Lungenyi elu ludi lubuela mu Buena-Yuda, Bukua-buena-nkristo ne Islame
“Tshitendelelu tshidi kabidi mushindu kampanda wa dipunga bantu ne muanda wa se: dimue dituku badi ne bua kufua, ku diambuluisha dia dilaya dia muoyo mulenga dia muamua dia lukita, dia diledibua tshiakabidi, anyi ku diambuluisha dia bionso bibidi.” —GERHARD HERM, MUFUNDI MUENA ALLEMAGNE.
PADIBI bilaya muoyo kampanda kunyima kua lufu, bitendelelu bu bionso bidi bishindamena pa ditabuja dia se: muntu udi ne anyima utu kayi ufua ne utu dîba dia lufu upatuka uya muaba mukuabu anyi umuangela mu tshifukibua tshikuabu. Anu bu mutuamonu mu tshitupa tshishale, ditabuja mu dibenga kufua dia muoyo wa muntu didi tshitupa tshia mushinga mukole mu bitendelelu bia bena ku Est katshia ku ntuadijilu wabi. Kadi netuambe tshinyi bua Buena-Yuda, Bukua-buena-nkristo, ne Islame? Mmunyi muakalua dilongesha edi kushindama mu mitabuja aa?
Buena-Yuda budi buitaba ngenyi ya bena Greke
2 Miji ya Buena-Yuda mmiye too ne kudi Abrahama, kukadi bidimu bu 4 000. Bakatuadija kufunda mikanda ya tshijila ya tshiena-Ebelu mu siekele wa 16 K.B.B. ne bakayijikija pabuipi ne tshikondo tshiakafuikakaja Socrate ne Platon dilongesha dia dibenga kufua dia anyima. Mifundu eyi ivua ilongesha dibenga kufua dia anyima anyi?
3 Diandamuna dia tshibungu kampanda didi ne: “Anu mu tshikondo tshia panyima pa difunda dia Bible, ke pakajadikabu ditabuja ditokesha ne dishindame mu dibenga kufua dia anyima . . . ne diakalua dimue dia ku mabue a mu ditumba a mitabuja a Buena-Yuda ne Buena-nkristo.” Tshidi tshiamba kabidi ne: “Bavua bamona muntu mu ka-bujima mu tshikondo tshifundilebu Bible. Nenku anyima kavua mutapulula mu dimusunguluja ne mubidi nansha.” Bena Yuda ba kumpala bavua bitabuja dibiishibua dia bafue, ne dine edi “ndia kusunguluja ne ditabuja mu . . . dibenga kufua dia anyima,” ke mudi tshibungu atshi tshileja.—Encyclopaedia Judaica.
4 Nenku, mmunyi muakalua dilongesha edi “dimue dia ku mabue a mu ditumba” a Buena-Yuda? Miyuki ya malu a kale idi ifila diandamuna. Mu 332 K.B.B., Alexandre Munene wakakuata tshitupa tshinene tshia Moyen-Orient bu mu mupodi wa dîsu. Udiata makasa mu Yeruzaleme, bena Yuda e kumuakidila ne manza abidi. Bilondeshile mufundi wa malu a kale wa mu siekele wa kumpala, muena Yuda Flavius Josèphe, bakamuleja mene mulayi wa mu mukanda wa Danyele, mufunda bidimu bipite pa 200 kumpala, uvua uleja patoke muvua Alexandre ne bua kukuata matunga bu ‘mukalenge wa bena Greke.’ (Danyele 8:5-8, 21) Bapinganyi ba Alexandre bakatungunuja lungenyi luende lua Dishidimuja mu buena-Greke, pa kubueja mu bitupa bionso bia bukalenge muakulu wa bena Greke, nshidimukilu ne nkindi yabu. Disambakana dia nshidimukilu ibidi eyi—wa bena Greke ne wa bena Yuda—kadivua kuepuka.
5 Ku ntuadijilu wa siekele muisatu K.B.B., bakatuadija nkudimuinu wa kumpala wa Mifundu ya tshiena-Ebelu mu tshiena-Greke, mubikila ne: La Septante. Ku diambuluisha diende, Bampangano ba bungi bakafika ku dinemeka ne ku dibidilangana ne tshitendelelu tshia bena Yuda, bamue mene kutshilamatabu. Ku lunga luseke, bena Yuda bavua benda bamanya lungenyi lua bena Greke, ne bamue bakalua bena nkindi, bualu bupiabupia menemene kudibu. Philon wa ku Alexandrie, wa mu siekele wa kumpala B.B., uvua muena Yuda muena nkindi.
