Mambo a Yehoba o Omi

Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Hagai ne Zekaliya

MWAJINGA mu mwaka wa 520 B.C.E. Papichile myaka 16 kimye Bayudea kyo bafumine mu buzha ne kutendeka kwala kitendekesho kya nzubo ya Yehoba mu Yelusalema. Pano bino nzubo ya Yehoba kechi yapwile kushimikwa ne, kabiji ne mwingilo waimikilwe. Yehoba watongwele ngauzhi Hagai kabiji panyuma ya bañondo babiji watongwele ne Zekaliya amba baule byambo Byanji.

Hagai ne Zekaliya bajingatu na mutwe wa mambo umo wa kutundaika bantu kutendeka jibiji kwingila mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa. Kwibikako kwa bano bangauzhi kwamwekele, kabiji ne nzubo ya Lesa yapwile kushimikwa mu myaka itanu yalondejilepo. Byaawile Hagai ne Zekaliya byanembwa mu mabuku atelwa pa mazhina abo. Buku wa kwa Hagai wapwile kunembwa mu 520 B.C.E., ne wa kwa Zekaliya wapwile kunembwa mu 518 B.C.E. Byonka byajinga bano bangauzhi, ne atweba Lesa witupa mwingilo, ye twafwainwa kupwisha mpelo ya ino ntanda saka ikyangye kufika. Uno mwingilo ke wa kusapwila ne kulenga baana ba bwanga. Twayai tumone lufunjisho lo twafwainwa kufunjilako mu ano mabuku a kwa Hagai ne Zekaliya.

“AKI LANGULUKAI PA BINTU BIMUMWEKELA”

(Hagai 1:1–2:23)

Mu mobatu 112, Hagai waambile byambo bya lutundaiko bina. Bitanshi ke bya kuba’mba: “Aki langulukai pa bintu bimumwekela. Pano yainga ku mitumba mukalete bichi, mushimukulule nzubo yami namba nkamwenemo lusekelo ne kutumbijikilwamo, byo byaamba Yehoba.” (Hagai 1:7, 8) Bantu baumvwijile bino byambo. Byambo bya bubiji byajinga na mulaye wa kuba’mba: “Amiwa [Yehoba] nkayuzha ino nzubo na lukumo.”—Hagai 2:7.

Kwesakana na mwayijile byambo bya busatu, umvwe babula kutako maana ku mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Lesa ko kuba’mba ‘bantu ne mingilo yabo yonse’ yo ya bunya ku meso a Yehoba. Bino kufumatu kimye kyo batendekele mwingilo wa kushimukulula, Yehoba ‘wibobijilenga bibusa.’ Byonka byo kyaambiwapo mu bungauzhi bwa buna, Yehoba “ukaponesha matanda a bufumu, ne konauna bulume bwa bufumu bwa mikoka ya bantu,” ne kupingizhapo wa mwingilo wanji Zelubabele ke “kambalaminwe ka shitampa.”—Hagai 2:14, 19, 22, 23.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

1:6—Byambo bya kuba’mba “mutoma, bino kechi mutondwa ne” byatala mwepi? Bino byambo bilumbulula kukepelwa kwa binyu. Na mambo a kubula mapesho a Yehoba, binyu kechi byavulanga ne, ko kuba’mba kechi byakonsheshe kufika mu kipimo kya kupendañana ne.

2:6, 7, 21, 22—Ñanyi nangwa ki ka kibena kutenkenya ba mu mikoka, kabiji ki ka kibena kufumamo? Yehoba ubena ‘kutenkenya ba mu mikoka yonse’ kupichila mu kusapwila mambo a bufumu ntanda yonse. Mwingilo wa busapwishi ubena kulengela ‘bya buneme byabo kwibileta’ mu nzubo ya Yehoba ne kwiiyuzha na lukumo. Mukuya kwa moba, “Yehoba wa mabumba” ukatenkenya “bya mwiulu ne ntanda ne kalunga ka mema ne mushiji wauma,” ne kulengela buno bwikalo bwabipa bwa ano moba kuzhimañana kikupu.—Bahebelu 12:26, 27.

2:9—“Lukumo lo ikekala nalo ino nzubo lukakila lwa itanshi” mu ñanyi jishinda? Kino kyafwainwe kubiwa mu mbaji isatu: myaka yaikeleko nzubo ya Lesa, mufunjishi wafunjishangamo, kabiji ne bayangamo na kupopwela Yehoba. Nangwa nzubo ya lukumo ya Solomone yaikajile myaka 420, kufuma mu 1027 B.C.E., kufika mu 607 B.C.E., “ino nzubo” yaingijile kukilaila pa myaka 580, kufumatu kimye kyo yashimikilwe mu 515 B.C.E. kufikatu ne kimye kyo yaonaukile mu 70 C.E. Kabiji Mesiasa aye Yesu Kilishitu wafunjishepo mu “ino nzubo,” ne bantu bavula bapwilanga konka mu kupopwela Lesa kukila ku “itanshi.”—Byubilo 2:1-11.

