En Eimah Nin Doken Rahn En Pitla Kerendohr
“I pahn ieiang uhk oh sinsileiuhk. Ngehi, Kauno (Siohwa) me mahmahsen.”—SEREMAIA 1:19.
1, 2. Dahme karehda peneinei en aramas anahne en pitkihla?
PITLA! Ia uwen met kin wia lokaia kansenamwahu ehu! En pitla kin wehwehki en poadoandoarla, de saledek sang, irair suwed ehu. Met kin pil pidada lamalam en mihla nan irair ehu me mwahusang, oh kaperen sang.
2 Ia uwen peneinei en aramas kan inenin anahne soahngen pitla wet! Aramas wasa koaros kin toutoukihla oh mworuskihla kahpwal akan—pelien paien wehi, koasoandi en aramas, pali war, lamalam, oh pelien pepehm. Pali moaron en aramas kin nsensuwedki oh sapwungki dahme wiewiawi nan sampah oh men en wekila pwehn mwahula.—Aiseia 60:2, Madiu 9:36.
“Ahnsou Apwal Akan”
3, 4. Dahme karehda ahnsouwet anahnepen en pitla me inenin laud?
3 Pwehki nan pahr pwukat en 1900 kan kin audaudki kalokolok laudsang mahs, anahnepen en pitsang ahnsouwet me inenin laud sang mahs. Rahnwet, pohnangin aramas lik kei me kin momourki mouren semwehmwe, oh nempeo kin wie kekeirkihda aramas rar pak 25 ehu ehu sounpar. Ehu ehu sounpar impen seri rar pak 13 kin mehkihla sohitar en mwenge de sang sohitar en apwel mwahu pwehki mouren semwehmwe—pohnangin seri 35,000 rahn ehu! Oh aramas mah rar kan kin mehla mwadang sang soangsoangen soumwahu kan.—Luk 21:11; Kaudial 6:8.
4 Mahwen oh pingiping kan nanpwungen aramas kin karehdaier lokolok tohto. Pwuhko me adaneki Death by Government kosoia me mahwen, oh pepei kan sang pelien kainek kan oh pelien lamalam kan, oh kamakamlahn aramas tohto me pelien koperment kan kin wiahong pein toweh kan “kemelahr pohngangin aramas rar pak 360 nan pahr en 1900 wet.” E pil pousehla kosoia: “Uwe tohtohn irail akan me mehla lelehr ni uwen aramas kereniong rar pak 360. Likamwete aramas mehkihla soumwahu en ahnsouwet me adaneki Black Plague. Oh ni mehlel ih met me wiawi, ahpw met kaidehn pwehki soumwahu me kohsang mwesen soumwahu, ahpw e kohsang ni kalokolok kan sang ni Manaman en wehi kan.” Kisin mahwen kan en mahs kin wiahla duwehte pei me mehriemen kin wia nan ahl akan ma e pahn kaparekiohng mahwen pwukat.”—Madiu 24:6, 7; Kaudial 6:4.
5, 6. Dahme karehda atail ahnsou me inenin suwedla?
5 Patohngete irair kansensuwed pwukat iei kekeirada laud en mwersuwed, tiahk samin, oh ohlahn mouren peneinei. Emen me mahs kin wia sekteri en United States Secretary of Education me adaneki William Bennet kosoia me erein sounpar 30 tohn U.S. keirkihda persent 41, ahpw mwersuwed kan keirkihda persent 560, oh seri kan me ipwidi ong lih kan me sohte pwopwoud keirkihda persent 300, oh me pwulopwul kan me kin kemehla pein irail kekeirkihda persent 200. Emen professor me adaneki John DiInlio, Jr. sang Princeton University panauwihki duwen kekeiradahn irail me pwulopwul kan me kin wia duwehte “sounpwek-kehlail kan,” me kin “kemehla, pei, oh angkehlail, oh pirap, oh wailong nan ihmw akan oh pirapa oh karehda pingiping kan rehn aramas akan. Re sohte kin masak ma met pahn porpordi, de ma re lelohng kalokolok nan imweteng, de ma e pil kauwe arail nsenmwakelekel.” Nan sahpwo, kamaramas iei ire keriau me kin karehda mehla kan sang rehn irail kan me sounpar 15 lel 19. Oh seri tohto pahnangin sounpar pahieu kin mehkihla wie kau sang arail mehkihla soumwahu.
