Asteroide, Cometa i Tera—Ta Bai Dal den Otro?
‘Mainta trempan, dia 30 di juni, hende a mira un fenómeno masha straño mes aki den un pueblito na Siberia. Haltu den laira, e campesinonan a mira un obheto briya masha cla; e tabata muchu cla pa mira cu wowo. Den e mésun direccion dje obheto briyante, nan a mira un nubia pretu chikitu mas cerca di suela. Ora e obheto briyante a yega cerca di horizonte, parce manera el a garna na stof. Na su lugá a forma un nubia masha grandi di huma pretu, i hende a tende un explosion fuerte, como si fuera un avalancha di baranca grandi a bin abou. Edificionan a sagudí, i un vlam di candela a explotá bai laira, pasa dor dje nubia. E habitantenan dje pueblito a core sali riba caya spantá. Anciananan a cuminsá yora; tur hende a kere cu tabata fin di mundu.’—Resúmen di un informe cu a aparecé den e korant Sibir, Irkutsk, Rusia, dia 2 di juli 1908.
E HABITANTENAN ei no tabata sa cu ta un obheto for di espacio a caba di explotá net riba nan cabes. Awe, mas cu 90 aña despues, un dje pronósticonan mas extravagante tocante fin di nos planeta ta un catástrofe den cua un asteriode of cometa ta bai dal den nos. Ta tende abreviacionnan manera NEO (‘near-earth objects,’ obhetonan cerca di tera) i PHO (‘potentially hazardous objects,’ obhetonan potencialmente peligroso) en coneccion cu pronósticonan apocalíptico di destruccion di tera dor di impacto cu cuerponan celestial. Hollywood no a perde pa gana; el a core transmití e miedunan aki den ganashi di takia, trahando películanan manera Deep Impact i Armageddon.
Ma, con grandi e chensnan ta cu abo of bo yunan lo muri dor di un bola di candela cu ta cai for di shelu? Bo mester verwagt cu un djis un yobida di pida-pida heru i ijs lo cai den bo curá? Si bo ta biba cerca di costa, un ola inmenso causá dor di un asteroide perdí cu a cai den laman, lo bai cu bo cas?
Yen di Resto Planetario den Orbita
Nos sistema solar ta consistí di hopi mas cu e solo, nuebe planeta i nan lunanan. Cometa (bola di ijs i stof), asteroide (planeta chikitu of menor) i meteoroide (mayoria biaha fragmento di asteroide) tambe ta orbitá den e sistema solar. Pa hopi tempu científiconan tabata sa cu cuerponan for di espacio sa dal den tera. Djis wak e superficie di luna yen di buracu, i lo bo realisá cu nos tin yen di obheto rond di nos. Si no tabata pa e atmósfera i p’e echo cu e superficie di tera ta drecha su mes continuamente dor di erosion i movecionnan di partinan dje superficie, e cara di nos planeta lo tabatin mes tantu buracu cu luna.
Científiconan ta calculá cu por mira te cu 200 miyon meteoro tur dia den e atmósfera di tera. Mayoria dje obhetonan cu ta drenta e atmósfera ta chikitu i ta kima disparcé casi sin cu niun hende ripará. Pero algun dje obhetonan aki ta sobrebibí e cayente feros ora nan drenta, i e friccion cu aire ta pone cu nan velocidad ta baha te na rond di 320 kilometer pa ora. Loke ta resta di nan ta dal den tera como meteorito. Ya cu mayoria di nan ta cai den laman of den terenonan cu no ta habitá, masha poco biaha nan a causa daño na hende. Nan a calculá cu e obhetonan cu ta drenta nos atmósfera ta agregá cientos di ton tur dia na e peso di tera.
Ademas, astrónomonan ta calculá cu por tin rond di 2.000 asteroide mas grandi cu 1 kilometer den diameter cu ta sea crusa e órbita di tera of ta yega hopi cerca di dje. Nan a descubrí i a identificá solamente un 200 di nan. Tambe, tin mas of ménos un miyon asteroide mas grandi cu 50 meter den diameter cu ta yega peligrosamente cerca dje órbita di tera. Asteroide dje tamaño ei por yega suela i causa daño. Un proyectil relativamente chikitu asina ta contené rond di dies megaton di energia, loke ta igual cu un bom nuclear grandi. Aunke e atmósfera di tera por protehá nos for di impactonan mas chikitu, e no por stop esnan di dies megaton of mas di energia. Algun investigadó ta bisa cu, segun estadística, nos por spera un promedio di un impacto di dies megaton un biaha pa siglo. Segun algun cálculo, e frecuencia di impacto di obhetonan di rond di un kilometer den diameter ta un bes cada 100.000 aña.
