BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • w03 9/1 pp. 16-21
  • Bika Yehoba byo Etusakila’mba Tubenga?

Vidyo ufwamo.

Yakana kushinkuka.

  • Bika Yehoba byo Etusakila’mba Tubenga?
  • Kyamba kya Usopa—2003
  • Tumitwe tucheche
  • Byambo Bipashako
  • Lesa byo Oba na Bantu Banji
  • Twafwainwa Kuba Byaoloka
  • Bantu Bomvwa Byepi “Jiwi ja Yehoba”?
  • Twafwainwa Kutemwa Kuba Lusa
  • Kwenda na Lesa na Kwipelula
  • Kupembelela Kuleta Mapesho
  • Tukendanga mu Jizhina ja Yehoba Myaka Yonsetu!
    Kyamba kya Usopa—2003
  • Bakalume ba kwa Yehoba Baji na Luketekelo lwa Kine
    Kyamba kya Usopa—2003
  • Buku wa mu Baibolo Nambala 33—Mika
    “Binembelo Byonse”—bya Kine Kabiji Byawama
  • Funjilai ku Bangauzhi—Mika
    Mwingilo Wetu wa Bufumu—2014
Monai Bikwabo
Kyamba kya Usopa—2003
w03 9/1 pp. 16-21

Bika Yehoba byo Etusakila’mba Tubenga?

“Nanchi bika [Yehoba] byo akusakila’mba ube? Kana kuba byaoloka, ne kutemwa kuba lusa, ne kwenda na Lesa wobe na kwipelula.”—MIKA 6:8.

1, 2. Mambo ka bakalume ba Yehoba bamo kyobalefwilwa, bino kika kyakonsha kwibakwasha?

VERA mwina Kilishitu wa kishinka uji na myaka ya kusemwa 75 ukolwakolwa, waambile’mba: “Kimye kimo kyo nsumbila pa kipenze kya nzubo, mmona balongo ne banyenga yami ba bwina Kilishitu saka basapwila ku nzubo ne nzubo. Kino kindengela kujila mambo nsakisha bingi kwingila nabo, pano na mambo a kukolwakolwa kyandengela kubula kumwingijila Yehoba ponka ponkebela.”

2 Nanchi ne anweba, mwakiumvwapo kala bino nyi? Kya kine kuba’mba aba bonse bamutemwa Yehoba bakebesha bingi kwenda mu jizhina janji ne kulondela mikambizho yanji. Pano ibyepi umvwe tukolwakolwa, twakota kala, nangwa tuji na mutembo wa kusunga kisemi? Kampe twakonsha kulefulwa, mambo bwikalo bwa uno mutundu bwakonsha kwitulengela kubula kuba bikeba muchima wetu yense mu mwingilo wa Lesa. Umvwe bino byo byo twiumvwa, kufunda byambo bya kwa Mika biji mu byapitala 6 ne 7 kusa kwitukosesha bingi. Bino byapitala byamwesha kuba’mba mizhilo ya Yehoba yapela kabiji twakonsha kwiilondela.

Lesa byo Oba na Bantu Banji

3. Yehoba waubile byepi na bena Isalela basatukile?

3 Patanshi twayai tuzhikule mu Mika 6:3-5 ne kumona Yehoba byo oba na bantu banji. Vulukai kuba’mba mu moba akwa Mika Bayudea basatukile. Nangwa byonkabyo, Yehoba mu lusa lwanji wibatelele’mba, “ bantu bami.” Wibasanshijile’mba: “Anweba bantu bami, vulukai.” Mu kifulo kya kuba’mba ebashinawine na bukaji, aye waesekele amba ebafike pa muchima byoebepwizhe’mba, “I kika kyo ne muba?” Kabiji wibatundaikile ne kuba’mba ‘bamubule,’ kyoebobile.

4. Kika kyo twafwainwa kufunjilako ku lusa lwa Lesa?

4 Lesa byoaikalapo wawama atweba bonse ye twafwainwa kulonda! Aye wibatelele bena Isalela ne bena Yuda bamusatukijile mu moba akwa Mika amba “bantu bami” ne “kwibasanshijila.” Ne atweba twafwainwa kubila lusa bonse botuji nabo mu kipwilo. Kya kine, bamo kuba kitupelela kumvwañana nabo ne, kabiji bakwabo nabo bakonsha kwikala bakoka ku mupashi. Bino, umvwe batemwa Yehoba, twafwainwa kwibakwasha ne kwibobila lusa.