6 Soahngen mwersuwed oh pepei pwukat sohte kin wiawihte nan wehi tehiehu. Sahpw tohto kin pil ripohtki soahngen wiewia kohte. Me kin karehda met iei kekeiradahn doadoahngki wini suwed me kin kauwehla mouren aramas rar kan. Nuhs en Australia me adaneki Sydney Morning Herald kosoia: “Pisnes en netikih wini suwed nan sampah pwon wialahr en sampah pisnes me keiou pweida mwahu mwurinte pisnes en netikih kepwehn mahwen kan.” Ehu ire me kin pil karehda me suwed pwukat iei pwehki pepei oh tiahk samin me kin kadirehla TV. Nan sahpw tohto, ni ahnsou me seri men mahkier sounpar 18, e kilangehr wiewia mwersuwed pak 10,000 kei nan TV iangahki tiahk samin ngederehnie. Met kin uhdahn kasaminehla arail lamalam, pwehki dahme kitail kin kaukaule audehki atail lamalam ih me kin wiahda soahngen aramas dah kitail.—Rom 12:2; Epsos 5:3, 4.
7. Iaduwen Paipel kohpada irair suwed en ahnsouwet?
7 Paipel ni pwung kin kohpada duwen wiewia suwed pwukat nan atail ahnsou. E kosoia me nan sampah pwon pahn mie mahwen kan, soumwahu lusulus, lehk en mwenge, oh kekeiradahn kauwehla kosonned. (Madiu 24:7-12; Luk 21:10, 11) Oh ni ahnsou me kitail kin wadek kokohp me kileledi nan 2 Timoty 3:1-5, e kin duwehte atail kin rongorong ripoht kan. E kasalehda atail ahnsou me iei “imwin rahn akan” oh kasalehda me aramas pahn ‘poakohng pein irail, limpoak ong mwohni, sapeik ong pahpa oh nohno kan, sohte poadidi ong pelien lamalam, sempoak, lemei, pohnmwahso, limpoak ong pein irail laudsang arail poakohng Koht.’ Ih mwomwen sampah ahnsouwet. Duwen me William Bennett kosoia: “Mie kilel tohto duwen . . . koasoandi en aramas ah suwedla.” Re kin kosoia me mahwen keieu en sampah me kaimwekla koasoandi en aramas.
8. Dahme karehda Koht kadarkidohki Nohliko ni mwein Noha, oh iaduwen met kin doake atail ahnsou?
8 Irair en ahnsouwet suwedsang mwohn Nohliko ni mwein Noha, ni ahnsou me “sampah dirkihla me suwed kan.” Ni ahnsouwo, pali moaron en aramas kan sohte men koluhkihla arail wiewia suwed kan. Ihme karehda, Koht mahsanih: “I koasoanedier en kamwomwala douluhl irail koaros, pwehki sampah direkilahr arail wiewia suwed kan.” Nohliko kaimwsekla sampah suwedo.—Senesis 6:11, 13; 7:17-24.
Pitla Sohte Kohsang rehn Aramas
9, 10. Dahme karehda kitail endehr kilangwohng aramas me dene re kak kapitkitailla?
