Mukoleshibue kudi dieyemena dianyi kudi Yehowa
BU MUDIBI BILONDA KUDI AGENOR DA PAIXÃO
Muan’etu umuepele wa balume, Paul, wakafua disama dia lukoso patshivuaye ne ngondo 11. Ngondo isatu pashishe, mu dia 15 Tshimungu 1945, mukajanyi wa mushinga mukole wakafua disama dia mputa mu mbadi. Mvua ne bidimu 28, ne mikuma eyi yakanshiya ne dibungama pamue ne dikengakana. Nansha nanku dieyemena Yehowa ne malaya ende biakankuatshisha. Lekelayi ndonde mushindu ungakafika ku dipeta dieyemena edi.
KUTUADIJILA ku tshikondo tshia diledibua dianyi mu Salvador, État wa Bahia, mu Brésil, mu dia 5 Tshiongo 1917, Mamu wakandongesha bua kutendelela “bansantu” ba mu Ekleziya Katolike. Uvua mene ubiisha bana betu ne meme muine mu dinda menemene bua tuetu kusambila pamue. Nansha nanku, baledi banyi bavua babuela kabidi mu bisangilu bia candomblé, mikiya ya ntendelelu wa Vaudou wa bena Brésil bafumine mu Afrike. Mvua nnemeka bikole mitabuja aa, kadi tshivua ne dieyemena kudi bavuabu babikila ne: bansantu ba buena-Katolike peshi kudi candomblé. Tshiakantekesha nangananga mu maboko tshivua ngenyi midianjila kufumba ya makoba mileja mu bitendelelu ebi.
Panyima pa mutantshi mukese bana betu ba balume babidi bakumbuka kumbelu bua kukeba mudimu. Pashishe tatu wakalekela dîku. Nunku muikale ne bidimu tshitema, mvua ne bua kupeta mudimu bua kuambuluisha mamu ne muakunyanyi wa bakaji. Bidimu bu 16 pashishe, mayukidilangana ne muena mudimu nanyi akamueneka mikale mbangilu wa dishintuluka dinene mu nsombelu wanyi.
Dipeta dieyemena kudi Yehowa
Ngakapetangana ne Fernando Teles mu 1942. Uvua wamba misangu yonso ne: bivua bibi bua kutendelela “bansantu.” (1 Kolinto 10:14; 1 Yone 5:21) Kumpalampala tshiakateya ntema nansha mikese kudiye. Kadi muoyo mululame wende ne ditabalela diende dia bantu, kabiyi kutangila makoba abu, biakankoka, ne ngakakatshila dimanya diende dia Bible, nangananga tshiakambaye bua Bukalenge bua Nzambi ne bua mparadizu pa buloba. (Yeshaya 9:6, 7; Danyele 2:44; Buakabuluibua 21:3, 4) Mubambishe disankidila dianyi, wakampesha Bible ne imue mikanda miumvuiji ya Bible.
Mbingu mikese pashishe, ngakitaba dibikila ku dilonga dia Bible dia mu tshisumbu. Tshisumbu tshivua tshilonga mukanda wa Religion, mupatula kudi Société Watch Tower. Ngakasankidila dilonga e kutuadija kubuela mu bisangilu bionso bia tshisumbu bia Bantemu ba Yehowa. Tshiakankemesha menemene ndibenga kuikalamu dia ngenyi midianjila kufumba ya makoba ne mushindu uvuabu bangitabe diakamue. Mu tshikondo atshi ngakatuadija kuyukila ne Lindaura bua dibaka. Pangakakula nende pa bidi bitangila bimvua ndonga, wakatuadija kubuela mu bisangilu pamue nanyi.
Tshintu tshikuabu tshiakankemesha mu bisangilu tshivua diela kashonyi pa mudimu wa diyisha. (Matayo 24:14; Bienzedi 20:20) Mukankamija kudi bampanda-njila, bu mudibu babikila ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba, ngakatuadija kuambila bakuabu mu mpukapuka mu kawulu bualu mvua ntua ku mudimu ngalukila. Pamvua mpetangana ne muntu uvua ne disankidila, mvua ngangata adrese wende ne mmukumbula bua kuteta kudiundisha disankidila adi.
Mu tshine tshikondo atshi, dieyemena dianyi kudi Yehowa ne ku bulongolodi budiye utumika nabu diakatungunuka ne kudiunda. Nunku, panyima pa mumane kuteleja muyuki wa Bible pa diditshipa dia muena nkristo, ngakatambuishibua, mu Mbuu wa Atlantike, mu dia 19 Tshisanga 1943. Mu dine dituku adi, ngakenza bua musangu wa kumpala mudimu wa ku nzubu ne ku nzubu wa pa tshibidilu.