Loke Krater, Explosion i Dalmentu Ta Conta Nos
No ta difícil pa kere cu obhetonan grandi for di espacio a yega di dal den nos planeta. Por haña prueba dje impactonan aki den e mas cu 150 kraternan descubrí cu ta marca cara di tera cu buracu. Algun di nan bo por mira bon, otronan bo por mira solamente for di avion of cu satélite. Tambe tin otronan derá pa hopi tempu of ta den fondo di laman.
Un dje kraternan mas famoso, conocí como Chicxulub, a producí un marca riba cara di tera di 180 kilometer den diameter. E ta situá n’e parti mas nort dje Península di Yucatán, México. E teoria ta cu e krater inmenso aki ta e lugá unda un cometa of asteroide di 10 kilometer hanchu a dal. Algun hende ta kere cu e cambionan den clima causá dor dje impacto aki a pone cu dinosauro i otro bestia di tera i di laman a bai den extincion.
Na Arizona, Merca, un meteorito di heru a coba e espectacular Meteor Crater, un buracu di casi 1.200 meter den diameter i 200 meter hundu. Cuantu hende lo muri si un meteorito manera esei cai riba un stad? Un cuadro popular n’e Museo Mericano di Historia Natural, na New York City, ta mustra cu si un obheto asina cai riba Manhattan, e curason dje stad lo keda totalmente destruí.
Dia 30 di juni 1908, un asteroide of un pida di un cometa cu segun cálculo tabata ménos cu 100 meter den diameter, a drenta atmósfera i a explotá un 10 kilometer riba suela. E explosion a tuma lugá riba Tunguska, Siberia, un region poco poblá, manera a mencioná den e introduccion. E explosion, cu segun cálculo tabata 15 megaton, a destruí un área di 2.000 kilometer cuadrá. El a basha palu abou, a start candela i a mata rendier. Cuantu morto lo a cai si e explosion ei a tuma lugá den un área hopi poblá?
Na juli 1994, telescop na tur parti di tera a enfocá riba Jupiter ora fragmentonan dje cometa Shoemaker-Levy 9 a dal den e planeta ei. E marcanan temporal cu a forma riba Jupiter, lo keda profundamente grabá den mente di esnan cu a mira e impactonan nan mes. Ora nan tabata wak Jupiter haña un impacto tras di otro, tantu experto como laico a keda ta puntra nan mes kico lo a pasa si e cometa a dal den tera, en bes di den Jupiter.
Posibel Panoramanan di Desaster
Cu temor, científiconan a considerá e consecuencianan horendo si un cometa of asteroide dal den nos planeta. Nan ta imaginá cu djis despues di un impacto grandi ta sosodé lo siguiente. Promé lo tin un columna explosivo di baranca i stof. E restonan cu ta cai lo producí un baño di meteoro cu lo haci shelu cayente-cayente i lo cende mondi i yanuranan na candela, matando asina mayor parti di bida riba tera. E stof cu ta keda cologá den e atmósfera pa un periodo di tempu mas largu lo blokea lus di solo, loke lo pone temperaturanan baha masha hopi i stop e fotosíntesis riba e superficie scur di tera. Tambe e paro di fotosíntesis lo pone cu e cadena di alimento den laman lo kibra, condenando asina mayoria criatura marino na morto. Segun e posibel panorama aki, pa completá e desaster ambiental, un yobida di ácido mundial lo tuma lugá i e capa di ozon lo keda destruí.
Si un asteroide asina cai den laman, lo e producí tsunami, olanan inmenso, cu tin potencial tremendo pa destruí. Tsunaminan lo hala bai hopi mas leu for dje lugá unda e asteroide a cai, i miles di kilometer leu nan lo causa masha hopi destruccion den áreanan di costa. Astrónomo Jack Hills ta bisa: “Caminda ántes tabatin stad, lo resta solamente tereno plat yen di lodo.”
