Dinanukila didi difikisha ku dilubuluka

ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI JOSÉ MAGLOVSKY

Pakankuata mpulushi ku diboko, mvua nkeba tatu. Pabi, tshiyi mumanye, bakavua baye nende ku nzubu wa bampulushi. Pangakakufika, bampulushi bakanyenga mikanda yetu yonso, kusangisha ne Bible yetu, ne kuyiteka mushiki panshi. Pa kumona nunku, tatu wakebeja ne: “Udi uteka nansha Bible kabidi panshi anyi?” Mfumu wa bampulushi wakalomba luse, pashishe kuangulaye Bible ne kuyiteka pa mêsa.

MMUNYI mutuakafika too ne ku nzubu wa bampulushi? Ntshinyi tshituvua tuenza? Tuvua ku tshilombuelu tshia bampulushi ba tshimenga tshividi tshia dikalaku dia Nzambi, bua kutunyengabu nansha Bible anyi? Bua kuandamuna nkonko eyi, tupingane tshianyima mu 1925, kumpala kua diledibua mene dianyi.

Mu tshidimu atshi, tatuanyi Estefano Maglovsky, ne mamuanyi, Juliana, bakumbuka ku tshivua tshikondo atshi Yougoslavie ne kuya ku Brésil, bua kusombela mu São Paulo. Nansha muvua tatu muena Mishonyi ne mamu muena Katolike, malu a Nzambi kaavua tshiabuluji pankatshi pabu nansha. Eyowa, bidimu dikumi kunyima tshintu kampanda tshiakenzeka tshiakabasangisha pamue mu malu a Nzambi. Bukonde bua tatu wakamutuadila mukanda mukese wa mêkala mashilashilangane mu tshiena-Hongrie uvua ukonkonona ngikadilu wa bafue. Wakapeta mukanda eu bu dipa, ne wakalomba tatu bua kuwubala ne kuleja wende mmuenenu wa bivu’amu, nangananga tshitupa tshia pa “inferno.” Tatu wakapitshisha butuku bujima ubala ne ubalulula mukanda mukese eu, ne dituku diakalonda, pakalua bukonde buende bua kuteleja mmuenenu wende, tatu ne dishindika dionso wakamba ne: “Bulelela mbuobu’ebu!”

Ntuadijilu mikese

Bualu mukanda awu uvua ufumina kudi Bantemu ba Yehowa, bubidi buabu bakaya kubakeba bua kulonga bivule pa mitabuja ne malongesha biabu. Pakashemejabu ndekelu wa bionso malanda [ne Bantemu], bena dîku dietu bavule bakatuadija kuyukidilangana pa Bible ne Bantemu. Tshidimu tshimue tshimue atshi tshia 1935, dilonga dia Bible dia pa tshibidilu mu tshiena-Hongrie diakatuadija, ne mwayene wa bateleji muanda-mukulu, ne katshia pine apu tuakatuadija dilonga dia Bible pa tshibidilu ku mbelu kuetu.

Kunyima kua bidimu bibidi bia dilonga Bible, tatu wakabatijibua mu 1937 ne kulua Ntemu wa Yehowa wa musangelu, udifila mu mudimu wa buambi bua ku nzubu ne ku nzubu ne usadila kabidi bu musadidi muteka ne mulombodi wa dilonga. Wakambuluisha mu dienjibua dia tshisumbu tshia kumpala mu São Paulo, mu umue wa ku misoko ya pabuipi ne Vila Mariana. Kunyima tshisumbu tshiakatumibua munkatshi mua tshimenga ne kuluatshi kumanyika bu Tshisumbu tshia Pankatshi. Bidimu dikumi kunyima, tshisumbu tshibidi tshiakenjibua, pabuipi ne Ypiranga, ne tatu wakakutekibua bu musadidi wa tshisumbu. Mu 1954, tshisumbu tshisatu tshiakenjibua, pabuipi ne Moinho Velho, kuakasadilaye kabidi bu musadidi wa tshisumbu.

Katupa kakese kunyima kua dishindama dimpe dia kasumbu aka, wakatuadija kuambuluisha kasumbu kavua pabuipi mu São Bernardo do Campo. Ku diambuluisha dia dibenesha dia Yehowa pa madikolela a tusumbu tukese etu tua Bantemu mu kupita kua bidimu, didiunda didi dia tuyayi tukamona, nunku mu 1994 kuvua bamanyishi bapite pa 70 000 mu bisumbu 760 mu São Paulo munene. Bia dibungama, tatu kakashala ne muoyo bua kumona didiunda edi. Wakafua mu 1958 ne bidimu 57.

