KITANGO 3
Kwachishai Mambo a Lesa
1. (a) Kala bena Isalela bamwene byepi bukine bwa byambo bya Lesa? (b) Mambo ka o twafwainwa kutelako muchima ku kino?
“ANWEBA bonse mwayuka mu michima yenu ne mu myeo yenu amba kafwako kintu nangwa kimotu kya mu byobya byawama byo emulayile Yehoba Lesa wenu kyabula kumweka ne; byonse byamwekele kwi anweba.” (Yoshua 23:14-16) Bino byambo byaambile Yoshua ku bakulumpe ba bena Isalela kimye bafikile mu Ntanda ya Mulaye. Milaye ya Yehoba yafikizhiwe monka moyalaijilwe. Jino jishimikila, ne mashimikilatu akwabo a mu Baibolo, asungilwe atweba kuba’mba “twikale na luketekelo.”—Loma 15:4.
2. (a) Mu ñanyi mulanguluko Baibolo mo ‘yanembeshiwa kwi Lesa’? (b) Byo twayuka kuba’mba Baibolo yanembeshiwa kwi Lesa, twafwainwa kuba ka?
2 Nangwa kyakuba Yehoba waingijishe banembi 40 kunemba Baibolo, aye mwine ye Mwina yo. Nanchi kino kibena kulumbulula’mba wabambakenejileko kutangijila byambo byonse byanembwamo nyi? Ee. Waubile kino kupichila mu bulume bwanji, mupashi wanji wazhila. Mutumwa Paulo waambile mu bukishinka amba: “Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa ... amba muntu wa Lesa ekale walumbuluka, wawaina byonse bya kwingilako mingilo yonse yawama.” Bantu konse konse bashiinwa kuba’mba Baibolo yanembeshiwa kwi Lesa, beyumvwina ne kwikela mwayila byoifunjisha.—2 Timoti 3:16, 17; 1 Tesalonika 2:13.
Kwashai Bakwenu Kumvwisha ne Kunemeka Baibolo
3. Ñanyi jishinda jawama kukwashishamo aba babula kushiinwa’mba Baibolo Byambo bya Lesa?
3 Bantu bamo botwisamba nabo kechi bashiinwa byonka byotwashiinwa atweba’mba Baibolo Byambo bya Lesa ne. Twakonsha kwibakwasha byepi? Javula, kuzhikula Baibolo ne kwibamwesha bijimo jo jishinda jawama jakwibakwashishamo. “Mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila, kabiji atwisha kukila mapoko onse atwa kubiji ... kabiji alondalonda ne kupima milanguluko ya michima ne mo yayila.” (Bahebelu 4:12) “Mambo a Lesa” omi; kechi mashimikilatu akala apwa nkito ne! Milaye ya mu Baibolo monka yafikizhiwa kwa kubula kukankalwa. Byambo bya mu Baibolo biji na bulume bukatampe bingi bwa kwalula muntu watundaikwa kufuma panshi ya muchima wanji kukila kiji kyonse kyotwakonsha kwamba kya kutundaika yewo muntu.
4. Ñanyi ndumbulwilo ya bukine bwa mu Baibolo ilengela bantu bamo kukeba kwiifunda, kabiji mambo ka?
4 Kumonatu jizhina ja Lesa mu Baibolo kwalengela bavula kwikala na kizaku kya kwiifunda. Bakwabo nabo bafuukula kufunda Baibolo umvwe bebabula byo yaamba pa nkebelo ya bwikalo, ene mambo Lesa o aswishisha bubi, mwatala bintu bibena kumwekana ano moba, nangwa luketekelo lwa bumi bwa myaka ne myaka mu paladisa panopantanda. Bisela bya bupopweshi biji mu byalo bimo byalengela bantu kulukukwa na bapashi batama. Jishinda Baibolo moyalumbulwila kileta bano bapashi ne byo bakonsha kumwamuka muntu, ilengela bantu kukeba kwiifunda. Pano nga mambo ka ino mitwe kyoisangajikila bantu bakishinka? Mambo Baibolo ye buku yenkatu bunke muji byambo byaketekelwa byaamba pa ino yonse mitwe yanema.—Masalamo 119:130.