Mbingu ibidi pashishe, mu dia 5 Lumungulu, Lindaura ne meme tuakaselangana. Pashishe, mu Tshimungu 1943, Lindaura wakatambuishibua mu mpuilu wa kumpala muenza kudi Bantemu ba Yehowa mu tshimenga tshia Salvador. Annuaire des Témoins de Jéhovah 1973 wakamba pa bidi bitangila mpuilu au ne: “Malu a bamfumu ba bitendelelu akalongolola bua kuimanyika muyuki wa patoke mu Salvador, kadi ki nkumpala kua tshitupa tshinene tshia dimanyisha dimpe . . . katshiyi tshianji kuenzeka.” Dimueneka patoke dia buludiki bua Yehowa munkatshi mua dikengeshibua dikole diakakolesha dimueyemena dianyi.
Anu mumvua mulonde ku ntuadijilu, bidimu bibidi patupu panyima pa batismo wa Lindaura—ne ngondo isatu panyima pa lufu lua muan’etu wa balume—mukajanyi munanga wakafua. Uvua ne bidimu 22 patupu. Kadi dieyemena dimvua nadi kudi Yehowa diakankolesha munkatshi mua ngondo ayi mikolakolayi.
Mukolesha kudi mudimu wa mu nyuma
Mu 1946, tshidimu tshimue panyima pa dijimija dia mukajanyi ne muana, ngakatekibua musadidi wa dilonga dia Bible mu tshisumbu tshimue tshivuaku mu Salvador. Tshidimu tshimuetshimue atshi Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi kakatuadija mu bisumbu bia mu Brésil, ne ngakalua mulombodi wa kumpala wa kalasa mu Rejon wa Bahia. Pashishe mu Kasuamansense 1946, Mpuilu wa Teokrasi wa “Bisamba bia disanka” wakenzeka mu tshimenga tshia São Paulo. Mfumuanyi wa mudimu utukavua nende ne bidimu dikumi wakamba ne: uvua unkengela ne wakamfimpakaja bua tshiyi to. Kadi, panyima pa meme mumane kumumvuija mushinga uvua nawu dibuela dianyi dia mu mpuilu, wakampesha dipa dia kalolo e kunjingila luendu lulenga.
Programe ya Mpuilu ya mu Nzubu wa manaya wa Tshimenga wa mu São Paulo ivua milombola mu tshiena-Portugal—muakulu wa mu Brésil—popamue ne mu Anglais, tshiena-Allemagne, tshiena-Hongrie, tshiena-Pologne, ne mu tshiena-Russie. Mu mpuilu au tshibejibeji tshia Réveillez-vous! tshiakapatuka mu tshiena-Portugal. Ngakasankishibua bikole mu mpuilu eu—bantu 1 700 bakateleja muyuki wa patoke—ne ngakuuja formilere bua kutuadija bumpanda-njila mu dia 1 Kasuabanga 1946.
Mu tshikondo atshi tuvua tutumika bikole ne fono mu mudimu wetu wa bumpanda-njila. Muyuki wa “Didikuba” uvua umue wa ku ituvua tutamba kukanguila batuteleji. Panyima pa muyuki mumane kuteleja, tuvua tuamba ne: “Bua tuetu kudikuba kudi muluishi ukena umueneka, tudi ne bua kulamata mulunda udi kayi pende umueneka. Yehowa mmulunda wetu mutambe bunene ne ng’wa bukole bua bungi kupita muluishi wetu, Satana. Nunku tudi ne bua kulamata bikole Yehowa bua tuetu kudikuba kudiye.” Pashishe tuvua tufila broshire wa Protection, uvua ufila mumvuija a pa mutu.
Tshiakakumbaja tshidimu tshijima mu bumpanda-njila pangakapeta dibikila bua kusadila bu mpanda-njila wa pa buende mu Tshisumbu tshia Carioca mu Rio de Janeiro. Muine amu tuakatuilangana imue misangu ne buluishi bukole. Bushuwa muinanyi wa mudimu, Ivan Brenner, wakabundibua umue musangu kudi muena nzubu kampanda. Bena mutumba bakabikila bampulushi, ne tuakafidibua bonso ku biro bia bampulushi.
