Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Nehemiya
PAPICHILE myaka 12 kufuma kimye kyaubiwe bintu byapeleleko byanembwa mu buku wa mu Baibolo wa Ezela. Kwashajiletu kimye kicheche kya ‘kupainamo mukambizho wa kunengezha ne kushimukulula Yelusalema.’ Akino kyo kimye kyatendekejilemo milungu ya myaka 70 kufika ne kimye kyaishijilemo Mesiasa. (Danyela 9:24-27) Mu buku wa Nehemiya mwanembwa jishimikila ja bantu ba Lesa byo bashimukulwilenga Yelusalema. Pa kuba’mba uno buku anembwe, papichile myaka kukila 12, kutendeka mu 456 B.C.E. kwiya kukilako ne pacheche mu 443 B.C.E.
Uno buku ye banembele kwi Ndamakyalo Nehemiya, muji jishimikila jawama bingi jaamba pa bupopweshi bwa kine byo bwatumbijikilwe kimye bantu kyo bakwatankene pamo ne kuketekela mwi Yehoba Lesa. Walumbulula bingi bulongo Yehoba byo atangijila bintu kuba’mba engile nkebelo yanji. Kabiji jino ke jishimikila jaamba pa ntangi wakosa kabiji wachinchika. Byambo biji mu buku wa Nehemiya biji na lufunjisho lwawama bingi ku bapopweshi bonse ba kine lelo jino, “mambo mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
‘NSAKWA YAPWILE KWIISHIMIKA’
Nehemiya wajinga mu Shushani muzhi wa bufumu na kwingila kwi Mfumu Atazakeshi Longimanashi pa kifulo kikatampe. Nehemiya byo aumvwinetu amba bantu banji “babenakumanama bingi ne kumweshiwa bumvu; kabiji ne nsakwa ya Yelusalema yakundukapo ne binzhilo byayo byaonaika na mujilo,” kyamukolele bingi ku muchima. Walombele kwi Lesa amba amubule bya kuba. (Nehemiya 1:3, 4) Mu kupita kwa kimye, mfumu wamwene bulanda bwajinga ne Nehemiya, kabiji wamubujile’mba aye ku Yelusalema.
Nehemiya byo afikile ku Yelusalema, wayile bufuku na kumona byajinga nsakwa kabiji wabujile Bayudea byajinga kifwanyikizho kyanji kya kushimukulula nsakwa. Mwingilo wa buntungi watendekele kubiwa. Balwanyi babo nabo batendekele kwibakatazha byo baingijilenga uno mwingilo. Nangwa byonkabyo, ntangi wabo Nehemiya wachinchikile kufikatu ne kimye ‘kyapwile kushimika nsakwa.’—Nehemiya 6:15.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:1; 2:1—Nanchi “mwaka wa bumakumi abiji” watongolwa mu bino byepelo bibiji waambatu pa kintu kimo nyi? Ee, mwaka wa bumakumi abiji ye walamijilemo mfumu Atazakeshi. Nangwa byonkabyo, jishinda jabajijilwemo kino kibelengelo kyatongolwa mu bino byepelo japusene. Bishinka byanembwa bishimuna’mba mu 475 B.C.E. ye mwaka Atazakeshi ye aikele pa bufumu. Byo kiji kuba’mba banembeshi ba mu Babilona babalanga myaka ya bamfumu ba mu Pelisha kufuma mu ñondo wa Nisanyi (March/April) kufika jikwabo mu Nisanyi, ko kuba’mba mwaka mutanshi wa bukalama bwa kwa Atazakeshi watatwile mu Nisanyi mu 474 B.C.E. Onkao mambo, mwaka wa bumakumi abiji wa bukalama bwatongolwa mu Nehemiya 2:1 watatwile mu Nisanyi 455 B.C.E. Ñondo wa Kiselevu, (November/December) watongolwa mu Nehemiya 1:1 wajinga ñondo wa Kiselevu mu mwaka wafumineko wa 456 B.C.E. Nehemiya waambapo pa uno yenka ñondo amba ye watendekejilemo kulama Atazakeshi mu mwaka wa bumakumi abiji. Kampe wabajijilenga kumo na myaka yo akwachijile bufumu. Kabiji kampe Nehemiya wabajilenga kimye kwesakana na mwaka ye batela Bayudea lelo jino amba mwaka ye bobilamo bintu byanema, watendekela mu ñondo wa Tishili, waesakana na bañondo ba September/October. Monse mo kyakonsha kwikela, ko kuba’mba mu mwaka wa 455 B.C.E. mo mwapainwe mukambizho wa kushimukulula Yelusalema.