6 Philon uvua unemeka bikole Platon ne wakenza madikolela bua kumvuija Buena-Yuda mu miaku ya nkindi ya bena Greke. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Mu difuka nsuikakajilu wa pa buende wa nkindi ya Platon ne bilele bia mu Bible, Philon wakalongolola njila bua bedi ba meji ba mu Buena-nkristo [pamue ne ba mu Buena-Yuda] bavua ne bua kulua.” Ne nditabuja kayi divua nadi Philon pa bidi bitangila anyima? Mukanda udi utungunuka ne: “Buende yeye, lufu ludi lupingaja anyima ku ngikadilu wende wa ntuadijilu, wa kumpala kua diledibua. Bu mudi anyima muikale wa mu bulongolodi bua mu nyuma, muoyo udi mu mubidi udi ulua anu lupolo luîpi, ne misangu mivule luule ne makenga.” (Heaven—A History) Mu bedi bakuabu ba meji ba mu Buena-Yuda bavua bitabuja dibenga kufua dia anyima mudi Isaac Israeli, munganga muena Yuda mumanyike wa mu siekele wa 10, ne Moses Mendelssohn, muena nkindi wa bena Yuda ba ku Allemagne wa mu siekele wa 18.
7 Mukanda kampanda udi muikale kabidi ne buenzeji buondoke mu lungenyi lua bena Yuda ne mu nsombelu wabu n’Talmud—tshikepeshilu tshifunda tshia tshidibu babikila ne: mikenji ya mukana, ne nseka miela pashishe ne mumvuija a mikenji eyi, bibumbakaja kudi ba-rabbi kubangila mu siekele muibidi B.B. too ne mu tshikondo tshia Moyen Âge. Tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: “Ba-rabbi ba mu Talmud bavua bitabuja dikalaku ditungunuke dia anyima kunyima kua lufu.” (Encyclopaedia Judaica) Talmud udi mene wakula bua bafue bikala bapetangana ne ba muoyo. Tshibungu tshikuabu tshidi tshiamba ne: “Pamu’apa bua buenzeji bua Buena-Platon, [ba-rabbi] bavua bitabuja didianjila kuikalaku dia anyima.”—Encyclopædia of Religion and Ethics.
8 Mikanda ya malu a majimbu ya bena Yuda ya kunyima, mibikila ne: Cabala, idi ifika too ne ku dilongesha dibuela mu mubidi mukuabu. Pa ditabuja edi, tshinga tshibungu tshidi tshiamba ne: “Lungenyi elu ludi lumueneka bu lufumine mu Inde. . . . Mu Kabbalah ludi lumueneka kumpala mu mukanda wa Bahir, ne pashishe, kubangila ku eu wa Zohar batangile kumpala, bena malu a majimbu bavule bavua baluanyisha. Lungenyi elu luvua ne mushinga mukole mu ditabuja dia bena Hasid ne mu mikanda yabu.” (The New Standard Jewish Encyclopedia) Lelu’eu mu ditunga dia Israël, badi bitaba bikole dibuela mu mubidi mukuabu bu dilongesha dia Buena-Yuda.
9 Pa nanku, lungenyi lua dibenga kufua dia anyima luakabuela mu Buena-Yuda ku buenzeji bua nkindi ya bena Greke, ne lungenyi elu nduitaba lelu kudi tuvule tua ku tusumbu tuabu. Tudi mua kuamba tshinyi bua dibuela dia dilongesha edi mu Bukua-buena-nkristo?
Bukua-buena-nkristo budi buitaba ngenyi ya Platon
10 Buena-nkristo bulelela buakatuadija ne Kristo Yezu. Miguel de Unamuno, mushikuluji muende lumu wa bena Espagne wa mu siekele wetu eu, wakafunda bua Yezu ne: “Uvua witabuja dibiishibua dia mubidi, bilondeshile tshibidilu tshia bena Yuda, ki ndibenga kufua dia anyima, bilondeshile tshibidilu tshia bena Platon [tshia bena Greke]. . . . Bijadiki bia bualu ebu bidi mua kumueneka mu mukanda kayi wonso wa diumvuija wa bululame.” Wakakoma ne: “Dibenga kufua dia anyima . . . ndilongesha dia nkindi ya bampangano.”