Diluangana bua kulonda tshilejilu tshia tatu

Ngikadilu wa pa buende wa tatu, bia muomumue ne bena nkristo bakuabu bapie mu nyuma, uvua diakidila benyi. (Tangila 3 Yone 1, 5-8) Bu tshipeta, tuvua ne muabi wa kuakidila Antonio Andrade ne mukajende ne muanende, bakalua ku Brésil bafumina ku Etats-Unis ne muanetu wa balume Yuille ne mukajende mu 1936. Benyi bakuabu mu nzubu wetu bavua bena mapolome a Galaad babidi, Harry Black ne Dillard Leathco, bavua mu 1945 batumibue bu ba-misionere ba kumpala mu Brésil. Bakuabu bavule bakabalonda. Bana betu ba balume ne ba bakaji aba bavua dîba dionso mpokolo wa dikankamijibua kudi muntu yonso mu dîku dietu. Bua kuanyisha bualu ebu ne bua disanka dia dîku dianyi, ndi muenze madikolela bua kuidikija tshilejilu tshia tatu pa bidi bitangila ngikadilu wa bena nkristo wa diakidila benyi.

Nansha mumvua ne bidimu tshitema patupu pakalonga tatu bulelela mu 1935, bu mumvua muan’a bute, ngakatuadija kupatuka nende mu midimu yende ya teokrasi. Buonso buetu tuvua tubuela nende mu bisangilu ku Nzubu wa Bukalenge uvua ku tshilombuelu tshia Bantemu mu São Paulo mu musesu wa Eça de Queiroz, nimero 141. Ku diambuluisha dia malongesha ne mashidimuna biakampetesha tatu, ngakadima dijinga dikole bua kusadila Yehowa, ne mu 1940, ngakaditshipa kudi Yehowa, pa kuleja tshimanyinu tshiabi ku dinyibua mu mâyi mu Musulu wa Tietê ukadi mpindieu munyanguke, udi upueka munkatshi mua tshimenga tshia São Paulo.

Mu tshipolo tshîpi ngakajingulula tshivua kuikala mumanyishi wa ku dîba ne ku dîba wa lumu luimpe kumvuija: kukuna ne kumiamina mâyi pa mukenji wa bulelela mu bakuabu ne kulombola malonga a Bible ku nzubu nabu. Mpindieu, pandi mmona binunu bia Bantemu ba Yehowa baditshipe mu Brésil, ndi ngumvua disanka diondoke bualu ndi mumanye se: Yeye uvua mukuate nanyi mudimu bua kuambuluisha bavule ba kudibu bua kufika ku dimanya dia bulelela anyi bua kuondola dianyisha diabu.

Munkatshi mua aba bandi muambuluishe kudi Joaquim Melo, ungakatutakena nende mu buambi bua ku tshiibi ne ku tshiibi. Mvua nyukidilangana ne balume bakuabu basatu bavua kabayi ne ntema mivule ku bimvua ngamba. Pashishe ngakamona nsongalume kampanda wakadisangisha netu ne uvua uteleja ne ntema yonso. Pa kumona ntema yende, ngakateya ntema yanyi kudiye ne, kunyima kua bumanyishi buimpe, ngakamulomba bua kubuela mu Dilonga dia Mukanda dia Tshisumbu. Kakabuela mu dilonga to, kadi wakabuela mu Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi ne kunyima wakatuadija kubuela pa tshibidilu mu bisangilu. Wakenza dilubuluka dimpe, wakatambushibua, ne munkatshi mua bidimu bia bungi mmusadile bu ministre muena ngendu pamue ne mukajende.