5. (a) Umvwe bantu baamba’mba kechi baketekela mu Baibolo ne, kika kyakonsha kwibalengela kwamba byobyo? (b) Bantu ba uno mutundu twakonsha kwibakwasha byepi?
5 Pano ibyepi umvwe bantu betubula’mba kechi baketekela mu Baibolo ne? Nanchi kino kyakonsha kuchibikizha mwisambo nyi? Ine kuba kyachibikizha mwisambo ne, umvwe kyakuba bakeba kuyuka bishinka. Apo kampe bamona Baibolo nobe buku wa mu Kilishitendomu. Na mambo a kuyuka’mba Kilishitendomu kamfutumfutu wivwanga mu bya bumulwila ntanda, kabiji ne byoakosapo na kulomba lomba mali, kampe kyo kibalengela kusuula Baibolo. Kyakonsha kuwama bingi kwibepuzha umvwe kino kyo kibalengela kwikala na misula. Apo kampe kyakonsha kwibaletela lusekelo lwa kukeba kwiifunda umvwe bamona Baibolo byo yazhachisha Kilishitendomu ne byoyapusanya lwitabilo lwa ba mu Kilishitendomu ne lwa bena Kilishitu bakine.—Mika 3:11, 12; Mateo 15:7-9; Yakoba 4:4.
6. (a) Kika kimushiina anweba bunke bwenu kuba’mba Baibolo Byambo bya Lesa? (b) Ñanyi bishinka bikwabo byotwakonsha kukwasha bantu kuyuka’mba Baibolo kine yafuma kwi Lesa?
6 Bakwabo nabo kyakonsha kwibakwasha kukeba kufunda Baibolo umvwe mwisamba nabo biyukilo bya kuba’mba Baibolo yanembeshiwa kwi Lesa. Nga anweba kika kimushiina kuba’mba Baibolo yafuma kwi Yehoba Lesa? Abya nanchi monka moyaambila Baibolo ayo ine koyafuma nyi? Inyi na mambo akuba Baibolo iji na bungauzhi bwavula bwaamba pa mambo a kimye kya kulutwe, bungauzhi bumweka kuba’mba bwafwainwa kufumatu ku muntu wakila bantu bonse nyi? (2 Petelo 1:20, 21) Inyi kampepo na mambo akuba’mba byambo biji mu Baibolo byaitabanzhana, nangwa kyakuba yanembelwe na banabalume 40 pa myaka nobe 1,600? Nangwa mambo akuba yalumbulula bya sayansi bulongo na kushinkamika kupusanako na mabuku akwabo anembelwe pa kyokya kimye nyi? Abya bukishinka bwa banembi beinembele nyi? Inyi na mambo a kulamawizhiwa ko yalamawizhiwa mu bizumba bya kukeba kwiizhiyisha nyi? Mutwe uji yense wimusangajikile anweba, mwakonsha kumwingijisha kukwashako ne bakwenu nabo bayuke.a
Kutanga Baibolo
7, 8. (a) Atweba bonse pa muntu pa muntu twafwainwa kubanga ka na Baibolo? (b) Kika kikwabo kyotwafwainwa kuba kununga pa kutanga Baibolo kwa bunke bwetu? (c) Anweba bunke bwenu mwaumvwisha byepi nkebelo ya Yehoba?
7 Kununga pa kukwasha bakwetu’mba baketekele Baibolo, atwe bene twafwainwa kwikala na kimye kya kwiitanga kimye kyonse. Abya byobyo mubena kuba nyi? Pa mabuku onse anembwapo kala, Baibolo ye buku wanema kukila onse. Pano bino kino kechi kilumbulula’mba umvwe twiitangatu atwe bene bunke, kyapwa kuba twakeba kikwabo ne. Binembelo bitujimuna kubula kwipatula atwe bene ku bakwetu. Kechi twafwainwa kulanguluka’mba twakonsha kutana mikumbu ya bintu byonse mukupesapesa kwetutu bunke konka ne. Lufunjisho lwetu ne kutanwa kimye kyonse ku kipwilo kya bantu ba Lesa bikebewa bingi pakuba’mba twikale bena Kilishitu ba maana.—Byambo bya Mana 18:1; Bahebelu 10:24, 25.