5. Kishinka ka kikatampe kiji mu Mika 6:6, 7?

5 Pano, twayai tutange Mika 6:6, 7. Mika waipuzha mepuzho alondankana, kuba’mba: ‘Nsende ñanyi kintu pa kwiya kwi Yehoba ne kumulambila yenkaye Lesa wa mwiulu mwine? Ngiye mu kyenyi kyanji na milambo ya kusoka ya baana ba bañombe ba mwaka umonyi? Yehoba ukamwenamo lusekelo pa kumulambula biumbi bya mikooko ilume nangwa tukola biumbi jikumi twa manyinyi? Mpane mubeji wami ekale ke mfuto ya mizhilulwila yaminyi?’ Ine, Yehoba kechi ‘umwenamo lusekelo pa kumulambula biumbi bya mikooko ilume nangwa tukola biumbi jikumi twa manyi’ ne. Bino ko kiji kyakonsha kumutokesha pa muchima. Ikika kyonkakyo?

Twafwainwa Kuba Byaoloka

6. Mikambizho ka ya Lesa isatu yatongolwa mu Mika 6:8?

6 Mu Mika 6:8, tufundamo Yehoba byoakeba’mba tube. Mika waipuzha’mba: “Nanchi bika byo akusakila’mba ube? Kana kuba byaoloka, ne kutemwa kuba lusa, ne kwenda na Lesa wobe na kwipelula.” Ino mikambizho isatu yavwangamo byo twiumvwa, byo tulanguluka, ne byo tuba. Twafwainwa kwibikako kumwesha bino byubilo, kulanguluka byo twakonsha kwibimwesha. Twayai tufunde ino mikambizho umo umo.

7, 8. (a) “Kuba byaoloka” kulumbulula ka? (b) Byubilo ka byatama byasampukile mu moba akwa Mika?

7 “Kuba byaoloka” kulumbulula kuba byawama. Jishinda Yehoba mo obila bintu kyo kipimo kya bololoke. Bino bantu bajingako mu moba akwa Mika, kechi baubanga bololoke ne, bino baubanga byatama. Mu ñanyi mashinda? Umvwai byaamba Mika 6:10. Ku mpelo ya ino vesi, bapoteshi bebalumbulula’mba baingijishanga “binjanja byo bachibako,” ko kuba’mba ka kinjanja kacheche. Vesi 11 yanungapo’mba baingijishanga “ne mabwe a bujimbijimbi.” Kabiji kwesakana na vesi 12, “majimi a mu tunwa twabo o a bujimbijimbi.” Onkao mambo, bipimo bya bujimbijimbi, mabwe a bujimbijimbi, ne bubela byasampukile bingi mu busulu bwajingako mu moba akwa Mika.

8 Bubi kechi bwajingatu mu bisankanyi byonka ne. Bwajinga ne mu bije bya mambo. Mika 7:3 walondolola’mba “bitumbafumu ne boba bachiba mambo bakeba mazhikakanwa.” Banchibamambo batambulanga mazhikakanwa ne kuzhachisha bantu babula mambo. “Mukulumpe ulama bantu” nangwa ngikazhi wayile nkuwa, winunganga ku buno bumbanzhi. Kabiji Mika waamba ne kuba’mba bitumbafumu, bamitonyi, ne mukulumpe ulama bantu ‘baumvwañananga’ nangwa’mba bakwatankananga kuba byubilo byabo byatama.

9. Byubilo byanshiji byaubilenga babi byakumbene byepi monse monse mu Yuda ne mu Isalela?

9 Byubilo byanshiji byaubilenga bantangi byakumbene monse monse mu Yuda ne mu Isalela. Mika 7:5 waamba’mba kubula bololoke kwalengejile bantu kuleka kuketekela bakwabo, balunda nabo ba pa muchima, ne bena kwabo. Vesi 6 yaamba’mba kino kyalengejile bwikalo kuluwankana kyakuba balongo ba mu kisemi, baana babalume ne bashabo, baana babakazhi ne bainabo belengulwilenga mulwabo.