Pashishe kuvua Arnaldo Orsi, ungakapetangana nende ku mudimu wanyi. Pa tshibidilu mvua mmanyisha kudi muena mudimu nanyi, kadi ngakajingulula se: nsongalume kampanda wa miedi mivule uvua dîba dionso uteleja mu musokoko, nunku ngakatuadija kuakula nende buludiludi. Uvua muena dîku dia bena Katolike ba tshitembu, kadi wakela nkonko mivule pa malu bu mudi dinua makanya, dibandila filme ya bitupa bia lulelu, ne dienza dinaya dia Jido. Ngakamuleja tshivua Bible wamba, ne bualu bumvua tshiyi mutekemene buakansankisha, dituku diakalonda wakambikila bua mmone muvuaye mutshibule kashiba ka makanya ne ntapa wa kapia (briké) biende pamue ne nkuruse wende, muvuaye munyange filme yende ya bitupa bia lulelu, ne muvuaye mubeye miedi yende. Mulume mushintuluka mu tusunsa tubadika! Wakalekela kabidi kuenza jido ne kulomba bua kulonga Bible pamue nanyi ku dituku ne ku dituku. Nansha muvuaku buluishi bua kudi mukajende ne tatuende, wakenza dilubuluka dimpe mu nyuma ku diambuluisha dia bana betu bavua basombela pabuipi nende. Mu katupa kîpi, wakabatijibua ne lelu’eu udi usadila bu mukulu wa tshisumbu. Mukajende ne bana bende bakitaba pabu bulelela.

Didifila mu mudimu wa Bukalenge

Pangakakumbaja bidimu bu 14, ngakatuadija kutumika mu kumpanyi wa diendeshila bintu lumu, mungakalonga mua kulengeja bifundilu bia mamanyisha. Ebi biakadijadika muvuabi ne dikuatshisha menemene, ne munkatshi mua bidimu bivule mvua muanetu umuepele mu São Paulo uvuabu batumika nende bua kulengeja bifundilu ne malakanyi a mamanyisha a kulembeleja pa mutu pa njila bivua biendeshila miyuki ya patoke ne mpuilu bia Bantemu ba Yehowa ngumu. Bua bidimu bu 30, mvua ne muabi wa kusadila bu mulombodi wa Tshibambalu tshia Bifundilu bia mamanyisha tshia mpuilu. Mvua pa tshibidilu ndama matuku anyi a dikiisha bua kutumika mu mpuilu, mvua nansha ndala mu nzubu wa mpuilu bua se: bifundilu bia mamanyisha bilengejibue kumpala kua dîba.

Ngakapeta kabidi tshikondo bua kutumika ne mashinyi a bipuidi a Société, avua tshintu tshipiatshipia menemene dîba adi. Tuvua tuteka mikanda yetu miumvuiji ya Bible pa tshiadijilu kampanda, ne pavua mashinyi a bipuidi apatula mukenji mukuata pa matadi, tuvua tuakula ne bantu bavua bapatuka mu nzubu yabu bua kumona tshivua tshipitakana. Mushindu mukuabu utuvua tutumika nawu bua kumanyisha lumu luimpe lua Bukalenge uvua fono ya diambula, ne ntshidi ne matadi matumika nawu bua kuleja mikanda ya Société. Bu tshipeta, mikanda mivule miumvuiji ya Bible yakafidibua.

Mu matuku awu, Ekleziya Katolike uvua ne milongo milemile ya bantu mu misesu ya São Paulo, pa tshibidilu kuvua balume kumpala bua kutokesha njila. Dia lumingu kampanda, tatu ne meme tuvua tufila Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! mu musesu pakalua mulongolongo mule wa bantu. Tatu, bu muvua tshibidilu tshiende, uvua muvuale tshifulu. Umue wa ku balume bavua kumpala kua mulongolongo eu wakabuluka ne: “Umbusha tshifulu tshiebe! Kuena umona ne: kudi mulongolongo wa bantu badi balua anyi?” Pakabenga tatu kumbusha tshifulu tshiende, balume bavule bakalua, batusakila ku mpenga ku dididishi dia magazin kampanda ne biakakebesha ndululu. Ebi biakajula ntema ya mpulushi kampanda, wakalua bua kutangila tshivua tshienzeka. Umue wa ku balume aba wakamukuata ku diboko, usua kuakula nende. “Umbusha diboko diebe pa bilamba bianyi!” ke muakatuma mpulushi dîyi, ukupa diboko dia mulume eu. Pashishe wakebeja tshivua tshienzeka. Mulume eu wakumvuija ne: tatu kavua mumbushe tshifulu tshiende bua mulongolongo wa bantu eu, kusakidila ne: “Ndi muena Katolike wa Roma wa bupostolo.” Diandamuna divua kadiyi ditekemenyibua divua dia se: “Udi wamba ne: udi muena Roma? Nunku pingana ku Roma! Munemu mmu Brésil.” Pashishe wakakudimuka kutudi, webeja ne: “Nnganyi uvua mulue kumpala muaba eu?” Pakandamuna tatu ne: ntuetu, mpulushi eu wakipata balume aba ne kutuambila bua kutungunuka ne mudimu wetu. Wakimana kunyima kuetu too ne pakapita bantu abu buonso​—ne tatu kakumbusha tshifulu ku mutu kuende!