9 Nannanti kan en aramas kan kak kapit kitail sang nan irair suwed pwukat? Mahsan en Koht sapengki: “Kumwail dehr koapworopworki me lapalap en sampah kan; pwe sohte emen tohrohr kak komourkumwailla.” “Sohte mehmen me kaunda pein imwilahn eh mour; sohte aramas emen me kaunda pein eh mour.” (Melkahka 146:3; Seremaia 10:23) Sounpar kid en poadoapoad kasalehda mehlel en padahk mehlel pwukat. Aramas songehr soangen pelien politic, oh pelien paien wehi kan, oh koasoandi koaros, ahpw irair kan wie susuwedlahte. Ma aramas kak wahdo kamwahu, eri e pahn sansaldaiehr ahnsouwet. Ahpw ni mehlel “ekei aramas ahneki manaman, a ekei kin wie lokolok pahn ar manaman.”—Eklesiasdes 8:9; Lepin Padahk 29:2; Seremaia 17:5, 6.
10 Sounpar kei samwalahro, Zbigniew Brzezinski, me mahso wia emen sounkaweid en national security kosoia: “Kaimwseklahn keseu me wiawihong koasoandi en sampah iei me pingiping en koasoandi en aramas, iangahki soh tengeteng en pelien politic, oh apwal en pelien paien wehi, oh pil iangahki uhpene kan nan sampah pwon uhdahn pahn pwarada wasa koaros nan sampah.” E kapataiong: “Irair keper me tohnsampah lelohnger [iei] me sampah pwon pahn pingiping.” Keseu wet me wiawihong irair en sampah me uhdahn konehng rahnwet. Ni ah kosoia duwen dih wet me suwed kan inenin kekeirada loale, ehu nuhs me adaneki Register, nan New Haven, Connecticut, kosoia: “Kitail nohn mihla loale me kitail solahr kak uhdi.” Soh, suwedlahn sampah wet sohte pahn uhdi, pwehki kokohp en “imwin rahn” pwukat pil mahsanih: “Aramas suwed oh me likamw kan pahn nantihweite sang ni me suwed ong ni me suwedsang; re pahn pitipitiehte meteikan, oh pein irail pahn pitidi.”—2 Timoty 3:13.
11. Dahme karehda nannanti kan en aramas sohte kak wekidala irair pwukat me wie susuwedla?
11 Aramas sohte kak kawekila irair pwukat pwehki Sehdan iei “Koht en koasoandi wet en mehkan.” (2 Korint 4:4) Ehi, “sampah unsek mih pahn manaman en me suwedo.” (1 Sohn 5:19; pil kilang Sohn 14:30.) Ni pwung Paipel kosoiahki atail ahnsou: “Meid suwediong sampah oh madau! Pwe Tepilo leledohr rehmwa, oh e inenin lingeringer kowahlap pwehki eh ee me eh ahnsou mwotomwotlahr.”(Kaudial 12:12) Sehdan ese me ah kaunda oh ah sampah pahn imwiseklahr, ihme karehda e kin duwehte “laion weriwer men, me raparapahki ihs me e pahn kadallehla.”—1 Piter 5:8.
Pitla Kerendohr—Ong Ihs?
12. Ong ihs me arail ahnsoun pitla kerendohr?
12 Irair apwal akan me wie kekeirada pohn sampah kin wia mehn kadehde kapwuriamwei me wekidekla laud ehu—ni mehlel, kapitala laud ehu—kerendohr! Ong ihs? Pitla kin kerekerendohng irail ko me peikiong kilel kan oh kapwaiada. Sohn keiou 2:17 kasalehda dahme pahn wiawi: “Sampah wet oh mehkoaros nin sampah me aramas kin inengieng kin sosohrala; ahpw me kin kapwaiada kupwur en Koht pahn momour kohkohlahte.”—Pil kilang 2 Piter 3:10-13.
13, 14. Iaduwen Sises kasalehda duwen kesemwpwalpen en mwasamwasahn oh pepehd?