10. Mu ano moba etu a lelo mwabula bololoke, bena Kilishitu bamwesha byubilo bya musango ka?

10 Ibyepi mu ano moba etu a lelo? Nanchi kechi tumona byubilo bya mutundu yenkawe nenyi? Byonka byajinga Mika, ne atweba twazhokolokwa na bantu babula bololoke, babula bukishinka, kabiji ne konaika kwa bwikalo ne kwa bisemi. Onkao mambo, atweba bakalume ba Lesa baji mu ino ntanda yabula bololoke, kechi tuleka mupashi watama wa ino ntanda wa byubilo bya bujimbijimbi kutwela mu kipwilo kya bwina Kilishitu ne. Twibikishako bingi kulama mafunde a kwikala bakishinka ne balumbuluka, kasa twiengijisha kimye kyonse mu byotuba mu bwikalo bwetu bonse. Ee kine, ‘tuba bulongotu mu bintu byonse.’ (Bahebelu 13:18) Nanchi kuba mwaswa amba byo tulondela ano mafunde, twikala na mapesho avula bingi afuma mu kwiketekela atweba bene na bene mu bwanabwankazhi bwetu nenyi?

Bantu Bomvwa Byepi “Jiwi ja Yehoba”?

11. Byambo bya kwa Mika 7:12 bibena kufikizhiwa byepi?

11 Mika waawile’mba nangwa kyakuba byubilo byanshiji bikavula, bino bololoke bukakumbana ku bantu ba mitundu ne mitundu. Ngauzhi waambijile jimo kuba’mba bantu bakakonkanyiwa “kufuma ku kalunga ka mema kamo ne ku kalunga kakwabo, ne kufuma ku mutumba umo ne ku mutumba mukwabo” kwikala bapopweshi ba Yehoba. (Mika 7:12) Mu kufikizhiwa kwapelako kwa buno bungauzhi lelo jino, kechi mukokatu umo ne, bino bantu ba mu mikoka yonse babena kumwenamo mu bololoke bwa Lesa bwa kubula misalululo. (Isaya 42:1) Babena kumwenamo byepi?

12. Lelo jino bantu bomvwa byepi ‘Yehoba saka abijika.’?

12 Pa kutana mukumbu, patanshi bwelai jibiji ku byambo bya kwa Mika bitanshi. Mika 6:9 waamba’mba: ‘Umvwai! Yehoba ubenakubijika ku baji mu muzhi. Anweba Yehoba awa wakamwa jizhina jenu ye wa maana.’ Pano bantu ba mu mikoka yonse bomvwa byepi ‘Yehoba saka abijika,’ kabiji kino kyakwatankana byepi na byotuba bololoke? Bantu kechi bomvwa Lesa saka abijika ne. Bino, kupichila mu mwingilo wetu wa kusapwila mwaya ntanda yonse, bantu ba mu mikoka yonse ne mu bwikalo bonse momo bomvwina jiwi janji. Kyafumamo, ino yonka vesi yaamba’mba aba bonse bomvwa, ‘bakamwa jizhina ja Lesa.’ Kine, tuba bololoke ne butemwe byotwingila na mukoyo mwingilo wa kutaya mbila ya Bufumu. Byotuyukanyikisha jizhina ja Lesa ku bonse kwa kubula misalululo, kyo kimwesha’mba “tuba bololoke.”

Twafwainwa Kutemwa Kuba Lusa

13. Kifyele ne butemwe byapusana byepi?

13 Pano, twayai twisambe mukambizho wa bubiji watongolwa mu Mika 6:8. Yehoba ukeba atweba “kutemwa kuba lusa.” Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa amba “lusa [kifyele, NW]” kituntululwa ne kuba’mba “butemwe bubula kwaluka.” Kifyele kilumbulula kulangulukilako bakwenu ne kwibomvwina lusa. Kifyele kyapusanako na butemwe. Byapusana byepi? Butemwe bwingijishiwa ku bintu byavula. Bwakonsha kulumbululwa ku bintu ne ku milanguluko. Kyakumwenako, Binembelo byamba pa muntu “watemwa binyu ne manyi” kabiji ne pa ‘watemwa maana.’ (Byambo bya Mana 21:17; 29:3) Pakuba, kifyele kingijishiwatu ku bantu kyapwa, kikatakata ku boba bengijila Lesa. Onkao mambo, Mika 7:20 waamba pa “butemwe bubula kupwa [kifyele, NW] kwi Abalahama,” mwanamulume waingijilanga Yehoba Lesa.

