E Historia di Tradukshon di Beibel na Spaña Durante Edat Medio
“Mi ta spera ku dia mi biaha pa Spaña lo mi por mira boso, i ku boso por kompañá mi pida kaminda despues ku mi a disfrutá di boso kompania pa un tempu.”—Romanonan 15:24.
APOSTEL Pablo a skirbi e palabranan ei rònt di aña 56 na e kristiannan di Roma. Pero Beibel no ta bisa si Pablo a logra hasi e biahe ei pa Spaña. Sea kual sea e kaso, nos sa ku e bon notisia di e Palabra di Dios a yega Spaña den siglo 2 komo resultado di e esfuerso ku Pablo i otro misioneronan kristian a hasi.
No a dura hopi ku komunidatnan kristian a establesé nan mes na Spaña i a kuminsá floresé. Komo ku pa hopi tempu Spaña tabata bou di mando di e Imperio Romano i latin a bira e idioma di henter e imperio ei, a surgi e nesesidat pa tradusí Beibel na latin pa e pueblo di Spaña.
BEIBEL NA LATIN TA SATISFASÉ UN NESESIDAT
E promé kristiannan na Spaña a tradusí vários buki di Beibel na latin ku huntu ta forma e kolekshon konosí komo Vetus Latina Hispana. E tradukshonnan na latin akí tabata sirkulá na Spaña pa hopi tempu, te na prinsipio di siglo 5 ora Jerónimo a kompletá e famoso Vulgata na latin.
E tradukshon ei di Jerónimo, ku el a kompletá na Bètlehèm (Palestina), a yega Spaña den un tempu hopi kòrtiku. Kon bini? Wèl, ora Lucinio, un studiante di Beibel ku tabata riku, a haña sa ku Jerónimo tabata tradusiendo un Beibel na latin, e kier a haña un ehemplar di e tradukshon nobo ei mas pronto posibel. P’esei, el a manda seis eskriba Bètlehèm pa traha un kopia na man di henter e tradukshon di Jerónimo. Durante e siguiente siglonan, gradualmente e Vulgata a remplasá e Vetus Latina Hispana. E dos tradukshonnan ei a yuda e hendenan di Spaña lesa Beibel i komprondé su mensahe. Pero ora ku e Imperio Romano a kai, a surgi e nesesidat pa tradusí Beibel na un otro idioma.
BEIBEL RIBA TABLA DI PIEDRA
Den siglo 5, e tribunan germano i visigodo a invadí Spaña, i asina e idioma gótiko a drenta e península. E invasornan tabata praktiká un forma di kristianismo konosí komo arianismo. Nan a rechasá e doktrina di Trinidat. Ademas, nan a bini ku nan propio tradukshon di e Skritura: e Beibel gótiko di Ulfilas. Hende a lesa e Beibel akí na Spaña te na final di siglo 6, ora e rei visigodo Recaredo a bira katóliko i a renunsiá arianismo. El a laga rekohé tur e bukinan di e religion ei, inkluso e Biblia de Ulfilas, i a laga destruí nan. Komo resultado, no tabatin ningun literatura gótiko mas na Spaña.
Un tabla di piedra ku ta kontené parti di e Skritura na un dialekto latin, siglo 6
Pero tòg e Palabra di Dios a sigui plama na Spaña durante e tempu ei. Ademas di e idioma gótiko, ainda tabatin un dialekto latin ku hopi hende na Spaña tabata papia, i vários idioma romanoa di e Península Ibériko a bini for di e dialekto ei. E dokumentonan mas bieu na e dialekto latin akí ta konosí komo e tablanan di piedra visigodo, ya ku a skirbi e dokumentonan ei riba tabla di piedra. Nan ta data di siglo 6 i 7, i algun di nan ta kontené partinan di e Salmonan i di e Evangelionan. Un di e tablanan di piedra ta kontené henter Salmo 16.