Malu a mushindu’eu avua enzeka ku mpukapuka. Kadi pavuawu enzeka, bivua bikankamija bua kumanya se: kuvua bantu bavua benzela tusumbu tukese tua bantu buakane ne bavua kabayi bakokela Ekleziya Katolike.

Tshikondo tshikuabu, ngakatutakena ne mupiankunde wa balume kampanda wakasankidila bulelela ne wakandomba bua kupingana lubingu luvua lulonda. Pangakapingana, wakangakidila biakane ne kundomba bua kubuela mu nzubu. Mmushindu kayipu ungakakema pa kudisangana munyungulula kudi dingumba dia bansonga bikale banseka ne banyobola! Nsombelu wakabipa, ne ngakumvua ne: mu katupa kîpi bavua ne bua kungela mvita. Ngakambila eu uvua mundomba bua kubuela mu nzubu ne: bikala tshintu kampanda tshingenzekele, neadiambuile bujitu nkayende ne se: dîku dianyi divua dimanye muaba umvua. Ngakabalomba bua bandekele nye, ne bakanyisha. Kadi, kumpala kua meme kumbuka, ngakamba ne: bikala muntu kayi yonso wa kudibu musue kuyukidilangana nanyi pa nkayende, mvua mudiakaje. Kunyima, ngakajingulula se: bavua dingumba dia bena bitabataba, balunda ba nsaserdose wa muaba awu wakabakankamija bua kulongolola tshifufu etshi. Mvua ne disanka bu mungakapatuka mu buteyi buabu.

Eyowa, ku ntuadijilu didiunda mu Brésil divua dia biteketebitekete, kadiyi ditamba kumueneka nansha. Tuvua mu tshitupa tshia ku ntuadijilu tshia “dikuna,” ne dîba dikese divuaku bua “kudima” ne “kunowa” mamuma a midimu yetu mikole. Tuvua pa tshibidilu tuvuluka tshiakafunda mupostolo Paulo: “Meme nakakuna bintu, Apolo wakabimiamina mai, kadi Nzambi wakabidiundisha. Nunku muntu udi ukuna bintu kena bualu bunene, anyi udi ubimiamina mai, kadi anu Nzambi udi ubidiundisha.” (1 Kolinto 3:6, 7) Ne dilua dia bena mapolome a Galaad babidi ba kumpala mu 1945, tuakumvua ne: dîba dia didiunda dindila katshia ku kale diakakumbana.

Dikima kumpala kua buluishi

Kadi, didiunda kadivua dilua kakuyi buluishi, nangananga kunyima kua dituadija dia Mvita Mibidi ya Buloba Bujima ku Mputu. Kuvua buluishi bua patoke bualu mu tshibungi bantu ne bamue bamfumu kabavua bumvua ndubidila wetu mu malu a tshididi. Dimue edi, mu 1940, patuvua tuenza mudimu wa mu misesu ne bifundilu bia mamanyisha munkatshi mua São Paulo, mpulushi kampanda wakasemena pabuipi mu nyima muanyi, kunyenga tshifundilu tshia mamanyisha, ne kunkuata ku diboko bua kuya nanyi ku nzubu wa bampulushi. Mvua nkeba tatu pabuipi apu, kadi kavua umueneka muaba nansha umue. Tshiyi mumanye, yeye ne bana betu ba balume ne ba bakaji bavule, kusangisha ne muanetu wa balume Yuille, uvua utangila mudimu mu Brésil, bakavua bamane kuya nabu ku nzubu wa bampulushi. Anu bu mudibi bileja mu tshikoso tshia ntuadijilu, ngakapetangana kabidi ne tatu muaba awu.