14, 15. Kifyele kimweshiwa byepi, kabiji kyakumwenako ka kyaambiwapo?

14 Mu Mika 7:18, ngauzhi waambile pe Yehoba amba: ‘Watemwa kuba lusa [kifyele, NW].’ Kabiji mu Mika 6:8, betubula’mba kechi twafwainwa kumweshatu kifyele ne, bino twafwainwa kwikitemwa. Tufundamo ka mu bino binembelo? Tumwesha kifyele mu kwitemenwa atweba bene kwakubula kwitukanjikizha ne, mambo byobyo tukeba kuba. Byonka biji Yehoba, tusekela bingi mu kubila kifyele aba bakajilwa.

15 Ano moba, kifyele kya uno mutundu ko kayukilo ka bantu ba Lesa. Aki monai kyakumwenako kimo. Mu ñondo wa Kapyantoto 2001, mvula wakinkunkwila walengejile muzhi wa Texas, mu U.S.A. kuyujilamo na mema, ne konauna mazubo nobe 70,000, kuvwangakotu ne mazubo akila pa 700 a Bakamonyi bakwa Yehoba. Pa kuba’mba bakwasheko balongo babo bajinga mu lukatazho, Bakamonyi nobe 10,000 bepaine mu kwitemenwa kwingijisha kimye ne ngovu yabo na kukwashañana kwakubula kukeba mfweto ne. Bano balongo batwajijile kwingila na ngovu kukila pa bañondo batanu na umo, kasa bengijisha kimye kyabo, mute ne bufuku, kubikakotu ne pa kibelushi ne pa mulungu kushimukulula Mazubo a Bufumu atanu na asatu ne mazubo kukila pa 700 a balongo babo ba bwina Kilishitu. Aba babujilenga kwingilako ino mingilo, bapaineko kajo, bipe ne mali. Mambo ka Bakamonyi bavula kya mutundu iwe o bakwashishe balongo babo? Mambo “batemwa kuba lusa.” Kabiji byo kitusangajikapo kuyuka amba byubilo bya kifyele bya uno mutundu byubiwa na balongo betu mwaya ntanda yonse! Ee kine, kulondela mukambizho wa “kutemwa kuba lusa” kechi kisendwa ne, bino kituletela lusekelo!

Kwenda na Lesa na Kwipelula

16. Kyakumwenako ka kyalumbulula bulongo ene mambo o kikebewa kwenda na Lesa na kwipelula?

16 Mukambizho wa busatu uji mu Mika 6:8 ke “kwenda na Lesa wobe na kwipelula.” Kino kibena kulumbulula kuyuka papelela bulume bwetu ne kuketekela mwi Lesa. Kyakumwenako: Fwanyikizhai kashimbi wa kwachisha na ngovu mu kuboko kwa bashanji sababena kwenda mu mvula wakinkunkwila. Kashimbi wayukishatu bulongo kuba’mba ngovu yanji yapelelela, bino wakinka manungo mwi bashanji. Byonka biji uno kashimbi, ne atweba twafwainwa kuyuka papelela bulume bwetu bino sa twakinka manungo mwi Shetu wa mwiulu. Twakonsha kutwajijila kwikala byepi na luno luketekelo? Jishinda jimo, ke kuvulukanga ene mambo o kyanemena kufwenya kwipi ne Yehoba. Mika wituvululako bishinka bisatu bya kuba’mba: Yehoba ye Mupokolweshi wetu, ye Witutangijila kabiji ye Kalama wetu.