E echo ku tin sierto partinan di Beibel skirbí riba tabla di piedra ta mustra ku hende komun i koriente di e tempu ei tabata lesa e Palabra di Dios i skirbié over. Ta parse ku maestronan di skol tabata usa e partinan ei di Beibel pa e alumnonan por a siña lesa i skirbi. E tablanan di piedra tabata trahá di un material ku tabata barata na komparashon ku e pèrkamènt karu ku e monasterionan di Edat Medio tabata usa pa produsí nan Beibelnan ilustrá.
Detaye di e Biblia de León ku ta kontené pintura bunita. Pa impreshonante ku e tipo di Beibelnan ei ta, nan no a yuda plama e mensahe di e Palabra di Dios
Den e misa di San Isidoro na León (Spaña) tin un Beibel ilustrá masha balioso. E ta data di aña 960 despues di Kristu, e tin 1.028 página, e páginanan akí ta 34 centimeter hanchu i 47 centimeter largu, i e ta pisa 18 kilo. Den e Biblioteka di Vatikano tambe tin un Beibel ilustrá, esta, e Biblia de Ripoll, ku ta data di rònt di aña 1020 despues di Kristu. E ta un di e Beibelnan mas impreshonante di Edat Medio komo ku e ta kontené pintura masha bunita. Pa produsí e obra di arte ei, un mònik por a tuma henter un dia pa pinta e promé lèter i henter un siman pa un título di página. Pa impreshonante ku e tipo di Beibelnan ei ta, nan no a yuda plama e mensahe di e Palabra di Dios na Spaña.
BEIBEL NA ARABIR
Den siglo 8, un otro idioma a drenta Spaña ora e mòslemnan a invadí e península. Den áreanan ku e mòslemnan a kolonisá, e idioma arabir a bira mas popular ku latin i e nesesidat a surgi pa tradusí Beibel na arabir.
Entre siglo 5 i siglo 8, hende na Spaña por a lesa e Palabra di Dios na latin i na arabir
No kabe duda ku hopi tradukshon di Beibel, prinsipalmente e Evangelionan, tabata den sirkulashon na Spaña durante Edat Medio. Aparentemente, den siglo 8, Juan, un obispu di Sevilla, a tradusí Beibel kompleto na arabir. Lamentablemente, mayoria di e tradukshonnan ei a bai pèrdí. Un di e tradukshonnan di e Evangelionan na arabir ku ta data di meimei di siglo 10 a keda konserbá den e katedral di León.
Un tradukshon di e Evangelionan na arabir, siglo 10
BEIBEL NA SPAÑÓ
Rònt di siglo 13, kasteyano, òf spañó, a kuminsá desaroyá riba e Península Ibériko. E idioma nobo akí a bira un medio importante pa hende siña konosé e Palabra di Dios.b Bo ta haña e promé tradukshon di sierto partinan di Beibel na spañó den e obra La Fazienda de Ultra Mar (Echonan di e Teritorionan di Ultramar), di e promé parti di siglo 13. Den e obra akí tin un relato di un biahe pa Israel. Tambe e ta inkluí e promé sinku bukinan di Beibel i otro bukinan di e Skritura Hebreo, i e Evangelionan i e Kartanan di e Skritura Griego.
Rei Alfonso X a spònser tradukshon di Beibel na spañó
Lidernan religioso katóliko no a keda kontentu ku e tradukshon akí. Na 1234, e Konsilio di Tarragona a saka un dekreto ku tur hende ku tabatin e bukinan di Beibel na spañó mester a entregá esakinan na e kleronan pa nan wòrdu kimá. Ménos mal ku e dekreto akí no a stroba hende di tradusí Beibel. Rei Alfonso X (1252-1284), kende ta ser konsiderá komo e fundadó di e idioma spañó skirbí, a duna enkargo pa tradusí e Skritura den e idioma nobo ei i a spònser e proyekto. Otro tradukshonnan di Beibel di e periodo akí ta inkluí e asina yamá Biblia prealfonsina i e Biblia Alfonsina. E Biblia Alfonsina ta e tradukshon di mas kompleto na spañó di e époka ei, i el a subi merkado un poko tempu despues di e Biblia prealfonsina.