13 Sises kohpada me koasoandi suwed en rahnwet pahn ahnsou keren koakoahkasang nan ahnsouhn apwal “laudsang apwal me kin wiawi sang mahs kohdo lel met; pil sohte me pahn duwe sang met kohla.” (Madiu 24:21) Ihme karehda e panauwihki: “Kumwail pein mwasamwasahn kumwail. Kumwail dehr kedirepwehkin kumwail mwenge laud oh sakau kehlail, oh pwunod kan en sampah wet; pwe Rahno kakete leledohng kumwail ni ahnsou mwadang. E pahn kohdo, rasehng nsar ehu ong aramas koaros pohn sampah. Kumwail eri mwasamwasahn, oh kapakap ahnsou koaros pwe kumwail en kehlail oh itarohng pitsang mepwukat koaros me pahn wiawi.”—Luk 21:34-36.
14 Irail ko me “peikiong” oh “pepehd oh mwasamwasahn” pahn rapahki kupwuren Koht oh kapwaiada. (Lepin Padahk 2:1-5; Rom 12:2) Iei irail pwukat me pahn “pitsang” ohla me pahn mwadang lelohng koasoandi en Sehdan. Oh re kak koapworopworki me re pahn pitla.—Melkahka 34:15; Lepin Padahk 10:28-30.
Soundoar Keiou
15, 16. Ihs me wia Soundoar keiou, oh dahme karehda kitail kak kamehlelehki me sapwelime kopwung pahn pwung?
15 Pwe laduhn Koht kan en pitla, Sehdan oh ah koasoandi en mehkan koaros en sampah anahne koakoahksang. Met kasalehda me wasa me kapitala wet pahn kohsang ie me manaman sang aramas. Utupen pitla wet pahn kohsang rehn Siohwa Koht, Kaunda Lapalapie, Sounkapikada Lapalapie en lahng oh sampah. Ih me wia Soundoar keiou: “Ngehite me Kauno (Siohwa), ngehite me kak komourkumwailla.”—Aiseia 43:11; Lepin Padahk 18:10.
16 Siohwa sapwelimanki irair en manaman, erpit, kopwungpwung, oh limpoak. (Melkahka 147:5; Lepin Padahk 2:6; Aiseia 61:8; 1 Sohn 4:8) Ihme karehda ni ahnsou me e kin wia sapwelime kadeik kan, kitail kak kamehlele me sapwelime wiewia pahn pwung. Eipraam kalelepek: “Sounkopwung en sampah pwon uhdahn pahn kin pwung ni sapwelime wiewia kan.” (Senesis 18:24-33) Pohl mahsanih: “Dene Koht me ketin sapwung? Soh kowahlap!” (Rom 9:14) Sohn intingihdi: “Maing at Kaun (Siohwa), Wasa Lapalapie! Sapwelimwomwi kopwung kan me inen oh pwung mehlel!”—Kaudial 16:7.
17. Iaduwen sapwelimen Siohwa ladu kan en mahso kin kasalehda arail koapworopworki sapwelime inou kan?
17 Ni ahnsou me Siohwa kin ketin inoukihda me e pahn kapitala sapwelime kan, e uhdahn kin kapwaiada met. Sosua kosoia: “Kauno (Siohwa) ketin kapwaiada inou koaros me e ketin wiahiong mehn Israel ko.”(Sosua 21:45) Solomon kosoia: “E pil ketin kapwaiada inou sapan koaros me e ketin wiahda.”(1 Nanmwarki 8:56) Wahnpoaron Pohl kasalehda me Eipraam “sohte mwahn tikitikla ah pwoson,. . .Pwe e uhdahn ese me Koht pahn uhdahn ketin kapwaiada audepen sapwelime inou.” Sara pil “kamehlele me Koht pahn ketin kapwaiada sapwelime inou.”—Rom 4:20, 21; Ipru 11:11.
