបថតនៃបំណែករមូរក្រដាសទាំងនេះបានត្រូវបោះពុម្ពផ្សាយដោយសាគី អាលី និង លូដវិក កូនិន ដោយមានចំណងជើងថា រមូរបីនៃសេបធួជីនច្បាប់ដើម៖ លោកុប្បត្ដិនិងចោទិយកថា (Three Rolls of the Early Septuagint: Genesis and Deuteronomy, in the series “Papyrologische Texte und Abhandlungen,” Vol. 27, Bonn, 1980)។
ដោយមើលរូបថតដែលបង្ហាញ១២បំណែកនៃរមូរក្រដាសនេះ អ្នកអានអាចពិនិត្យមើលកន្លែងដែលមាននាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺក្នុងច្បាប់ដើមមួយនៃសេបធួជីន។ ប្រភពច្បាស់ការណ៍ផ្សេងៗបញ្ជាក់ថារមូរក្រដាសនេះបានត្រូវសរសេរនៅសតវត្សរ៍ទី១ មុនគ.ស. ប្រមាណពីរសតវត្សរ៍ក្រោយពេលចាប់ផ្ដើមបកប្រែសេបធួជីន។ នេះជាភ័ស្តុតាងថា ឯកសារដើមនៃសេបធួជីនមាននាមរបស់ព្រះនៅកន្លែងណាដែលឯកសារដើមជាភាសាហេប្រឺមាននាមនោះ។ ឯកសារភាសាក្រិច៩ទៀតក៏មាននាមរបស់ព្រះដែរ។
តើលោកយេស៊ូគ្រិស្ត និងពួកអ្នកកាន់តាមលោកដែលបានសរសេរបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិច មានច្បាប់ចម្លងនៃសេបធួជីនភាសាក្រិច ដែលមាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺឬទេ? មាន! ច្បាប់ចម្លងនៃសេបធួជីនមាននាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺរាប់រយឆ្នាំក្រោយពីសម័យរបស់គ្រិស្តនិងពួកសាវ័ករបស់លោក។ ក្នុងអំឡុង៥០ឆ្នាំដំបូងនៃសតវត្សរ៍ទី២ គ.ស. ពេលដែលគេកំពុងចងក្រងសេចក្ដីបកប្រែជាភាសាក្រិចរបស់អាគីឡា សេចក្ដីបកប្រែនោះក៏មាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺបុរាណដែរ។
យេរ៉ូម ដែលរស់នៅសតវត្សរ៍ទី៤និងទី៥ គ.ស. បានសរសេរក្នុងសេចក្ដីផ្ដើមនៃសៀវភៅសាំយូអែលនិងពង្សាវតាក្សត្រថា៖ «ហើយយើងឃើញថា នាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺបុរាណ[יהוה] នៅមានក្នុងសៀវភៅភាសាក្រិច សូម្បីតែនៅបច្ចុប្បន្ននេះក៏ដោយ»។ ដូច្នេះ នៅមានសេចក្ដីបកប្រែពីភាសាហេប្រឺទៅភាសាក្រិចដែលមាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺបួនតួ រហូតដល់សម័យយេរ៉ូម ជាអ្នកបកប្រែដ៏សំខាន់ដែលបានបកប្រែវ៉ុលកេតភាសាឡាតាំង (Latin Vulgate)។
ប្រសិនបើលោកយេស៊ូនិងពួកអ្នកកាន់តាមរបស់លោកបានអានបទគម្ពីរជាភាសាហេប្រឺ ដែលជាភាសាដើម ឬបានអានសេបធួជីនភាសាក្រិច ទាំងលោកទាំងពួកអ្នកកាន់តាមនឹងឃើញនាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺ។ ពេលដែលឃើញនាមរបស់ព្រះ តើលោកយេស៊ូបានធ្វើតាមទំនៀមទម្លាប់យូដាហើយអានថា‹អាដូណាយ› ដោយខ្លាចប្រមាថនាមនោះ ហើយដោយខ្លាចរំលងបញ្ញត្ដិទី៣ឬទេ? (និក្ខមនំ ២០:៧) នៅសាលាប្រជុំនាក្រុងណាសារ៉ែត ពេលដែលលោកទទួលសៀវភៅអេសាយ ហើយអានខទាំងប៉ុន្មាននោះពីអេសាយ (៦១:១, ២) ដែលមាននាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺ តើលោកបដិសេធមិនព្រមអាននាមរបស់ព្រះឬទេ? លោកយេស៊ូមិនបានធ្វើដូច្នេះទេ ប្រសិនបើលោកបដិសេធដូចសព្វដងនូវទំនៀមទម្លាប់ដែលខុសពីបទគម្ពីរ ដែលពួកអ្នកជំនាញខាងច្បាប់ជាជនជាតិយូដាបានបង្កើត។ ម៉ាថាយ ៧:២៩ ចែងថា៖ «លោកបានបង្រៀនក្នុងនាមជាអ្នកដែលមានអំណាចពីព្រះ មិនមែនដូចពួកអ្នកជំនាញខាងច្បាប់របស់ពួកគេនោះទេ»។ ម្យ៉ាងទៀត ដោយអធិដ្ឋានឲ្យពួកសាវ័កស្មោះត្រង់របស់លោកឮ លោកយេស៊ូបានអធិដ្ឋានទៅព្រះយេហូវ៉ាថា៖ «ខ្ញុំបានសម្ដែងនាមរបស់លោកឲ្យពួកបុរសដែលលោកបានយកចេញពីពិភពលោករួចប្រគល់ឲ្យខ្ញុំ។ . . . ខ្ញុំបានសម្ដែងឲ្យពួកគាត់ស្គាល់នាមរបស់លោក ក៏នឹងសម្ដែងឲ្យស្គាល់តទៅទៀត»។—យ៉ូហាន ១៧:៦, ២៦
ឥឡូវ សំណួរដែលយើងត្រូវឆ្លើយគឺ តើពួកអ្នកកាន់តាមលោកយេស៊ូប្រើនាមរបស់ព្រះនៅក្នុងអ្វីដែលពួកគាត់បានសរសេរក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះឬទេ? ឬបើនិយាយម្យ៉ាងវិញទៀត តើមាននាមរបស់ព្រះក្នុងឯកសារដើមនៃបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិចទេ? យើងអាចឆ្លើយថាមានមែន! ដោយមានមូលហេតុត្រឹមត្រូវ។ នៅដើមដំបូង ម៉ាថាយបានសរសេរដំណឹងល្អរបស់គាត់ជាភាសាហេប្រឺ មិនមែនភាសាជាក្រិចទេ ហើយយេរ៉ូម ដែលរស់នៅសតវត្សរ៍ទី៤និងទី៥ គ.ស. បានបញ្ជាក់អំពីរឿងនោះថា៖
«ម៉ាថាយ ដែលហៅថាលេវី ហើយដែលធ្លាប់ជាអ្នកយកពន្ធ តែក្រោយមកទៅជាសាវ័ក បានសរសេរកំណត់ហេតុដំណឹងល្អអំពីគ្រិស្តនៅយូឌាជាភាសាហេប្រឺនិងជាអក្សរហេប្រឺ ដើម្បីជាប្រយោជន៍ដល់ពួកអ្នកដែលជឿក្នុងចំណោមអ្នកដែលបានទទួលការកាត់ចុងស្បែក។ ក្រោយមក យើងមិនដឹងច្បាស់ថាអ្នកណាបានបកប្រែកំណត់ហេតុនោះជាភាសាក្រិចទេ។ ម្យ៉ាងទៀត កំណត់ហេតុភាសាហេប្រឺនោះដែលផាមភីលាស ជាអ្នករងទុក្ខដើម្បីជំនឿ បានព្យាយាមរកទាល់តែឃើញ ត្រូវគេរក្សាទុកនៅក្នុងបណ្ណាល័យក្រុងសេសារៀនៅឡើយ។ ពួកអ្នកក្រុងណាសារ៉ែតដែលប្រើកំណត់ហេតុនេះនៅក្រុងបេរៀរបស់ជនជាតិស៊ីរី បានអនុញ្ញាតឲ្យខ្ញុំចម្លង» (De viris inlustribus (Concerning Illustrious Men), chapter III. Translation from the Latin text edited by E. C. Richardson and published in the series “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Vol. 14, Leipzig, 1896, pp. 8, 9)។
ម៉ាថាយបានដកស្រង់ជាង១០០ដងពីបទគម្ពីរភាសាហេប្រឺដែលបានត្រូវសរសេរក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះ។ ដូច្នេះ នៅកន្លែងណាដែលពាក្យគាត់ដកស្រង់មាននាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺ គាត់ចាំបាច់បង្ហាញសេចក្ដីស្មោះត្រង់ហើយសរសេរនាមនោះក្នុងកំណត់ហេតុដំណឹងល្អរបស់គាត់ជាភាសាហេប្រឺដែរ។ កំណត់ហេតុជាភាសាហេប្រឺរបស់ម៉ាថាយត្រូវស្រដៀងនឹងកំណត់ហេតុរបស់ ហ្វ. ឌីលិច (F. Delitzsch)នៅសតវត្សរ៍ទី១៩ ដែលមាននាម យេហូវ៉ា ១៨ដង។ ទោះជាម៉ាថាយនិយមដកស្រង់ចំៗពីបទគម្ពីរហេប្រឺជាជាងដកស្រង់ពីសេបធួជីនក៏ដោយ ក៏គាត់អាចធ្វើតាមទម្លាប់របស់អ្នកបកប្រែសេបធួជីនដែរ ដោយដាក់នាមរបស់ព្រះនៅកន្លែងត្រឹមត្រូវក្នុងកំណត់ហេតុភាសាក្រិច។ អ្នកឯទៀតដែលបានសរសេរបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិចក៏បានដកស្រង់ខដែលមាននាមរបស់ព្រះពីបទគម្ពីរភាសាហេប្រឺឬសេបធួជីន។