11 Ntshikondo kayi ne mmunyi muakabuela “dilongesha dia nkindi ya bampangano” edi mu Buena-nkristo? Tshibungu kansanga tshidi tshileja ne: “Kubangila pankatshi pa siekele muibidi AD bena nkristo bakavua ne dimanya kampanda dia nkindi ya bena Greke bakatuadija kumona dikengela dia kumvuija ditabuja diabu mu miaku ya nkindi eyi, bua kusankisha meji abu buobu bine ne bua kumona mua kukudimuna mitshima ya bampangano bamanyi ba mukanda. Nkindi ivua ibasankisha bikole ivua ya Buena-Platon.”—New Encyclopædia Britannica.
12 Bena nkindi babidi ba kumpala ba mushindu’eu bavua ne buenzeji bukole mu malongesha a Bukua-buena-nkristo. Umue uvua Origène wa ku Alexandrie (bu mu 185-254 B.B.), ne mukuabu uvua Augustin wa ku Hippone (354-430 B.B.). Pa bualu buabu, tshibungu tshikuabu tshidi tshiamba ne: “Anu ne diambuluisha dia Origène ku Est ne Munsantu Augustin ku Ouest ke kujadikabu anyima bu tshintu tshia mu nyuma ne kufuikakajabu lungenyi lua nkindi lua ngikadilu wa anyima.” (New Catholic Encyclopedia) Mpa tshishimikidi kayi pavua Origène ne Augustin bashile ngenyi yabu idi itangila anyima?
13 Origène uvua mulongi wa Clément wa ku Alexandrie, muntu uvua “wa kumpala wa ku Ba-tatu bakalonda patoke dilongesha dia bena Greke dia anyima,” ke mudi tshibungu tshia New Catholic Encyclopedia tshiamba. Ngenyi ya Platon pa anyima ivua ne bua kuikala ne buenzeji bukole kudi Origène. “[Origène] wakangata malu mavule adi atangila anyima malongesha kudi Platon, kuavuija dilongesha dia Buena-nkristo,” ke muakafunda muena teoloji Werner Jaeger mu tshikandakanda tshia The Harvard Theological Review.
14 Augustin mmuangata kudi bamue mu Bukua-buena-nkristo bu muedi wa meji mutambe bunene wa mu bikondo bia kale. Kumpala kua kuitabaye “Buena-nkristo” pakavuaye ne bidimu 33, Augustin uvua ne dijinga dikole dia kumanya nkindi ne wakalua mulondi wa Buena-Platon bupiabupia.a Panyima pa dikudimuka diende, wakashala mulondi wa Buena-Platon bupiabupia mu ngelelu wende wa meji. Tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: “Tshieledi tshiende tshia lungenyi tshivua tshiengulujilu muvua tshitendelelu tshia mu Tshipungidi Tshipiatshipia tshidisambakaje tshionso nkong ne malongesha a Platon a nkindi ya bena Greke.” (The New Encyclopædia Britannica) Tshikuabu tshibungu tshidi tshitaba ne: “dilongesha [dia Augustin dia anyima], diakaluabu kuanyisha ku Ouest kuonso too ne ku ndekelu kua siekele wa 12, diakangata ngenyi ya bungi . . . ku Buena-Platon bupiabupia.”—New Catholic Encyclopedia.
15 Mu siekele wa 13, malongesha a Aristote avua enda atangalaka mu bantu ku Mputu, nangananga bua muvuaku mushindu wa kupeta mikanda ya mu Latin ya bashikuluji bena Arabe bavua bumvuije mu bule ne mu butshiame malu mafunda kudi Aristote. Ngelelu wa meji wa bena Aristote uvua ne buenzeji bukole kudi mushikuluji muena Katolike dîna diende Thomas d’Aquin. Mmuenenu ya Aristote yakalua ne buenzeji bunene bupite bua Platon mu dilongesha dia ekleziya bualu bua malu mafunda kudi Thomas. Nansha nanku, ngelelu eu wa meji kakashintulula dilongesha didi ditangila dibenga kufua dia anyima.