Bu mumvua mushadile bilondeshile mikenji ya ditunga, tshivua mua kulamibua mu buloko ne mu katupa kîpi bakaya nanyi ku nzubu kudi mpulushi kampanda wakandekela kudi mamu. Mu dilolo dimue dimue adi bana betu ba bakaji bakalekedibua pabu. Ku shòò, bampulushi bakapangadija bua kulekela bana betu buonso ba balume, bavua bu dikumi, pa kumbusha muanetu Yuille. Kadi, bana betu ba balume bakafyatutuka se: “Tudi tupatuka buonso anyi nansha umue kêna upatuka.” Bampulushi kabakashintulula dipangadika diabu, nunku buonso buabo bakapitshisha butuku pamue mu tshibambalu tshia mashika panshi pa siman. Dituku diakalonda bakabalekela buonso kakuyi bualu bulomba. Misangu ya bungi bana betu bavua babakuata bua buambi buenza ne bifundilu bia mamanyisha. Bifundilu bivua bimanyisha muyuki wa patoke ne kabidi mukanda mukese uvua ne tshiena-bualu tshia Fascism or Freedom (Tshididi tshia fascisme anyi budikadidi), ne bamue bamfumu bakabiangata bu bivua biumvuija se: tuvua tubingisha tshididi tshia fascisme, biakafikisha too ne ku biejeji bibi.

Busalayi bua ku bukole buvua kabidi lutatu bua bana betu ba balume bansonga. Mu 1948, mvua wa kumpala wakakuatshibua mu buloko mu Brésil bua bualu ebu. Bamfumu kabavua bamanye tshivuabu ne bua kuenza pa bidi bintangila. Bakantuma ku bisokomenu bia tshiluilu mu tshimenga tshia Caçapava ne bakampa mudimu wa dikuna ne ditabalela bisekiseki mu budimi ne disukula tshibambalu tshitumika natshi kudi banene ba basalayi bua manaya menza ne miele ya mvita. Mvua ne bikondo bivule bua kumanyisha ne kufila mikanda kudi bantu. Mutangidi wa basalayi uvua wa kumpala bua kuanyisha mukanda wa Société wa Children (Bana). Kunyima, bakansungula bua kulongesha malu a Nzambi kudi basalayi bu 30 anyi 40 bavua kabayi ne mushindu wa kuenza didibidija dia mubidi ne bavuabu bakangile mu tshibambalu kampanda. Ndekelu wa bionso, kunyima kua ngondo bu dikumi mu buloko, bakaya nanyi ku kabadi pashishe bakandekela. Ndi ngumvua dianyisha bua Yehowa, wakampetesha bukole bua kuakamangana ne njiwu, kanyawu, ne disekibua bia kudi bamue bantu.

Muambuluishi wa lulamatu ne mulelela

Mu dia 2 Kabalashipu 1951, ngakabaka Barbara, ne biangatshile ku tshikondo atshi too ne ku lelu udi muenzejanganyi nanyi wa mudimu wa lulamatu ne mulelela mu dikolesha bana betu ne dibadiundisha mu “dibela ne didimusha bia Mukelenge.” (Efeso 6:4) Pa bana betu batanu, banayi badi basadila Yehowa mu midimu mishilashilangane. Ditekemena dietu didi se: pamue netu, nebatungunuke ne kunanukila mu bulelela ne kutua dilubuluka dia bulongolodi ne mudimu udi wenda wenjibua nyama ku mikolo. Bena dîku buonso badi mu foto eu mbasadidi baditshipe ba Yehowa pa kumbusha eu wa katoto udi mu maboko. Banayi badi bakulu ne ku bakulu aba, babidi badi kabidi bampanda-njila ba pa tshibidilu, ntshijadiki tshia bulelela bua Nsumuinu 17:6: “Bikulu badi tshifulu tshia butumbi tshia bantu banunu; butumbi bua bana mbatatu babo.”

Mpindieu ndi ne bidimu 68, makanda anyi a mubidi kaena mimpe menemene to. Mu 1991, bakangondopa mijilu ya mashi isatu ivua mipate ne pashishe bakayondopa ne sonde ya ba-doktere. Kadi, ndi ne disanka bu mundi ne mushindu wa kutungunuka ne kusadila bu mutangidi mulombodi mu tshisumbu kampanda mu São Bernardo do Campo, ndonda dikasa dia tatu, uvua munkatshi mua ba kumpala bakatuadijija mudimu muaba eu. Bulelela, tshipungu tshietu tshidi tshia pa buatshi, bualu tudi bapete tshikondo bua kudifila mu muabi wa pa buawu wa kumanyisha dibanjijibua dia Bukalenge bua Masiya bua Yehowa. Nunku katuena ne bua kupua muoyo mêyi a Paulo kudi Timote: “Kadi, wewe, . . . enza mudimu wa mumuangalaji wa evanjeliyo, kumbaja nkong mudimu webe”​—2 Timote 4:5, NW.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Baledi banyi, Estefano ne Juliana Maglovsky

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

José ne Barbara ne bena dîku diabu dia basadidi baditshipe ba Yehowa