Bujimbijimbi Bonauna Mizhilo
Mu moba a Mfumu Henry I wa England (1100-1135), bula bwa yard umo bwapimwanga “kufuma pa mona wa Mfumu kufika papela kyala kya kuboko kwanji kwatanyikwa.” Bantu ba Mfumu Henry bayukanga byepi’mba ino mpimino ya ma yard yaoloka? Bayanga na kwimwena bene ku mfumu.
MU MOBA etu a lelo mpimino ya bintu iji na mizhilo yayo yaoloka bingi. Mita imo ilumbululwa’mba musinso wenda kyeya mu lwelele mu sekondi umo waabanwapo bimye 299,792,458. Kino kyeya kechi kyalauka-alauka mo kyendela ne, kabiji kifumatu ku kintu kimo. Umvwe kya kuba bantu bonse bajingatu na mutundu umo wakupiminako, bakonsha kutana kuba’mba bula bwa mpimino yabo bujitu pamo na bwa bakwabo.
Kwalula mizhilo ya bintu nangwa kukepetu byepi kwakonsha kuleta lukatazho, kyo kyo kwaikela ne mizhilo ya kwibilama bulongo. Kya kumwenako, mu Britain, kyela kya platinum ne iridium kyanema kilogalamu umo kyo kyo bapiminako kinemenezhi kya bintu. Kino kyela bekisungila mu kishimikwa kya National Physical Laboratory mo bapimina bya kupima-pima. Kinemenezhi kyakyo kinemenako pa juba pa juba na mambo a bwishi bwa myotoka ne madeke. Kino kyela kiji na kipimo kyafwainwa kwingijisha bonse pano pa ntanda, kyasungwa bingi bulongo mu mitumwa isatu mu kazubo ka panshi pa International Bureau of Weights and Measures in Sèvres, ku France. Pano bino, kinemenezhi kyakyo kyalauka-alauka inge kyaikalatu nangwa na ndalabwa icheche. Onkao mambo, bapima bya kupima-pima pano pa ntanda bakankalwa kupanga mizhilo yaketekelwa.
Nangwa kya kuba bavula bamona nobe kwalulako mizhilo pacheche kechi kwatama ne, kuleta bingi lukatazho inge yonse yaalulwa. Kya kumwenako, kwalula byakupiminako (mapaundi ne ma ounce) ne kutatula kwingijisha bya metric (makilogalamu ne magalamu) kwajinga mu Britain kwaletejile bavula luzhinauko, mambo bajinga na bishinka. Basulu bamo ba bujimbijimbi bashukijilwemo ne kutatula kujiila bantu pa mutwe, mambo kechi bayukishe bulongo bino bipe bya kupimako byakatataka ne.
Kisemi ne Mizhilo ya Byubilo Byawama
Ibyepi pa mambo a kwaluka kwa mizhilo ya byubilo byawama mu bisemi? Kwaluka kwa ino mizhilo kuleta makatazho avula bingi. Masawakya a katataka pa mambo a kwabenamo kwa bisemi, bulalelale ne kumanyika baana, aleta bingi bulanda ku bavula kabiji kino kibena kumweshatu patoka amba tuji mu kimye kibena konaika mizhilo. Bisemi bya nsemi umo—baana bobakomesha ku “bansemi” bekuna mulwabo, mwanamulume na mwanamulume ne mwanamukazhi na mwanamukazhi, ne bansemi kulaala na baana babo bobakomesha ke bintu bibena kufuma mu kubula kukokela mizhilo ya byubilo byawama. Bantu babena kuyatu na “kwitemwa abo bene, . . . ba kubula muchima wa bumuntu, . . . ba kubula kutemwa byawama, . . . ba kutemwa bya lusangajiko, ne kutemwa Lesa ne,” byonka byashimwine Baibolo myaka biumbi bibiji byapita.—2 Timoti 3:1-4.
Bujimbijimbi bonauna bingi mizhilo ya byubilo byawama. Ku nyuma kwe, kubula kukokela mizhilo ya byubilo byawama mwakubukila bantu kwamwekele mu muzhi wa Hyde uji ku kabeta ka buyeke bwa England, kwajinga bangikazhi “banemekele bingi ne kuketekela” badokotala babo ba bisemi. Nanchi bebajimbaikilengatu. Mu ñanyi jishinda? Masawakya a mambo amwesheshe kuba’mba, umo dokotala waipaile banabakazhi bakolwa pepi nobe 15. Bakapokola bapitulukilemo’mba bamone kyalengejile uno dokotala kwipaya bantu bakila pa 130. Bataine kuba’mba uno dokotala wajingatu na bujimbijimbi, onkao mambo bamuzhachishile ne kumutaya mu kaleya. Bakulumpe ba kaleya babiji nabo kampe bajinga na bainabo bo batapile ku uno dokotala bebapele mingilo ingi kuchina’mba bakamukwashanga uno kaili mbanzhi. Kwa kubula nangwa kuzhinauka, pepala wa byambo wa The Daily Telegraph kyo kyo atongwejile uno dokotala wazhachilwe’mba “Mbanzhi wa kine kine.”
Byo mwamona mizhilo byo ibena kwalauka-alauka ne konaika mu bwikalo bwa bantu, ñanyi ye mwakonsha kuketekela? Kwepi ko mwakonsha kutana mizhilo ibula kwaluka, iji na mwine wiikajika? Mutwe walondelapo wakumbula ano mepuzho.