16 Aristote uvua ulongesha ne: anyima uvua musuikakaja ku mubidi kayi diabulula ne kavua utungunuka ne dikalaku dia pa buende panyima pa lufu ne se: bikala tshintu kampanda tshia tshiendelele tshikale munda mua muntu, tshivua mmeji patupu, kaayi ne bumuntu. Diangata anyima mu mushindu eu kadivua mu diumvuangana ne ditabuja dia ekleziya dia anyima idi ne bumuntu idi ipanduka ku lufu to. Pa nanku, Thomas wakashintulula mmuenenu wa Aristote wa anyima, pa kumvuija ne: badi mua kujadika dibenga kufua dia anyima pa kulonda lungenyi. Nenku, ditabuja dia ekleziya mu dibenga kufua dia anyima diakashala anu pa diodi.
17 Munkatshi mua siekele wa 14 ne wa 15, mu tshitupa tshia kumpala tshia Difululula meji, kuvua dijuka tshiakabidi dia dijinga dia kumanya malu a Platon. Dîku diende lumu dia Medici dia mu Italie diakambuluisha mene bua kuasa tshilongelu tshinene mu tshimenga tshia Florence bua kulubuluja dilonga dia nkindi ya Platon. Mu siekele wa 16 ne wa 17, disankidila malu a Aristote diakatuya. Ne Diakajilula dia mu siekele wa 16 kadiakabueja dishintulula mu dilongesha didi ditangila anyima. Nansha muakela Bakajiludi bena Mishonyi mpata pa dilongesha dia mpurgatoriyo, bakitaba lungenyi lua dinyoka anyi difutu dia tshiendelele.
18 Nenku, dilongesha dia dibenga kufua dia anyima nditampakane mu bisumbu bivule bia Bukua-buena-nkristo. Mu dibambisha bualu ebu, mushikuluji kampanda wa bena Amerike wakafunda ne: “Bushuwa, bua bavule ba kutudi tuetu bine, tshitendelelu tshidi tshiumvuija muoyo ukena kufua, ki ntshintu tshikuabu. Nzambi ke muenji wa muoyo ukena kufua.”
Muoyo ukena kufua ne Islame
19 Islame wakatuadija ne dibikidibua dia Muḥammad bua kulua muprofete pakavuaye ne bidimu bu 40. Ba-Mizilman batu bitabuja pa tshibidilu ne: malu masokolola akalua kudiye munkatshi mua tshikondo tshia bidimu bitue ku 20 anyi 23, kubangila bu mu 610 B.B. too ne ku lufu luende mu 632 B.B. Malu masokolola aa mmafunda mu Koran, mukanda munsantu wa ba-Mizilman. Mu tshikondo tshiakalua kumueneka Islame, lungenyi lua anyima lua bena Platon lukavua lubuele mu Buena-Yuda ne mu Bukua-buena-nkristo.
20 Ba-Mizilman badi bitaba ne: ditabuja diabu didi nkomenu wa malu masokolola mapesha bena Ebelu ne bena nkristo ba kale ba lulamatu. Koran udi utela Mifundu ya tshiena-Ebelu ne ya tshiena-Greke. Kadi pa dilongesha dia dibenga kufua dia anyima, Koran udi ubengangana ne mifundu eyi. Koran udi ulongesha ne: muntu udi ne anyima utu utungunuka ne muoyo kunyima kua lufu. Udi wakula kabidi bua dibiishibua dia bafue, dituku dia dilumbuluisha ne bualu bua ndekelu bufundila anyima—muoyo mu budimi bua mu diulu bua mparadizu anyi dinyoka mu inferno wa kapia.
21 Ba-Mizilman badi bamba ne: anyima wa muntu mufue utu uya mu Barzakh, peshi “Diabulula,” “muaba wikala bantu anyi ngikadilu wabu kunyima kua lufu ne kumpala kua Dilumbuluisha.” (note kuinshi kua Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an) Muine amu, anyima mmumanye malu adi apita, muikale upeta tshidibu babikila ne: “Dinyoka dia mu Lukita” bikala muntu uvua muena bubi, anyi muikale upeta disanka bikalaye uvua muena lulamatu. Kadi bena lulamatu badi ne bua kupeta pabu ndambu wa dikenga bua mpekatu yabu mikese mienza patshivuabu ne muoyo. Mu dituku dia dilumbuluisha, muntu yonso udi utuilangana ne tshidi tshimufundila bua kashidi, udi utuisha ngikadilu eu wa pankatshi ku tshibungubungu.