ជោច ហាវឺដ ពីសកលវិទ្យាល័យរដ្ឋហ្សកហ្សី នៅសហរដ្ឋអាមេរិក បានសរសេរអំពីការប្រើនាមរបស់ព្រះជាភាសាហេប្រឺក្នុងបទគម្ពីរគ្រិស្តសាសនិកជាភាសាក្រិចថា៖ «អ្វីៗដែលបានត្រូវរកឃើញនាពេលថ្មីៗនេះនៅប្រទេសអេស៊ីប និងនៅវាលខ្សាច់យូឌា ឲ្យយើងឃើញដោយផ្ទាល់ភ្នែកថា របៀបដែលមនុស្សធ្លាប់ប្រើនាមរបស់ព្រះ មុនសម័យគ្រិស្តសាសនា។ របស់ដែលបានត្រូវរកឃើញនោះ គឺសំខាន់សម្រាប់ការសិក្សាអំពីសញ្ញាថ្មី ពីព្រោះយើងអាចយកមកប្រៀបធៀបជាមួយនឹងឯកសារគម្ពីរចាស់ជាងគេរបស់គ្រិស្តសាសនិក ហើយរបស់ទាំងនោះប្រហែលជាជួយឲ្យយល់អំពីរបៀបដែលអ្នកសរសេរសញ្ញាថ្មីធ្លាប់ប្រើនាមរបស់ព្រះ។ នៅទំព័របន្តបន្ទាប់នេះ យើងនឹងពន្យល់ទ្រឹស្តីថា នៅដើមដំបូងនាមរបស់ព្រះיהוה (ហើយប្រហែលជាអក្សរកាត់របស់នាមនោះ) បានត្រូវសរសេរក្នុងសញ្ញាថ្មីពេលដែលដកស្រង់ ឬសំដៅទៅសញ្ញាចាស់ តែយូរៗទៅ នាមនោះបានត្រូវជំនួសដោយκς [អក្សរកាត់របស់ឃីរីអុស មានន័យថា«លោកម្ចាស់»]។ តាមទស្សនៈរបស់យើង ការដកនាមរបស់ព្រះជាអក្សរហេប្រឺចេញធ្វើឲ្យគ្រិស្តសាសនិកសម័យដើមដែលមិនមែនជាជនជាតិយូដាភាន់ច្រឡំអំពីទំនាក់ទំនងរវាង‹ព្រះជាម្ចាស់› និង‹គ្រិស្តជាម្ចាស់› ហើយទម្លាប់នេះយើងឃើញក្នុងឯកសារសញ្ញាថ្មីនានា» (Journal of Biblical Literature, Vol. 96, 1977, p. 63)។
យើងយល់ស្របនឹងទស្សនៈខាងលើនេះ លើកលែងតែចំណុចមួយ៖ យើងមិនចាត់ទុកទស្សនៈនោះថាជា«ទ្រឹស្តី»ទេ ប៉ុន្តែចាត់ទុកជាហេតុការណ៍ពិតអំពីប្រវត្ដិសាស្ត្រនៃការចម្លងឯកសារគម្ពីរ។
a ដោយអាស្រ័យលើរូបថតដែលបានត្រូវបោះពុម្ពផ្សាយក្នុងសៀវភៅនោះ មានការសិក្សាស្រាវជ្រាវបីយ៉ាង។ (1) A. Vaccari, “Papiro Fuad, Inv. 266. Analisi critica dei Frammenti pubblicati in: ‘New World Translation of the Christian Greek Scriptures.’ Brooklyn (N.Y.) 1950 page 13s.,” published in Studia Patristica, Vol. I, Part I, edited by Kurt Aland and F. L. Cross, Berlin, 1957, pp. 339-342; (2) W. Baars, “Papyrus Fouad Inv. No. 266,” published in the Nederlands Theologisch Tijdschrift, Vol. XIII, Wageningen, 1959, pp. 442-446; (3) George Howard, “The Oldest Greek Text of Deuteronomy,” published in the Hebrew Union College Annual, Vol. XLII, Cincinnati, 1971, pp. 125-131.
[រូបភាពនៅទំព័រ៧១២, ៧១៣]
[សូមមើលសៀវភៅដើម្បីឃើញរូបភាពដែលបង្ហាញបំណែកនៃរមូរក្រដាសP. Fouad Inv. No. 266ពីចោទិយកថាក្នុងឯកសារLXX]