Munkatshi mua diedibua nkonko, muena nzubu wa luonji lukole wakatubanda ne: tudi banyangakaje ditalala. Kamanda ka bampulushi kakamutumina dîyi bua kupuwaye. Pashishe kamanda kakatangila kutudi e kutuambila ne dîyi dipole ne: tuvua mua kuya. Kakakuata mutubandi wetu e kumutungila tshibawu tshia dibundangana. Nsombelu bu nunku yakakolesha dieyemena dianyi kudi Yehowa.
Mudimu mualabale wa ku dîba ne ku dîba
Mu dia 1 Kashipu 1949, ngakatshionkomoka pakambikilabu bua kusadila ku Betele, mudibu babikila nzubu minene ya Bantemu ba Yehowa mu ditunga. Betele wa Brésil uvua mu musesu wa Licínio Cardoso nimero 330 mu Rio de Janeiro. Mu tshikondo atshi, muvua anu bantu 17 patupu bua dîku dijima dia Betele. Bua tshikondo tshikese ngakabuela mu Tshisumbu tshia Engenho de Dentro tshivua muine muaba au, kadi pashishe bakantuma bu mutangidi-muludiki mu tshisumbu tshimuepele tshivua mu Belford Roxo, tshimenga tshivua mu mutantshi wa kilometre mikese ne Rio de Janeiro.
Ndekelu ya mbingu ivua miûle tente ne mudimu. Disambombo dionso mvua ngenzela ngendu ku kawulu mutangile ku Belford Roxo, mvua mpatuka mu mudimu wa budimi mu mapingaja, ne pashishe mvua nya mu Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi ne mu Tshisangilu tshia Mudimu ku dilolo. Mvua mpitshisha butuku bujima mu nzubu ya bana betu ne ngenza mudimu wa budimi mu dinda didi dilonda. Mu mapingaja mvua mbuela mu Muyuki wa Patoke wa Bible ne Dilonga dia Tshibumba tshia Nsentedi ne mvua mpingana ku Betele butuku pa dîba tshitema ne tshitupa. Lelu’eu kukadi bisumbu 18 mu Belford Roxo.
Mu 1954, panyima pa bidimu bisatu ne tshitupa bia programe au, ngakalujibua ku Rio de Janeiro bu mutangidi-muludiki mu Tshisumbu tshia São Cristóvão. Bua bidimu dikumi biakalonda, ngakasadila mu tshisumbu atshi.
Midimu yanyi ku Betele
Mudimu wanyi wa kumpala ku Betele uvua wa kuibaka tshitanda tshia mashinyi amuepele a Société, mashinyi a tshisemuna a Dodge a mu 1949 minyika ne: Chocolat bua mubidi wawu mukunzubile. Pakajika tshitanda tshia mashinyi, bakantuma bua kuenza mudimu ku tshikuku, kungakatumika bua bidimu bisatu. Pashishe bakantuma mu Tshibambalu tshia Mudimu wa Difunda mikanda ku biamu, muaba undi mpindieu kukadi bidimu bipite pa 40.
Biamu bia bungi bia mudimu bìdì bifunda bituvua nabi bikavua bitumikatumika nabi. Tshilejilu, munkatshi mua bidimu bivule tuvua ne tshiamu tshia kale tshidi tshifunda pa mabeji tshituvua tubikila ne dinanga dionso ne: Sara, bilondeshile mukaji wa Abrahama. Tshikavua tshitumika natshi munkatshi mua bidimu bivule mu tshiapu ku tshilombuelu tshia Société Watch Tower ku Brooklyn, New York. Pashishe mu bidimu bia 1950, bakatshituma mu Brésil. Emu, tshifuanangane ne mukaji wa Abrahama, mu bukulakaje buatshi tshiakapatula mamuma—a bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous!
Tshiena muanji kupanga bua kukatshila divulangana mu bungi bua mikanda mienza mu tshiapu tshia difunda tshia mu Brésil. Mu tshidimu tshijima tshia 1953, tuakapatula bibejibeji 324 400, kadi mpindieu dipatula ndipite pa miliyo isatu ku ngondo yonso!
Nzubu yetu ya Betele
Bivua bisankisha mu kupita kua bidimu bua kubandila dialabala dia nzubu yetu ya Betele mu Brésil. Mu 1952 tuakiibaka ditanda dia bisasa bibidi kumfundu kua nzubu wetu mu Rio de Janeiro. Pashishe mu 1968, Betele wakatumibua mu nzubu mupiamupia mu tshimenga tshia São Paulo. Patuakabuelamu, bintu bionso bivua bimueneka binene ne bialabale bua dîku dietu dia Betele dia bantu 42. Bushuwa tuakela meji ne: nzubu eu neambuluishe bua dilubuluka dietu dionso dia matuku atshilualua. Kadi, mu 1971 nzubu mikuabu ibidi ya bisasa bitanu yakiibakibua, ne ditanda dituangane diakasumbibua, bakadilongolola, e kudilamakaja ku nzubu eyi mialabale. Kadi mu bidimu bikese, didiunda ditungunuke dia bamanyishi ba Bukalenge—tuakapita pa bantu 100 000 mu 1975—diakalomba nzubu mivule.