22 Lungenyi lua dibenga kufua dia anyima mu Buena-Yuda ne mu Bukua-buena-nkristo luakajuka bua buenzeji bua Platon, kadi lungenyi elu luvua lupatula mu Islame katshia ku ntuadijilu wende. Kabiena biumvuija ne: bashikuluji bena Arabe ki mbatete bua kukuatakaja malongesha a Islame pamue ne nkindi ya bena Greke nansha. Bushuwa, mudimu wa Aristote uvua ne buenzeji bukole kudi bena Arabe. Ne bashikuluji bena Arabe bamanyike, bu mudi Avicenna ne Averroës, bakumvuija ne bakalabaja ngelelu wa meji wa Aristote. Kadi, mu madikolela abu menza bua kupunga lungenyi lua bena Greke ne dilongesha dia ba-Mizilman dia anyima, bakapatula malongesha adi ashilangana. Tshilejilu, Avicenna wakamba ne: anyima wa muntu katu ufua. Ku lunga luseke, Averroës wakela mpata pa mmuenenu au. Nansha muvuaku mmuenenu eyi, dibenga kufua dia anyima ndishale ditabuja dia ba-Mizilman.
23 Nenku, mbimueneke patoke se: Buena-Yuda, Bukua-buena-nkristo ne Islame bionso bidi bilongesha dibenga kufua dia anyima.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mulamatshi wa Buena-Platon bupiabupia, mushindu mupiamupia wa nkindi ya Platon mulubuluja kudi Plotin mu Roma wa mu siekele muisatu.
[Nkonko ya dilonga]
1. Mpa ditabuja kayi dia nshindamenu padi bitendelelu bivule biashila dilaya diabi dia muoyo kunyima kua lufu?
2, 3. Bilondeshile tshibungu kampanda, mifundu ya tshijila ya tshiena-Ebelu ivua ilongesha dibenga kufua dia anyima anyi?
4-6. Mmunyi muakalua dilongesha dia dibenga kufua dia anyima “dimue dia ku mabue a mu ditumba” a Buena-Yuda?
7, 8. (a) Mmunyi mudi Talmud umvuija anyima? (b) Ntshinyi tshidi mikanda ya malu a majimbu ya bena Yuda ya panyima yamba bua anyima?
9. Mmuenenu kayi udi nende tusumbu tuvule tua Buena-Yuda bua lelu pa bidi bitangila dibenga kufua dia anyima?
10. Ntshinyi tshiakakoma mushikuluji kampanda muena Espagne muende lumu pa ditabuja dia Yezu mu dibenga kufua dia anyima?
11. Ntshikondo kayi tshiakatuadija nkindi ya bena Greke kubuela mu Buena-nkristo?
12-14. Mmudimu kayi wakakuata Origène ne Augustin mu disambakaja dia nkindi ya Platon ne Buena-nkristo?
15, 16. Dijinga kumanya malongesha a Aristote dia mu siekele wa 13 diakashintulula mmuenenu wa ekleziya pa dilongesha dia dibenga kufua dia anyima anyi?
17, 18. (a) Diakajilula dia mu siekele wa 16 diakabueja dishintuluka mu dilongesha dia anyima anyi? (b) Mmuenenu kayi udi nende bisumbu bivule bia Bukua-buena-nkristo pa dibenga kufua dia anyima?
19. Ntshikondo kayi tshiakatuadijabu Islame, ne kudi nganyi?
20, 21. Ntshinyi tshidi ba-Mizilman bitabuja pa bidi bitangila Muoyo wa kunyima kua panu?
22. Mmalongesha kayi adi ashilangana pa tshidi tshifundila anyima avua bamue bena nkindi bena Arabe bafila?
23. Mmuaba kayi udi Buena-Yuda, Bukua-buena-nkristo ne Islame bimanyina bua muanda wa dibenga kufua dia anyima?
[Tshimfuanyi mu dibeji 14]
Dikuata matunga kudi Alexandre Munene diakafikisha ku disambakana dia nshidimukilu wa bena Greke ne wa bena Yuda
[Bimfuanyi mu dibeji 15]
Origène, kuulu, ne Augustin bakateta bua kusambakaja nkindi ya Platon ne Buena-nkristo
[Bimfuanyi mu dibeji 16]
Avicenna, kuulu, wakamba ne: anyima wa muntu katu ufua. Averroës wakela mmuenenu au mpata