17. Yehoba waubijile byepi bantu banji ba kukala mu kwibapokolola, mu kwibatangijila, ne mu kwibalama?

17 Kwesakana na Mika 6:4, 5, Yehoba waambile’mba: “Nemufumishe mu kyalo kya Ijipita.” Ee, Yehoba ye wajinga Mupokolweshi wa bena Isalela. Kabiji Yehoba watwajijile kwamba’mba: “Natongwele ba Mosesa ne Alona ne Milyama ba kwimutangijila.” Ba Mosesa ne Alona baingijishiwe kutangijila yewa mukoka, kabiji Milyama naye watangijile banabakazhi mu mazha a lushinjilo. (Kulupuka 7:1, 2; 15:1, 19-21; Mpitulukilo ya mu mizhilo 34:10) Yehoba wibatangijilenga kupichila mu bakalume banji. Mu vesi 5, Yehoba wavulwilemo mukoka wa bena Isalela kuba’mba ye wibazhikijile ku balwanyi babo ba Balaka ne Balamu, kabiji amba wibazhikijile ne ku mpelo ya lwendo lwabo kufuma ku Shitima mu Moabu kufika ne ku Giligala mu Ntanda ya Mulaye.

18. Lesa uba byepi pa kwitupokolola, kwitutangijila, ne kwitulama lelo jino?

18 Ne atweba, byo twenda na Lesa, witupokolola mu ntanda ya kwa Satana, witutangijila kupichila mu Byambo byanji ne jibumba janji, kabiji wituzhikijila bonse mu bujibumba umvwe betulukuka ku balwanyi betu. Onkao mambo, tuji na kishinka kya kine kya kukwachisha na ngovu ku kuboko kwa Shetu wa mwiulu byo tubena kwenda nanji mu lwendo lwetu lwapelako lwa makatazho lwa kutwela mu ntanda ipya ya bololoke ya Lesa, Ntanda yawamisha kukila ne Ntanda ya Mulaye yajingako kala.

19. Mu ñanyi jishinda kwipelula mokwakwatankena na bulume bwetu po bupelela?

19 Kwenda na Lesa wetu na kwipelula kwitukwasha kwikala na milanguluko yawama mu bwikalo bwetu. Kino kiji bino na mambo a kuba’mba kwipelula kwavwangamo kuyuka papelela bulume bwetu. Kukolwakolwa ne bukote byakonsha kukepeshako bulume bwetu bwa byo twakonsha kuba mu mwingilo wa Yehoba. Nangwa byonkabyo, mu kifulo kya kuleka kino kwitulefula, kyawama bingi kuvuluka kuba’mba Lesa utambwila mingilo yetu ne milambo yetu ‘kwesakana na byotuji nabyo, kechi na byotwabula ne.’ (2 Kolinda 8:12) Ee kine, Yehoba wituketekela atweba kumwingijila na muchima wetu yense, kwesakana na bwikalo bwetu botujimo. (Kolose 3:23) Umvwe twakebesha ne kwibikako kwingila papelela bulume bwetu mu mwingilo wa Lesa, witupesha pakatampe bingi.—Byambo bya Mana 10:22.

Kupembelela Kuleta Mapesho

20. Kika kyakonsha kwitukwasha kumwesha muchima wa kupembelela nobe byonka byajinga Mika?

20 Mapesho a Lesa etulengela kulonda byubilo bya kwa Mika aye waambile amba: “Nkamupembelela Lesa yenkaye umpulusha.” (Mika 7:7) Bino byambo byakwatankana byepi mu kwenda kwetu na Lesa na kwipelula? Kwikala na muchima wa kupembelela nangwa wa butekanye, kwitukwasha kubula kufichishiwa ku muchima amba juba ja Yehoba jabanda kwiya. (Byambo bya Mana. 13:12) Kwambatu kine, atweba bonse tutonga bingi kumona mpelo ya ino ntanda ibi. Pano bino, byo twayuka kuba’mba mulungu ne mulungu bantu bavula popo batendekatu kwenda na Lesa, kitulengela kwikala na muchima wa kupembelela. Mwanamulume umo wabanda mu Bukamonyi waambile’mba: “Inge nauba namba ndanguluke myaka kukila pa 55 yonaingila mu mwingilo wa busapwishi, nashiinwa kuba’mba kafwako kyonalusa pa kupembelela Yehoba ne. Nazhikijilwa ku bintu byavula bileta misongo.” Abya kimumwekelapo kala ne anweba kya byonkabye nyi?

21, 22. Mika 7:14, wafikizhiwa byepi mu ano moba etu a lelo?