Sin embargo, nos mester tin cuidou cu afirmacionnan asina. Hopi di e teorianan aki ta solamente speculacion. Ta obvio cu ningun hende no a mira of a studia un asteroide dal den tera. Tambe, e medionan di comunicacion djawe, obsesioná cu sensacionalismo, ta gusta bin cu titularnan sensacional basá riba informacion incompleto of asta incorecto. (Mira cuadro ariba.) De echo, nan ta bisa cu e chens cu un obheto lo cai for di laira mata bo, ta hopi mas chikitu cu e chens cu lo bo muri den un accidente di tráfico.
Kico Mester Haci?
Hopi experto ta kere cu e mihó estrategia pa evitá un cometa of asteroide di causa desaster, lo ta pa manda un raket pa interceptá e invasor i, por lo ménos, desvi’é. Si e asteroide ta chikitu i hende detect’é hopi aña promé cu e impacto calculá, e intercepcion aki lo por ta suficiente.
Sin embargo, pa obhetonan mas grandi cu lo por dal den tera, algun científico ta proponé pa usa arma nuclear. Den un caso asina, nan ta pensa cu un explosion nuclear dirigí cuidadosamente, lo por pusha e asteroide bai den un órbita mas safe, i asina evitá cu e ta dal den tera. E tamaño dje explosion nuclear ta dependé dje tamaño dje asteroide i con cerca e ta di tera.
E problema ta cu ningun dje posibel medidanan aki di defensa por ta eficas si no tin un bon spiertamentu di antemano. Gruponan cu ta practicá astronomia, manera Spacewatch i Near Earth Asteroid Tracking, ta exclusivamente dedicá na busca pa mira asteroide. Hopi hende ta kere cu mester haci mas den e direccion aki.
Ta cierto cu hende imperfecto tin un conocimentu limitá dje sitio i movementu dje cuerponan celestial aki. Pero no tin motibu pa bira demasiado preocupá of keda den gran temor cu e futuro di bida riba tera ta na peliger. E mihó garantia cu nos tin di cu nunca lo no permití un asteroide of cometa destruí tur bida riba tera, ta bini dje Creador di universo, Jehova Dios.a Bijbel ta sigurá nos: “E hustunan mes lo poseé e tera, i nan lo biba pa semper riba dje.”—Salmo 37:29; Isaías 45:18.
[Notas]
a Pa mas informacion riba e punto di bista bíblico dje tópico aki, mira página 26-7 dje edicion di Spierta! di 8 di december 1998.
[Kuadro na página 27]
E Caso di 1997 XF11
Dia 12 di mart 1998, un mal noticia a plama na tur parti di mundu: un asteroide di 1,5 kilometer hanchu tabata na caminda pa tera i lo mester a yega dia 26 di october 2028, “riba un diahuebs.” E astrónomo Jim Scotti, dje grupo di Spacewatch dje Universidad di Arizona, a descubrí e asteroide, dia 6 di december 1997. A yama e asteroide 1997 XF11. Usando datonan di pasado i observacionnan mas nobo, científiconan dje Centro pa Astrofísica di Harvard-Smithsonian a saca informacion cu algun hende a usa pa predicí cu probablemente e órbita dje asteroide lo pon’é pasa mas of ménos 50.000 kilometer for di tera. Pa normanan di astronomia, esaki ta nificá hera-un-pinga, of “dal sigur.” Pantayanan di television tabata yen di simulacion spantoso di un asteroide cu ta dal den tera. Anto, apénas un dia despues, e peliger tabata tras di lomba. Dato i calculacionnan nobo a mustra cu e asteroide lo pasa 1.000.000 kilometer leu for di tera. Ainda esaki lo ta mas cerca cu cualkier otro asteroide dje tamaño ei, pero e distancia ei ta safe. Medionan di comunicacion a core pone titularnan manera: “OK, Nan No Tabata dje Precis Ei.”
[Plachinan na página 26]
1. Cometa Halley
2. Cometa Ikeya-Seki
3. Asteroide 951 Gaspra
4. Meteor Crater, un buracu di casi 1.200 meter hanchu i 200 meter hundu
[Credit Lines]
Cortesia di ROE/Anglo-Australian Observatory, potret di David Malin
NASA photo
NASA/JPL/Caltech
Potret di D. J. Roddy i K. Zeller, U.S. Geological Survey
[Plachi Rekonosementu na página 25]
NASA photo