4:17, 18—Muntu wakonsha kwingila byepi mwingilo wa kutunga na kuboko kumo? Kechi kibashupile aba bantu batunchilenga bintu ne. Umvwe bebatwika kipe pa mutwe nangwa pa kipuzhi, bekikwatanga bulongo na kuboko kumo ne kulama bulongo “kyela kya nkondo mu kuboko kukwabo.” Aba baingijishanga maboko abiji pa kushimika “bashimikilenga kasa bavwala mapoko abo mu mbunda yabo.” Kino kibalengelanga kwizhikijila ku balwanyi babo umvwe bebalukuka.
5:7—Mu ñanyi jishinda Nehemiya mo atendekejile “kwibashinawina babineme ne bakulumpe”? Abano banabalume banungangako nsubu ku nkongole yakongolanga bakwabo Bayudea, kino kyalalanga Muzhilo wa Mosesa. (Bena Levi 25:36; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:19) Kabiji ino nsubu yakebanga boba bakongweshanga bakwabo bintu yabaile bingi. Umvwe ke batambule pa ñondo pa ñondo, pa kuba’mba mwaka apwe, abya “bikoloto” byafwainwe kuvula bingi. (Nehemiya 5:11) Bino bintu byo baubanga byamanyikanga bingi bantu, mambo bajinga ne na mitembo ikwabo ya kupana misonko ne kukajilwa bya kuja. Nehemiya wibataine na mambo bano banonshi, o ene mambo o aingijishe Mizhilo ya Lesa ne kwibakajipila, kino kyaletele patoka bilubo byabo.
6:5—Byo kiji kuba’mba makalata a bufyamfya beabikanga mu fukuta ye bakasako, mambo ka Sanabalata o atumijile “nkalata ya kubula kushinka” kwi Nehemiya? Kampe Sanabalata wakebele’mba byambo bya bubela byo bebabepejile biyukanyikwe mu nkalata yo atumine kwa kubula kushinka. Nangwa kampe walangulukile’mba kino kisakuzhingijisha Nehemiya ne kusha mwingilo wanji wa kushimika ne kuya na kwizhikijila. Kimo kimye kampe Sanabalata walangulukile’mba byambo byajinga mu nkalata byakonsheshe kuletela Bayudea moyo kuba’mba baleke mwingilo wabo. Nangwa byonkabyo, Nehemiya kechi wachiine ne, watwajijile na kwingila mwingilo wamupele Lesa.
Lufunjisho Kotuji:
1:4; 2:4; 4:4, 5. Umvwe twatanwa na makatazho nangwa ke tufuukule bya kuba byanema, twafwainwa ‘kukelwa mu lulombelo’ ne kulondela byaamba mambo a Lesa.—Loma 12:12.
1:11–2:8; 4:4, 5, 15, 16; 6:16. Yehoba ukumbula milombelo ilomba bakalume banji mu bukishinka.—Masalamo 86:6, 7.
1:4; 4:19, 20; 6:3, 15. Nangwa kya kuba Nehemiya wajinga muntu wa lusa, ke wa kumwenako wawama bingi mambo wajinga wakosa mu kuba byaoloka.
1:11–2:3. Nehemiya kechi wajinga na lusekelo na mambo a kifulo kyo ajinga nakyo kya kwikala kaseya wa mfumu ne. Lusekelo lwanji lwaishile na mambo a mpopwelo ya kine yailenga palutwe. Nanchi ne atweba kechi twafwainwa kwikalanga na lusekelo mu mpopwelo ya Yehoba ne ku mbaji yonse itundaika ino mpopwelo nenyi?
2:4-8. Yehoba walengejile Atazakeshi kuswisha Nehemiya amba aye na kushimukulula Yelusalema. Byambo bya Mana 21:1 byaamba’mba: “Muchima wa mfumu wauba nobe kakola ka mema kaji mu kuboko kwa Yehoba; umwalulwila konse ko asaka.”
3:5, 27. Kechi twafwainwa kumona mwingilo ye twaingila mu kutumbijika mpopwelo ya kine amba watutu byonka byalangulukile “babineme” ba bena Tekoa ne. Atweba twafwainwa kuba byonka byaubile bena Tekoa bepaine abo bene.