8 Pa mambo a kino, Baibolo ishimikizha ntungu mwina Etiopya watangilenga bungauzhi bwa kwa Isaya. Malaika watangijiile musapwishi wa bwina Kilishitu aye Filipa kwipuzha yewa mwanamulume amba: “Mwaumvwa byo mubenakutanganyi?” Mwina Etiopya wakumbwile mu kwipelula’mba: “Ñumvwe byepi pabula ne wa kundumbulwila?” Wabwelele waambila Filipa amba amulumbulwile mwatajile kyokya Kinembelo. Filipa kechi wajinga muntu witolwelangatu mwine amba amuwa ntanga Baibolo kealumbululeko byambo byanji mwine pa Binembelo ne. Kimye kyonse wapwilanga na jibumba ja Lesa. Kyo kine kintu kyamulengejile kukwasha mwina Etiopya kufunda byavula mu mikambizho yo anengezhezhe Yehoba kupichila mu joja jibumba. (Byubilo 6:5, 6; 8:5, 26-35) Byonkabyo ne lelo jino kafwako muntu aye mwine bunke bwanji wakonsha kumvwisha bulongo mwayila nkebelo ya Yehoba ne. Atweba bonse tukeba bukwasho Yehoba boapana mu butemwe bwanji kupichila mu jibumba janji.
9. Mutanchi ka wa kutanga Baibolo wakonsha kwitukwasha atweba bonse?
9 Pakuba’mba kitukwasheko kumvwisha Baibolo, jibumba ja Yehoba jipana byambo byawama byalumbulula Binembelo mu mabuku apusana pusana. Kabiji jitutanchikila ne mutanchi wa kutanganga Baibolo pa juba pa juba uji mu Sukulu ya Mwingilo wa Teokalasi yubiwa mu bipwilo byonse bya Bakamonyi bakwa Yehoba mwaya ntanda. Twakonsha kufunda byavula umvwe atwe bene ke tubalaulebalaule Binembelo Byazhila. (Masalamo 1:1-3; 19:7, 8) Ibikaiko na bulume bwenu bonse kutanganga Baibolo kimye kyonse. Nangwa kyakuba kechi mumvwisha byonse ne, kuyukatu Binembelo byobiji kwakonsha kwimukwasha bingi. Kyakumwenako, umvwe kemutange mapeja ana nangwa atanu pa juba, mwakonsha kupwisha kutanga Baibolo pepi na mwaka umo.
10. (a) Kimye ka kyo mutangilamo Baibolo? (b) Ba ñanyi bakwabo bafwainwa kwikalapo pa kutanga Baibolo, kabiji mambo ka o kyanemena kwiitanganga kimye kyonse?
10 Kimye ka kyo mwakonsha kutangilamo Baibolo? Umvwe ke mwikaleko na maminiti 10 nangwa 15 a kutanga Baibolo pa juba, mukafunda byavula bingi. Umvwe ne, tanchikaikotu nangwa bimye bya kutanganga jonse mulungu ne mulungu, ne kulondela yewo mutanchi. Umvwe muji mu masongola, anweba ne mwina kwenu mwakonsha kutangilanga pamo Baibolo na jiwi jasansuka awu watangako, awu naye watangako. Umvwe muji na baana bakomako bakonsha kutanga, bakonsha kutangangako na jiwi jasansuka awu watangako kabiji mukwabo naye byonkabyo. Kutanga Baibolo kwafwainwa kwikala kwa moba onse a bumi bwa muntu, byonkatu byotuja kajo. Byonka byomwayuka, umvwe muntu kechi uja bulongo ne, butuntulu bwanji bwa mubiji kechi buwama ne, ukonyangala. Byonkabyo ne butuntulu bwetu bwa ku mupashi pamo ne bwikalo bwetu bwa myaka bwaimena pa kuja kimye kyonse “byambo byonse bifuma mu kanwa ka Lesa.”—Mateo 4:4.
Kikonkwanyi Kyetu
11. Ñanyi kine kintu kyotwafwainwa kutangilanga Baibolo?