18. Dahme karehda sapwelimen Siohwa ladu kan rahnwet kak koapworopworki me re pahn pitla?
18 Me weksang aramas, Siohwa me uhdahn likilik, e kin mehlel ong sapwelime mahsan. “Kauno (Siohwa), Wasa Lapalapie, ketin kahulahr mahsanih, ‘Dahme I koasoanedier pahn pweida. Dahme I kupwurehdahr pahn uhdahn wiawi.’” (Aiseia 14:24) Ihme karehda ni en Paipel kin mahsani me “Kauno (Siohwa) ketin mwahngih kapitasang me poadidi kan nan ar apwal akan, oh pil ketin mwahngih nekinekid ong me suwed kan lokolok lao lel Rahnen Kadeik,” kitail kak likih me met pahn pweida. (2 Piter 2:9) Mendahki ma imwintihti kehlail kan kin kamasakkihkin irail kasorala, sapwelimen Siohwa ladu kan kin eimah pwehki sapwelime lamalam, me sansalda nan sapwelime inou ong emen nah soukohp kan: “Re pahn uhwong uhk. Re sohte pahn kaloweiukedi, pwe I pahn kin ieiang uhk oh sinsileiuk. Ngehi, Kauno (Siohwa), me mahmahsen.”—Seremaia 1:19; Melkahka 33:18, 19; Taitus 1:2.
Doarehla kan en Mahs
19. Iaduwen Siohwa kapitala Lot, oh dahme met kin parekiong nan atail ahnsou?
19 Kitail kak ale mehn kangoang sang atail pahn kousapahlih ekei wiewiahn doarehla kan me Siohwa ketin wiahda mahsie. Karaspe ehu, Lot “inenin patoukihla” suwed kan en Sodom oh Komora. Ahpw Siohwa eri tehkada “ngilen kadip” me wiawihong kanihmw ko. Ni ahnsou me konehng, e kadarala sounkair kan en kangoangehkin Lot oh ah peneinei en mwadang tangasang nan wasao. Ia imwilahn met? Siohwa “doarehla ohl pwungo Lot,” oh ahpw “kauwehla kanihmwo ko Sodom oh Komora.” (2 Piter 2:6-8; Senesis 18:20, 21) Pil rahnwet, Siohwa ketin mwahngih ngilen kadip me wiawihong suwed en sampah wet. Lau lel uwen me e kupwurki sapwelime sounkair kan en ahnsouwet en kanekehla arail doadoahk karuaru en kalohk, ih ahnsou me e pahn pelianda sampah wet oh kapitala sapwelime ladu kan duwehte me e wiahiong Lot.—Madiu 24:14.
20. Kasalehda iaduwen Siohwa kapitala Israel en mahs sang pahn kaundahn Isip.
20 Nan Isip en mahs sapwelimen Koht aramas rar kan kaliduhla. Siohwa mahsanihkin irail: “I rongehr ar pekipek sawas. . .I dehdehkiher uwen ar lokolok laud. Eri, I kohdidohng kapitala irail.” (Eksodus 3:7, 8) Ahpw, mwurin ah mweidala sapwelimen Koht aramas kan en mweselwei, Parao wekidala ah lamalam oh pwakihkin irail nah sounpei kehlail kan. Mehn Israel kan mwomwen solahr kak pitsang nan Sehd Weitahta. Ahpw mendahki met, Moses kosoia: “Kumwail dehr masak! Kumwail nan kapehd kehlail, oh mwasahn dahme Kauno (Siohwa) pahn ketin wiahda pwe en ketin kapitkumwailla rahnwet.” (Eksodus 14:8-14) Siohwa ketin pwalang peseng Sehd Weitahtao, oh mehn Israel pahn pitla. Nein Parao nah sounpei kan pwakih irail, ahpw Siohwa ketikihda sapwelime manaman me karehda “ahden sehdo koaduhpwaliraildi; re ahpw kihrla, rasehng peitehl ehu me kin kihrdiong nan kepin madau.” Mwurin met, Moses kapinga Siohwa nan koul oh koulki: “Ihs rehn koht akan me duwehte komwi, me sarawihe kowahlap? Ihs me duwehte komwi, me manaman lapalapie, oh lammwin kowahlapie ni wiepen nin limomwi kan?.”—Eksodus 15:4-12, 19.