Página di e Biblia prealfonsina (na man robes) i e Biblia Alfonsina (na man drechi), tur dos di siglo 13
Tur e dos obranan ei a yuda establesé i enrikesé e idioma nobo akí, esta spañó. Thomas Montgomery, kende ta un eksperto riba e tereno akí, a bisa tokante e Biblia prealfonsina: “E traduktor di e Beibel ei a produsí un obra ekselente tantu pa loke ta trata e eksaktitut komo e beyesa di su idioma. . . . E idioma di e Beibel akí tabata fásil pa komprondé i nèt bon pa hende ku no tabata sa latin dje bon ei.”
Sinembargo, a tradusí e promé Beibelnan na spañó for di e Vulgata na latin i no for di e idiomanan original. Kuminsando den siglo 14, ekspertonan hudiu a produsí vários tradukshon na spañó di e Skritura Hebreo direktamente for di hebreo. Den e tempu ei, Spaña tabatin e komunidat hudiu di mas grandi na Europa, i traduktornan hudiu tabatin akseso na manuskritonan hebreo konfiabel pa nan tradukshonnan.c
Un ehèmpel sobresaliente di esaki tabata e Biblia de Alba, kompletá den siglo 15. Un noble spañó prominente, Luis de Guzmán, a enkargá rabi Moisés Arragel pa tradusí Beibel na spañó kastiso (outéntiko). El a duna dos motibu pa tradusí e Beibel akí. E promé motibu ta ku “e Beibelnan ku nos tin aworakí den e idioma romano no ta bon tradusí,” i e di dos ta ku “hende manera nos mester di nota marginal pa komprondé e partinan difísil.” Su petishon ta mustra ku hende den su tempu tabata hopi interesá pa lesa Beibel i komprond’é. Ademas, esaki ta mustra ku ya tabatin un gran kantidat di Beibel na spañó den sirkulashon na Spaña.
Danki na traduktornan di Beibel i tambe kopistanan durante e époka di Edat Medio, hende eduká na Spaña por a lesa Beibel den nan propio idioma. Komo resultado, historiadó Juan Orts González a bisa ku “e pueblo di Spaña tabata konosé Beibel muchu mas mihó ku e pueblo di Alemania i e pueblo di Inglatera promé ku e époka di Luther.”
“E pueblo di Spaña tabata konosé Beibel muchu mas mihó ku e pueblo di Alemania i e pueblo di Inglatera promé ku e époka di Luther.”—Historiadó Juan Orts González
Sinembargo, na final di siglo 15, e Inkisishon spañó a prohibí hende di tradusí Beibel i nan no tabatin mag di tin Beibel den ningun idioma ku nan tabata papia na Spaña. A dura tres siglo promé ku nan a kita e prohibishon ei. Durante e tempu difísil ei, algun traduktor yen di kurashi a produsí vershonnan nobo di Beibel na spañó na otro pais i a logra manda esakinan Spaña di kontrabanda.d
Manera e historia akí di tradukshon di Beibel na Spaña durante Edat Medio ta mustra, opositornan a buska tur manera pa stroba hende di siña konosé e Palabra di Dios. Apesar di tur e esfuerso ei, nan no por a silensiá e mensahe di e Todopoderoso.—Salmo 83:1; 94:20.
E trabou inkansabel di hopi eksperto ku a tradusí Beibel na latin, gótiko, arabir i spañó, a pone un bon fundeshi pa hende siña konosé e Palabra di Dios na Spaña durante Edat Medio. Traduktornan moderno a sigui ehèmpel di e ekspertonan ei. Komo resultado, awendia miónes di hende di abla spañó por lesa e Palabra di Dios den e idioma ku ta touch nan kurason.
a Esaki ta inkluí kasteyano, katalan, gayego i portugues.
b Aktualmente, spañó ta e lenga materno di un 540 mion hende.
c Wak e artíkulo “E Nòmber di Dios i e Aporte di Alfonso de Zamora,” den La Atalaya di 1 di desèmber 2011.
d Wak e artíkulo “E Lucha di Casiodoro de Reina pa un Beibel na Spañó,” den E Toren di Vigilansia di 1 di yüni 1996.