11 Ñanyi kine kintu kyotwafwainwa kutangilanga Baibolo? Kine kintu kechi kya kubatu’mba kikulu twatanga mapeja mukananga ne. Kikonkwanyi kyetu kyafwainwa kwikala kya kukeba kuyuka Lesa bulongo kuba’mba tumutemwishe ne kumupopwela mu jishinda joakebelamo. (Yoano 5:39-42) Mulanguluko wetu wafwainwa kwikala nabiji yewa wajingapo na nembi wa Baibolo waambile’mba: “Mbulai ñendelo yenu, anweba Yehoba; Mfunjishai mashinda enu.”—Masalamo 25:4.
12. (a) Mambo ka kufunda ‘maana alumbuluka’ kyo kwafwainwa, kabiji muntu wafwainwa kuba ka kimye kyo abena kutanga pa kuba’mba afunde ano maana? (b) Ñanyi mashinda ana otwakonsha kwingijisha pa kuba’mba tumvwishe byotubena kutanga mu Baibolo? (Monai kabokoshi pa peja 30) (c) Lumbululai bino bishinka pa kukumbula mepuzho aji mu ino palagalafu. Tangai binembelo byamweshiwa bino byabulwa kunembululwa byambo bine.
12 Byotufunjishiwa kwi Yehoba, twafwainwa kwikala bakukeba kufunda ‘maana alumbuluka.’ Mambo kwakubula ano maana, twakonsha kwingijisha byepi bulongo Byambo bya Lesa mu bwikalo bwetu nangwa kwibalumbulwilabyo bakwetu? (Kolose 3:10; 2 Timoti 2:15) Pakuba’mba tufunde maana alumbuluka twafwainwa kutanga bulongo. Umvwe byambo byotubena kutanga byashupa, twafwainwa kwibitanga ne jikwabo kuba’mba twibyumvwishe mobyatala. Tukamwenamo bingi mfweto umvwe satwikalako na kimye kya kulanguluka langulukapo pa byambo byo twatanga kabiji ne kwibilangulukila mu mashinda avula motwakonsha kwibingijishisha. Pa peja 30 panembwa mashinda ana akulangulukilamo kimye kyotubena kutanga. Twakonsha kumvwisha mwatala byambo byavula biji mu Kinembelo umvwe ke twingijishe jishinda jimo nangwa avula pa awo mashinda. Byo musakukumbulanga ano mepuzho pa mapeja alondelapo, musakumona bukine bwa kino.
(1) Javula, Kinembelo kyomubena kutanga kyakonsha kwimubulapo kintu kimo pa mambo a Yehoba byoaji. Kyakumwenako, mu Masalamo 139:13, 14, tufundamo Lesa byo anemeka mwana ukyangye kusemwa amba: “Mwannungakenye amiwa munda mwa bamama. Amiwa nkemubila sante; mambo nalengelwe wakatazha, wakukumya: Mingilo yenu yo yakukumya; kyo kyo ayukisha muchima wami bulongo.” Yehoba byoalengapo bintu byawamisha! Ndengelo yalengelwamo bantu imwesha butemwe bwanji bukatampe boetutemwa.
Kwesakana na byaambiwa mu Yoano 14:9, 10, umvwe twatanga byaubanga Yesu na bantu, tumona Yehoba aye mwine byoakonsha kuba. Byotwayuka kino, twakonsha kwambapo’mba ka pe Yehoba pa byubilo byanembwa mu Luka 5:12, 13 ne Luka 7:11-15?
(2) Langulukai abyo byambo byo byakwatankana na mutwe wa mu Baibolo wa kubingishiwa kwa bumfumu bwa Yehoba ne kuzhijikwa kwa jizhina janji kupichila mu Bufumu buji mu bukalama bwa kwa Yesu Kilishitu Lukunwa walaiwe.
Ba Ezikyo ne Danyela baambilepo byepi pa uno mutwe wa mu Baibolo? (Ezikyo 38:21-23; Danyela 2:44; 4:17; 7:9-14)
Baibolo ilumbulula byepi patoka kuba’mba Yesu ye Lukunwa walaiwe? (Ngalatiya 3:16)
Nga Lumwekesho ulondolola byepi mutwe wa mu Baibolo wa Bufumu byo bukoba? (Lumwekesho 11:15; 12:7-10; 17:16-18; 19:11-16; 20:1-3; 21:1-5)
(3) Ishikishai anweba bene byo mwakonsha kwingijisha bintu byo mutanga. Kyakumwenako, mu buku wa Kulupuka kufikatu ne mu Mpitulukilo ya mu mizhilo tutangamo pa mambo a byubilo byatama ne bunsatuki bwa bena Isalela. Tufunda kuba’mba abya byubilo byo baubanga bibaletejile malwa. Onkao mambo, twafwainwa kutokesha Yehoba pa muchima umvwe ketubule kulonda byubilo byatama byaubanga bena Isalela. “Bino bintu bibamwekejile’mba, bikale ke kyakumwenako bakwabo; kabiji byanembejilwe kufundwa kwetu, atweba, bo yafikila mpelo ya myaka.”—1 Kolinda 10:11.