3:10, 23, 28-30. Bamo bavilukila ku mapunzha kubena kukebewa ba mwingilo wa Bufumu, pano bino atweba bavula tutundaika mpopwelo ya kine monka mu mpunzha mo twikala. Twakonsha kuba bino kupichila mu kwingilako mwingilo wa buntungi bwa Mazubo a Bufumu ne mingilo ikwabo ya kukwasha batanwa mu malwa, bino kikatakata mu mwingilo wa kusapwila Bufumu.
4:14. Ne atweba umvwe twatanwa mu lumanamo, twakonsha kushinda moyo umvwe saka tuvuluka ‘Yenkaye mukatampe, ulengesha moyo.’
5:14-19. Bakalama ba bwina Kilishitu bafwainwa kumwena kwi Ndamakyalo Nehemiya wipelwile, wabujile kichima, kabiji wajinga na maana. Nangwa kya kuba wakambizhizhenga bantu kulondela Mizhilo ya Lesa, kechi wimwenenga amba wakila bakwabo ne kwibajiila makusu pa mutwe ne. Watesheshetu muchima mu kukwasha bamanyikilwe ne bayanji. Nehemiya byo ajinga mpanyi, ke wa kumwenako bakalume bonse ba Lesa.
“MUNDANGULUKE ANWEBA LESA WAMI, NE KUNGUBILA BYAWAMA”
Muzhi wa Yelusalema byo apwile kumushimika, Nehemiya wabikileko binzhilo ne kunengezha ba kumusopa. Watendekele kunemba mazhina a ndonda ya bisemi. Bantu bonse byo bakonkene pamo “pa lubanza wajinga ku Kibelo kya ku Mema,” Ezela ñanga watangile buku wa Mizhilo ya Mosesa, kabiji Nehemiya ne bena Levi balumbulwijile bantu mwatajile yoya Mizhilo. (Nehemiya 8:1) Byo bayukile amba kuji Kijiilo kya ku Mimba, batemenwe bingi ne kutendeka kwikisekelela.
Palutwe kacheche, bakonkene jikwabo, mu kuno kukonkana “ba mu kisemi kya Isalela” baabene na bantu bonsetu ne kwisolola mambo abo. Bena Levi bamwene Lesa byo aubanga na bena Isalela, kabiji bantu bachipile’mba: ‘Tukendanga monka mu mizhilo ya Lesa wa kine.’ (Nehemiya 9:1, 2; 10:29) Na mambo a kuba mu Yelusalema mwajingatu bantu bacheche, kwajinga kuteya bubale kuba’mba muntu umo pa bantu jikumi eye na kwikala mu muzhi. Kikwabo, muzhi bamupaine na lusekelo kya kuba’mba “kusangalala kwa bena Yelusalema kwaumvwanyikile kwalepa.” (Nehemiya 12:43) Byo papichile myaka 12 po aishijile ku Yelusalema, Nehemiya wafumine mu uno muzhi ne kubwela jibiji na kwingila mingilo yanji kwi Atazakeshi. Bayudea ko bashajile batendekele kuba byubilo byatama. Nehemiya byo abwelele ku Yelusalema, watendekele kuwamisha bintu. Walombele na kwipelula amba: “Mundanguluke anweba Lesa wami, ne kungubila byawama.”—Nehemiya 13:31.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
7:6-67—Mambo ka mutanchi wa mazhina a boba babwelele ku Yelusalema pamo ne Zelubabele kyo apusena na mutanchi wa mazhina a bisemi byajinga pamo ne Ezela? (Ezela 2:1-65) Aluno lupusano kampe lwajinga lwa kuba’mba Ezela ne Nehemiya baingijishe mutanchi ungi panembelwe mazhina. Kya kumwenako, kibelengelo kya boba banembesheshe kubwela kampe kyapusene na bantu babwelele. Kabiji aya mitanchi ibiji yanembelwe kampe yapusene mambo Bayudea bamo babujile kukiyuka ndonda ya bisemi byabo, kulutwe na lwendo baishile kwiiyuka. Nangwa byonkabyo, mitanchi yonse ibiji yakwatankana: Kibelengelo kitanshi kya bantu 42,360, banembesheshe kubwela kyajingatu pamo, kufumyako bazha ne banyimbi.
10:34—Mambo ka bantu o bafwainwe kuchaba nkunyi? Mizhilo ya Mosesa kechi yakambizhizhe kupana mulambo wa nkunyi ne. Pano uno mwingilo wa kuchaba nkunyi waishile mambo a kukajilwa. Kwakebewenga nkunyi yavula bingi ya kusokela bitapisho pa kyakusokelapo. Kyamweka nobe kechi kwajinga Bantu bavula babujile bena Isalela baingilanga mingilo pa nzubo ya Lesa ne. Onkao mambo, kwajinga kutaya bubale pa kuba’mba nkunyi iyengatu taputapu.