21 Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, kwenda na Yehoba kwitupa mapesho avula bingi, byonka byo tutanga mu Mika 7:14. Apano Mika waesakanya bantu ba Lesa ku mikooko yalamwa bulongo na kafunga wayo. Mu kufikizhiwa kukatampe kwa buno bungauzhi lelo jino, bashalapo ba mu bena Isalela ba ku mupashi pamo ne mikooko ikwabo, kine, bazhikijilwa kwi Kafunga wabo waketekelwa, aye Yehoba. Bekala “bunke bwabo mu jisaka, kasa kwazhokoloka mishiji yafuka,” ku mupashi bapatulwa ku ino ntanda yavulamo bya malwa.—Yoano 10:16; Mpitulukilo ya mu mizhilo 33:28; Yelemiya 49:31; Ngalatiya 6:16.

22 Kabiji bantu ba Yehoba baji na lusekelo mu byo babena kununguluka, byonka byaambijile jimo Mika 7:14. Kutongola mikooko nangwa’mba bantu ba Lesa, Mika waamba’mba: “Bakajenga mu Bashana ne mu Gileada.” Byonka mikooko mu Bashana ne Gileada byo yajilenga munyemvu wawama watenkuma, ne bantu ba Lesa nabo lelo jino byobyo baji na lusekelo lwa kukoma ku mupashi. Jino najo ke jishuko jikwabo ku boba babena kwenda na Lesa na kwipelula.—Kubala 32:1; Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:14.

23. Lufunjisho ka lo twakonsha kufunjilako mu Mika 7:18, 19?

23 Mu Mika 7:18, 19, ngauzhi walumbulula Yehoba byoasakisha kulekelako mambo aba balapila. Vesi 18 yaamba’mba Yehoba ubena ‘kwibalekelako mambo’ ne “kuleka mizhilulwila,” yabo. Kwesakana na vesi 19, ‘ukataya bibi byabo byonse mu kalunga ka mema mwine mwazhika.’ Twafundako ka ku kino? Twafwainwa kwiipuzha atweba bene umvwe tubena kulonda Yehoba mu luno lubaji. Abya tulekelako mambo bakwetu betutamisha nyi? Umvwe bantu ba uno mutundu balapila ne kukeba’mba tubwezhe mutende pakachi ketu, twafwainwa kulonda muchima wa Yehoba wa kwibalekelako mambo kikupu ne kulubako.

24. Mwafundamo ka mu bungauzhi bwa kwa Mika?

24 Twafundamo ka mu buno bungauzhi bwa kwa Mika? Bwituvululako kuba’mba Yehoba ye Lesa wa luketekelo lwa kine ku boba bafwenya kwi aye. (Mika 2:1-13) Bwitukosesha kuba byonse byo twafwainwa kuba mu kutundaika bupopweshi bwa kine kuba’mba tukonshe kwenda mu jizhina ja Lesa myaka yonsetu. (Mika 4:1-4) Kabiji bwitulumbulwila kuba’mba kikale mu bwikalo bwa byepi nangwa bwa byepi, twakonsha kulondela mizhilo ya Yehoba. Ee kine, bungauzhi bwa kwa Mika bwitukosesha kwendela mu jizhina ja Yehoba.

Musakukumbula’mba Ka?

• Kwesakana na Mika 6:8, Yehoba ukeba ka kwi atweba?

• Kika kikebewa umvwe tukeba “kuba bololoke”?

• Twakonsha kumwesha byepi kuba’mba ‘twatemwa kuba lusa’?

• Kika kyavwangwamo mu ‘kwenda na Lesa na kwipelula’?

[Bipikichala pa peja 18]

Mika watwajijile kulondela mikambizho ya Yehoba nangwa kyakuba mu moba anji bwikalo bwatamine. Ne anweba mwakonsha kulondela mikambizho ya Yehoba

[Kipikichala pa peja 20]

Mweshai bololoke mu kusapwila ku bantu ba mu mikoka yonse

[Bipikichala pa peja 20]

Mweshai kuba’mba mwatemwa kuba kifyele kupichila mu kukwasha bantu mu bintu byo bakajilwa

[Kipikichala pa peja 20]

Ingilai na ngovu yenu yonse aku saka mwipelula aku samwayuka papelela bulume bwenu

    Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
    Shinkai
    Shinkulai
    • Kikaonde
    • Tuminaiko Bakwenu
    • Byo Mukeba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Shinkulai
    Tuminaiko Bakwenu