Jishimikila jaamba pe Kaina waipaile Abela jitufunjishapo ka? (Ntendekelo 4:3-12; Bahebelu 11:4; 1 Yoano 3:10-15; 4:20, 21)
Abya lujimuno lwa mu Baibolo ku bena Kilishitu baji na luketekelo lwa kuya mwiulu lwingila ne ku boba baji na luketekelo lwa kwikala myaka ne myaka panopantanda nyi? (Kubala 15:16; Yoano 10:16)
Nangwa kyakuba kechi tujipo na kaneneno mu kipwilo kya bwina Kilishitu ne, mambo ka o twafwainwa kwingijishishanga lujimuno lwa mu Baibolo lo twayukila jimo? (2 Kolinda 13:5; 1 Tesalonika 4:1)
(4) Langulukaipo pa byo mwakonsha kwingijisha byo mubena kutanga kuba’mba mukwasheko bakwenu. Bantu bonse bakamwa bingi pa mambo a bikola, onkao mambo, twakonsha kutangila nabo pamo bintu Yesu byo aubile byalumbulwile byoakoba panopantanda ponse kimye kyoakalamanga mu Bufumu bwa Lesa: “Mabumba akatampe aishile ko aji, baletele ne bilema maulu, ne bampofu, ne bakamama, ne bilema maboko, ne bavula bakwabo, ... ne aye wibabukile bonse.”—Mateo 15:30.
Ba ñanyi bakonsha kukwashiwa na jishimikila ja kusangulwa kwa mwana wamukazhi wa kwa Yelusa? (Luka 8:41, 42, 49-56)
13. Mwakonsha kufuma ka umvwe ke tutange Baibolo kimye kyonse ne kufunda na jibumba ja Yehoba?
13 Twakonsha kufunda byavula bingi mu kutanga Baibolo umvwe twalanguluka pa bishinka bina byatongolwa pa peja 30! Kwambatu kine, kutanga Baibolo kechi kwapela ne. Pano bino kwakonsha kwitufweta mu moba a bumi bwetu bonse, mambo mu kutanga Binembelo mo motukosela ku mupashi. Umvwe ketutange Baibolo kimye kyonse tukafwenya kwipi na Shetu wa butemwe Yehoba, ne ku balongo betu ba bwina Kilishitu. Kuketukwasha kumvwina lujimuno lwa ‘kutambika [kukwachisha, NW] mambo a bumi.’—Filipai 2:16.
[Tubyambo twa mushi]
a Umvwe mukeba kuyuka ene mambo Baibolo kyo ikebewa kwiifunda, tangai buloshuwa wa A Book for All People, wanembwa na Bakamonyi bakwa Yehoba.
Mepuzho Akupitulukamo
• Mambo ka Baibolo o yanembejilwe ne kusungiwa kufika ne ano moba etu a lelo?
• Twakonsha kukwasha byepi bakwetu kumvwa ne kunemeka Baibolo?
• Mambo ka o kyawamina kimye kyonse kwikala na lufunjisho lwa Baibolo lwa pa bunke? Ñanyi mashinda ana otwafwainwa kwingijisha pa kuba’mba tumvwishe byo tubena kutanga?
[Box/Pictitre on page 30]
UMVWE MWATANGA BYAMBO BIMO MU BAIBOLO, LANGULUKAI
Byo bimubulapo pa mambo a Yehoba byoaji
Byo byakwatankana na mutwe yense wa mu Baibolo
Byo byakonsha kwimukwasha mu bwikalo bwenu anwe bene
Byo mwakonsha kwibingijisha kukwashishamo bakwenu