Nunku, nzubu mivule mipiamipia yakashibua mutantshi wa kilometre 140 kumbukila ku São Paulo pabuipi ne tshimenga tshikese tshia Cesário Lange. Mu 1980 dîku dietu dia Betele dìvuà ne bantu 170 diakatumibua mu nzubu mipiamipia eyi. Kubangila pinapu mudimu wa Bukalenge mmudiunde mu mushindu udi ulenga ku muoyo. Tudi mpindieu ne bantu bapite pa 410 000 badi baditua pa tshibidilu mu mudimu wa dimanyisha mu Brésil! Bua kuambuluisha majinga a mu nyuma a bamanyishi aba bonso ba Bukalenge, tuvua ne bua kuibaka matanda mapiamapia bua kuenza mikanda miumvuiji ya Bible ne nzubu mipiamipia ya disombela bua kutekamu bena budisuile ba Betele. Bua mpindieu tudi ne bena dîku dia Betele batue ku 1 100!
Masanka a mudimu a mushinga mukole
Ntu ngangata mudimu wa ku Betele bu disanka dia mudimu dia mushinga mukole. Nunku, nansha mumvua nkeba kuselulula bidimu bia kumpala, ngakasungula bua kushindamena tshishiki pa masanka anyi a mudimu ku Betele ne pa mudimu wa buambi. Emu mvua ne disanka dia kusadila pamue ne bansonga bavule mu tshiapu tshia dienza dia mikanda ne dia kubalongesha mu midimu yabu. Ndi muenze madikolela bua kusomba nabu bienze anu bu ne: bavua bana banyi. Mitalu yabu ne diditatshisha diabu bua bakuabu bivua mpokolo wa dikankamijibua dinene kundi.
Disanka dikuabu nkusomba bimpe pamue ne binebe ba mu nzubu mu bidimu bivule. Bushuwa, mashilangana a bumuntu mmafile imue misangu lutatu. Kadi ngakalonga bua kubenga kutekemena bupuangane kudi bakuabu. Ndi mudienzeje bua kubenga kukeba bilumbu pa tu-malu tukese peshi kubenga kudiangata ne mushinga wa bungi. Dibenga kudiangata ne mushinga wa bungi ndingambuluishe bua kuitaba bilema bia bakuabu.
Disanka dikuabu dia mushinga mukole dingakasankidila divua edi dia kuikala ne mushindu wa kubuela mu mpuilu mialabale ya bukua-matunga mu États-Unis. Umue wa ku mpuilu eyi uvua Mpuilu wa “Lumu luimpe lua tshiendelele,” muenzela mu Yankee Stadium, New York, mu 1963, ne mukuabu uvua Mpuilu wa bukua-matunga wa “Ditalala pa Buloba” muenzela mu muaba umue-umue eu mu 1969. Pamvua kuine eku, mvua ne disanka dia kukumbula tshilombuelu tshia buloba bujima tshivua pabuipi apu tshia Bantemu ba Yehowa ku Brooklyn, New York!
Tshivua kabidi disanka dianyi mu bidimu dikumi bua kuabanyangana—mu dishintulukangana ne bakulu bakuabu—dilombola dia ntendelelu wa mu dinda wa dîku dia Betele. Kadi, disanka ditambe bunene dia mudimu, dìdì dintuadile ditshionkomoka dinene ne dikankamijibua, ndia kutuadila bantu ba mutshima mululame mukenji wa Bukalenge, anu bu muakenza Mfumu wetu, Yezu Kristo.
Mu bidimu bishale ebi ndi muakamangane ne lutatu lua dipeta disama dia tuneke. Ditabalela dia dinanga dia bana betu balume ne bakaji ba mu tshiondapilu tshia Betele didi mpokolo wa diambuluisha ditungunuke ne dikankamija kundi. Ne dieyemena tshishiki, ndi nsambila bua Yehowa ampetesheku bukole bua kutungunuka ne dienza muanyi muonso bua dilubuluja dia ntendelelu mulelela.
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Filiale wa Brésil muaba undi musombele mpindieu
[Bimfuanyi mu dibeji 23]
Ne mukajanyi, wakafua mu 1945