Lufunjisho Kotuji:

1:2-4. Kumanyikwa na mambo a mwingilo wetu wa busapwishi kechi kwakonsha kulengela kuleka uno mwingilo wanema wa “kukebesha bufumu” ne kutatula kukebesha bya kutabataba bya ino ntanda ne.—Mateo 6:33.

1:5, 7. Kijitu bulongo kwi atweba ‘kulanguluka pa bintu bitumwekela’ ne kumona bwikalo bwetu byo bwakonsha kukosesha bulunda bwetu na Lesa.

1:6, 9-11; 2:14-17. Bayudea mu moba a kwa Hagai baingijilenga bingi na ngovu mu kukeba bintu byabo bya ku mubiji, pano bino kechi beyowelenga bipangwa bya mingilo yabo ne. Kechi batele maana ku nzubo ya Lesa ne, o ene mambo kyo abujijile kwibapesha. Atweba twafwainwa kutangizhako bintu bya ku mupashi ne kwingijila Lesa na muchima wetu yense, ne kuvulukanga’mba kikale tuji na bintu bya ku mubiji bicheche nangwa byavula, bino “mapesho a Yehoba o alengela muntu kunonka.”—Byambo bya Mana 10:22.

2:15, 18. Kufumatu joja juba Yehoba wakambizhe Bayudea kutatu muchima pa mwingilo wa kushimukulula, kechi kuta muchima pa bukoke bwabo bwakala ne. Ne atweba lelo jino twafwainwa kutatu muchima mu kupopwela Lesa.

“KECHI NA NGOVU NE, KANA NA MUPASHI WAMI”

(Zekaliya 1:1–14:21)

Zekaliya watendekele mwingilo wanji wa bungauzhi na byambo bya lwito ku Bayudea amba ‘bwelai kwi Yehoba.’ (Zekaliya 1:3) Bimwesho bya butanu na busatu byalondejilepo byamwesheshe’mba mwingilo wa kushimukulula watangijilwenga na Lesa. (Monai kabokoshi kaamba’mba, “Bimwesho Bitanu na Bisatu Byamwene Zekaliya”) Mwingilo wa kushimika waishile kupwa, bino ‘kechi waubiwe na bulume ne, nangwa na ngovu ne, kana na Mupashi wami, byo byaamba Yehoba wa mabumba.’ (Zekaliya 4:6) Muntu utelwa amba musampi ye ‘watungile nzubo ya Yehoba,’ ne ‘kwikala ñanga kasa aikala pa jitanda janji.’—Zekaliya 6:12, 13.

Bena Betele batumine bantu babo kuya na kwipuzha bañanga bakatampe kutazha ku kusekelela kwa kuzhikilwa na nzala mu kuvuluka konaunwa kwa Yelusalema. Yehoba wabujile Zekaliya kuba’mba kujilakana kubiwa mu moba ana a kuzhikilwa na nzala mu kuvuluka malwa aponejile bena Yelusalema kukalulwa ke ‘bimye bya lusekelo ne bya kusangalelamo ne bya kujiilamo bijiilo bya lusekelo.’ (Zekaliya 7:2; 8:19) Bungauzhi bubiji bwalondelapo mwavwangwa byambo bya luzhachisho kutazha ku mikoka ne bangauzhi ba bubela, bungauzhi bwa Bumesiasa, ne byambo bya kubwezhiwa kwa bantu ba Lesa.—Zekaliya 9:1; 12:1.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

2:1—Mambo ka muntu kyo apimijilenga muzhi wa Yelusalema na lutambo? Kino kyubilo, kyamwesheshe kushimika kwa nsakwa yazhokolokele muzhi. Malaika wabujile muntu amba Yelusalema ukabailako ne Yehoba ukamulamawizhanga.—Zekaliya 2:3-5.