21. Iaduwen sapwelimen Siohwa aramas kan pitla sang wehin Ammon, Moahp, oh Seir?
21 Nan ehu ahnsou, wehi imwintihti kan en Ammon, Moahp, oh Seir (Ihdom) kin kasamangkin sapwelimen Siohwa aramas kan me re pahn kasorirailla. Siohwa mahsanih: “Kumwail en dehr nan kapehd tikitikla de masak uhwong karis lapalap wet. Koht me pahn ketin wiewia mahwen wet, kaidehn kumwail. . .Kumwail sohte pahn pei. . .Awih; kumwail ahpw pahn patowahn duwen Kauno (Siohwa) eh pahn ketikihong kumwail en powehdi.” Siohwa kapitala sapwelime aramas akan ni ah kapingada imwintihti kan oh irail eri kemehla emen emen nanpwungarail.—2 Kronikel 20:15-23.
22. Pitla dahieu sang wehin Asiria me Siohwa wiahiong Israel?
22 Ni ahnsou me Kaundahn Sampah Asiria uhwongada Serusalem, Nanmwarki Senakerip lahlahwe Siohwa ni ah indahiong aramas kan pohn kehlo: “Iahd me emen koht en wehi pwukat koaros doarehla ar wehi sang at nanmwarki lapalapo? Eri, dahme kumwail lemelemehki me Kauno (Siohwa) kak ketin doarehla Serusalem?” E indaiong sapwelimen Koht ladu kan: “Oh kumwail dehr kamehlele en Esekaia mahsan me dene kumwail en koapworopworki Kauno (Siohwa). Kumwail dehr lemeleme me Kauno (Siohwa) pahn ketin doareikumwailla.” Esekaia eri kapakapki ren pitla, “pwe wehi koaros en sampah pahn esehla me komwihte (Siohwa) me Koht.” Siohwa kemehla sounpein Asiria me 185,000, oh sapwelimen Koht ladu kan pitla. Mwuri, nin doken Senakerip wie pwongipwongih ah koht likamwo, nah pwutak kan kemehla ih.—Aiseia, irelaud 36 oh 37.
23. Peidek dahkan me anahne pasapengla me pid pitla rahnwet?
23 Kitail uhdahn kak ale mehn kangoang ni atail kilang iaduwen Siohwa kin ketin kapitala sapwelime aramas kan mahso. Iaduwen rahnwet? Nan irair keper dahieu me sapwelime ladu lelepek kan pahn ahnsou keren mihla loale me pahn karehong en doadoahngki sapwelime manaman pwehn kapitirailla? Dahme karehda e awih lau lel ahnsouwet pwehn kapitirailla? Pweida dahieu pahn mie ong mahsan kan en Sises: “Ni mepwukat eh pahn tepida wiawi, kumwail uhda oh sarada, pwe komourpamwail kerendohr.”? (Luk 21:28) Oh iaduwen sapwelimen Koht ladu kan me mehlahier kak ale doareparail? Artikel en mwuri pahn kasawih peidek pwukat.
Peidek En Kousapahl Kan
◻ Dahme karehda anahnepen en pitla me inenin laud?
◻ Dahme karehda kitail endehr kilangwohng aramas me dene irail kak kapitkitailla?
◻ Ong ihs me arail ahnsou pitla kerendohr?
◻ Dahme karehda kitail kak koapworopworki me Siohwa kak kapitkitailla?
◻ Mehn kalimeng en pitla dahkei mahs me pahn kin kangoange kitail?
[Kilel nan pali 10]
Eipraam iei emen nanpwungen irail kan me uhdahn likih Siohwa