13:6—Kimye kyalepa byepi Nehemiya kyo afumine mu Yelusalema? Baibolo waambatu’mba “pa kupita kimye,” nangwa’mba “pa kupwa kwa moba,” Nehemiya walombele lūsa kwi mfumu amba abwele ku Yelusalema. Onkao mambo, kechi kyapela kuyuka kimye kyapichilepo ne. Nangwa byonkabyo, byo abwelele ku Yelusalema, Nehemiya wataine’mba buñanga kechi bwaingijiwenga bulongo ne, kabiji muzhilo wa Sabado naye kechi walondejilwenga ne. Bavula basongwele banabakazhi bangi, kabiji baana babo kechi bayukile kwamba mulaka wa Bayudea ne. Pa kuba’mba kwikale byubilo bya uno mutundu, kyamweka Nehemiya wakabanjile bingi.
13:25, 28—Kununga pa byo ‘apachikilenga’ nabo Bayudea pa mambo a byubilo byabo byatama, ñanyi bintu bikwabo Nehemiya byo aubilepo? Nehemiya ‘wibafingile’ mambo waambile kwi abo luzhachisho lwajinga mu Mizhilo ya Lesa. ‘Bamo wibapumine.’ Kabiji pa kuba’mba amweshe’mba wazhingila, ‘wibayokawile nsuki.’ Wapangile ne munkananji Eliashiba Ñanga Mukatampe, wasongwele mwana wa mukazhi wa kwa Sanabalata, mwina Holona.
Lufunjisho kotuji:
8:8. Byo tuji bafunjishi ba Byambo bya Lesa, ‘tulumbulula mo byatala’ kupichila mu kutela bulongo byambo ne kulondolola bulongo Binembelo.
8:10. “Lusekelo lwa Yehoba” lwiya kupichila mu kwikala na mujojo wa kufunda ku mupashi ne kulondela mafunde a teokalasi. Onkao mambo, kyanema bingi kuba’mba tufundenga Baibolo, kutanwanga ku kupwila kwa bwina Kilishitu kimye kyonse, ne kwingila na mukoyo mwingilo wa kusapwila Bufumu ne kulenga baana ba bwanga!
11:2. Kyakebewenga kwipana pa kuba’mba bantu bashe bunonshi bwabo ne kuya ku Yelusalema. Aba bayile bamwesheshe muchima wa kwipana. Ne atweba twafwainwa kwikala na muchima wa uno mutundu umvwe kekukebewe kukwasha bakwetu pa kupwila kukatampe ne pa bimyetu bikwabo.
12:31, 38, 40-42. Kwimba nyimbo ke jishinda jawama bingi ja kutakaikilamo Yehoba ne kumusanchila. Twafwainwa kwimbanga na muchima yense pa kupwila kwa bwina Kilishitu.
13:4-31. Twafwainwa kujimuka kuchina bintu bya ku mubiji, mazhikakanwa, ne bunsatuki kwitonawina bwikalo bwetu.
13:22. Nehemiya wayukishetu’mba ukatotolola kwi Lesa. Ne atweba twafwainwa kuyuka’mba tukatotolola kwi Yehoba.
Kyanema Bingi Kutalwa Bulongo kwi Yehoba!
Nyimbi wa masalamo waimbile’mba: “Yehoba inge kechi wiishimika nzubo ne, beishimika bengila kyatu.” (Masalamo 127:1) Buku wa Nehemiya walumbulula bingi bulongo bino byambo!
Lufunjisho kwi atweba lwaumvwanyika bingi. Umvwe tukeba kumona bulongo mu byonse byo tuba, twafwainwa kutalwa bulongo kwi Yehoba. Umvwe twatangizhako mpopwelo ya kine mu bwikalo bwetu, Yehoba witupesha. Onkao mambo, byonka byajinga Nehemiya, ne atweba twayai tuteshenga muchima ku mpopwelo ya Yehoba ne kwiinungulula.
[Kipikichala pa peja 28]
“Muchima wa mfumu wauba nobe kakola ka mema kaji mu kuboko kwa Yehoba”
[Kipikichala pa peja 29]
Nehemiya muntu wakosa kabiji wa lusa wayile ku Yelusalema
[Bipikichala pa peja 30, 31]
Nanchi mwayuka ‘kulumbulula mwatala’ Byambo bya Lesa nyi?