6:11-13—Nanchi kuvwikwa kabondo kwa Ñanga Mukatampe Yoshua kwa mulengejile kwikala ñanga wa Lesa Mwine Wakila nyi? Ine, Yoshua kechi wafumine ku kikota kya bufumu bwa kwa Davida ne. Nangwa byonkabyo, kumuvwika kabondo kwaimenejilengako kwiya kwa kwa Mesiasa. (Bahebelu 6:20) Bungauzhi bwaamba kutazha ku “musampi” bufikizhiwa mwiulu kwi ñanga wa Lesa Mwine Wakila, Yesu Kilishitu. (Yelemiya 23:5) Yoshua byo ajinga ñanga mukatampe wa bena Isalela babwelele kufuma mu buzha, ne Yesu naye ye Ñanga Mukatampe wa bupopweshi bwa kine mu nzubo ya Yehoba ya ku mupashi.

8:1-23—Nga bungauzhi jikumi bwatongolwa mu bino byepelo bukafikizhiwa kimye ka? Bungauzhi bonse bubena kupezhako na byambo bya kuba’mba “Yehoba wa mabumba waamba bino” ne mulaye wanji wa kulaya mutende ku bantu banji. Bungauzhi bumo bwafikizhiwe mu myaka kitota kya butanu na umo B.C.E., pano bino bonse bwashala bwafwainwa bwafikizhiwe kufuma mu 1919 C.E. nangwa po po bubena kufikizhiwa.a

8:3—Mambo ka Yelusalema kyo bamutelela amba “Muzhi mwaikala bukine”? Saka bakyangye kumonauna mu 607 B.C.E., Yelusalema “wayanjishishe ba mu mizhi ikwabo,” kabiji mwavujiletu bangauzhi ne bañanga bamazhika kanwa ne bantu babujile bukishinka. (Zefwaniya 3:1; Yelemiya 6:13; 7:29-34) Nzubo ya Lesa byo yashimikilwe, bantu bateletu muchima mu kupopwela Yehoba, kabiji ne bukine bwa mpopwelo yawama bwafwainwe kwambiwanga monka, kabiji ne Yelusalema wafwainwe kutelwanga amba “muzhi mwaikala bukine.”

11:7-14—Zekaliya byo achibile kintu kitelwa amba “Lusa” ne kikwabo kitelwa amba “Mfungwa” byaimenejilengako ka? Zekaliya bamupashañenye ku muntu ye batumine na ‘kujiisha jitanga jo balamina kwipaya,’ ko kuba’mba, bantu bo babena kubula kulama bulongo ku bantangi babo. Mu mwingilo wanji wa bukafunga, Zekaliya waimenejilengako Yesu Kilishitu, waishile ku bantu bajinga mu lulayañano ne Lesa, pano bino bamukaine. Kuchibiwa kwa “Lusa” kwalumbulwilenga amba Lesa ukapwisha lulayañano lwa mizhilo na Bayudea ne kuleka kwibobila lusa. Kuchibiwa kwa “Mfungwa” kwalumbulwilenga konaunwa kwa bulunda bwa ku mupashi bwajinga pakachi ka Bayudea ne bena Isalela.

12:11—Ki ka kyo “bajijile ku Hadada-limona mu kimpachiko kya Megido”? Mfumu Yosiya wa ku Yuda bamwipayile kwi Felo Neko wa ku Ijipita mu bulwi bwajingako “mu kimpachiko kya Megido,” bamujijile bingi “mu nyimbo yabo ya kujila” pa myaka yavula. (2 Byambo bya Moba 35:25) Onkao mambo, ‘kujilakana kwaubiwe ku Hadada-limona’ kampe kwimenako mabingo o bajijile pa lufu lwa kwa Yosiya.

Lufunjisho Kotuji:

1:2-6; 7:11-14. Yehoba usekela ne kubwela ubwela ku boba balapila ne kutambulwila lujimuno kabiji ne kubwela kwi aye kupichila mu kumupopwela na muchima wabo yense. Kabiji Yehoba kechi uteleka ku boba bakeba bukwasho bino saka “bakana kumvwa, basuntula mapuzhi, bashinka ne mu matwi abo amba: Twakeya kumvwa,” byambo byanji.

4:6, 7. Kafwako mikiika yakonsheshe kuchibikizha mupashi wa Yehoba mu kupwisha mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Lesa ne. Makatazho aji onse o twafwainwa kutalañana nao mu mwingilo wa Lesa twakonsha kwiashinda umvwe twaketekela mwi Yehoba.—Mateo 17:20.

4:10. Yehoba wasopelenga Zelubabele ne bantu banji kufikila ne kimye kyo apwishishe kushimika nzubo ya Lesa kwesakana na monka mwayijile bipimo byanji. Kwikela monka mwayila bipimo bya Yehoba kechi kintu kyakatazha ku bantu bambulwakoloka ne.

7:8-10; 8:16, 17. Pa kuba’mba Yehoba Lesa etutemwe, twafwainwa kwikala na buchibamambo bwalumbuluka, butemwe bubula kwaluka, kwikala balusa, ne kwamba bya bukine na bakwetu bantu.

8:9-13. Yehoba uketupesha umvwe ‘maboko etu akosa’ na kwingila mwingilo wanji ye etupa. Ano mapesho mwavwanga mutende, bukikizhi, ne bulunda bwetu na Yehoba bukakoselangako.

12:6. Aba baji pa bifulo bya kutangijila mu bantu ba Yehoba bafwainwa kwikala nobe “nsama ya mujilo,” ko kuba’mba bafwainwa kusamisha.

13:3. Bukishinka bwetu kwi Lesa wakine ne jibumba janji bwafwainwa kukila bukishinka botuji nabo ku muntu uji yense, kechi na mambo a kuba’mba mulunda netu wa pa muchima ne.

13:8, 9. Aba basendukile mu lwitabilo Lesa bo akaine bavujile bingi, kabiji bajinga bantu ba mitundu ibiji mu mpunzha imo. Bantu bachechetu bo bawamishiwe uba nobe bebapisha mu mujilo. Mu moba etu a lelo Kilishitendomu, uji na bantu bavula betela amba bena Kilishitu, bino Yehoba wibakana. Kanatu jibumba jicheche, bena Kilishitu bashingwa, ‘bo baita pa jizhina jami’ ne kuswa kwibawamisha. Abo ne bena Kilishitu bakwabo bamweshatu patoka kuba’mba kechi Bakamonyi ba kwa Yehoba ba pa jizhinatu ne.

Twafwainwa Kutundaikwa

Byambo byaawile Hagai ne Zekaliya byakonsha kwitukwasha byepi mu ano moba? Umvwe twachikamenamo mu byambo byabo byo byatundaikile Bayudea ne kuta muchima ku mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Lesa, nanchi ne atweba kechi byakonsha kwitulengela kupayankana mu mwingilo wa busapwishi ne wa kulenga baana bwanga nenyi?

Zekaliya waambijile jimo kuba’mba Mesiasa ukeya “waikala pa mbongolo,” kabiji amba bakamusolola na “mali makumi asatu a siliva,” kabiji amba bakamutapa, ne ‘mikooko ikapalañenamo.’ (Zekaliya 9:9; 11:12; 13:7) Kulanguluka langulukanga pa kufikizhiwa kwa buno bungauzhi bwa Bumesiasa bwaawile Zekaliya kwakonsha kukosesha bingi lwitabilo lwetu! (Mateo 21:1-9; 26:31, 56; 27:3-10) Kuketekela mu byambo bya Yehoba ne mashinda a lupulukilo lwetu o abikako kwitukosesha bingi.—Bahebelu 4:12.

[Tubyambo twa mushi]

[Kitenguluzha pa peja 19]

BIMWESHO BITANU NA BISATU BYAMWENE ZEKALIYA

1:8-17: Paji mulaye wa kushimika nzubo ya Lesa ne kumwesha amba Yelusalema ne mizhi ikwabo mu Yudea yapeshiwe.

1:18-21: Paji mulaye wa kuleta mpelo ku ‘nsengo yapalañenye bena Yuda,’ ko kuba’mba makafulumende akaine mpopwelo ya Yehoba.

2:1-13: Paji byambo bya kubaisha muzhi wa Yelusalema ne kuba’mba Yehoba ukekala “ke nsakwa ya mujilo ikamuzhokoloka,” ko kuba’mba ukazhikijilwa.

3:1-10: Pamwesha amba Satana wajingamo na lubaji mu kulwisha mwingilo wa kushimika nzubo ya Yehoba, kabiji ne kuba’mba Ñanga Mukatampe aye Yoshua bamulekejileko mambo o alengele.

4:1-14: Paambiwa kuba’mba mikiika iji nobe mitumba ikatampe ikapalayiwa kabiji wa mwingilo aye Zelubabele ukapwisha kushimika nzubo ya Lesa.

5:1-4: Paji kwambilwa jimo kwa mafingo a bangubabibi abo bo bakyangye kupanyika.

5:5-11: Tutanapo bungauzhi bwaamba pa mpelo ya bubi.

6:1-8: Paji mulaye wa kutangijilwa ne kuzhikijilwa na bamalaika.

[Kipikichala pa peja 16]

Bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya bwaambilenga pa ka?

[Kipikichala pa peja 18]

Aba baji pa bifulo bya buntangi baji byepi nobe “nsama ya mujilo”?