Meid Pai Sounkair Kan En Popohl Sang Rehn Koht
“Re pahn lellahng Serusalem pereperen, kokoul oh ngisingiski ar peren. Re pahn kin nsenamwahu kohkohlahte, saledek poatopoat sang nsensuwed oh pahtou.”—AISEIA 35:10.
1. Dahme sampah uhdahn anahne?
RAHNWET me laud sang mahs, tohnsampah anahne emen sounkair en rongamwahu. Mie anahn karuaru ong emen en padahki me mehlelo duwen Koht oh sapwelime kupwur kan, emen sounkadehde eimah me pahn kairehki me suwed kan duwen ohla me kohkohdo oh sewese me mongiong pwung kan en diarada popohl sang rehn Koht.
2, 3. Duwen me wiawihong Israel, iaduwen Siohwa kapwaiada sapwelime inou me kileledi nan Eimwos 3:7?
2 Ni mwein Israel, Siohwa ketin inoukihda en ketikihda soahngen sounkairo. Ni imwin senturi kaduau B.C.E., soukohp Eimwos kosoia: “Kauno (Siohwa), Wasa Lapalahpie, sohte kin ketin wia mehkot, ma e sohte kin ketin kasalehiong sapwelime ladu soukohp kan kupwure.” (Eimwos 3:7) Nan erein sounpar epwiki kan mwurin pahngoak wet, Siohwa ketin wiahda wiewia manaman tohto. Karaspe ehu, nan pahr 607 B.C.E., e panawih kehlail sapwelime aramas pilipil kan pwehki re me keptakai oh kin kakerehdi nta. E pil kaloke wehi kan limwarail me kin kouruhrki lokolok en Israel. (Seremaia, irelaud 46-49) Eri, nan pahr 539 B.C.E., luhwen mehn Israel kan pwurelahng nan sapwerail pwehn onehda sapahl tehnpaso.—2 Kronikel 36:22, 23.
3 Ire pwukat kin wie wiewia kapwuriamwei kei, oh me parekiong mahsan kan en Eimwos, Siohwa kin ketin kasalehda wiewia pwukat mwowe ong soukohp akan me kin papah nin duwen sounkair kan, me kin panauwihki Israel dahme pahn kohdo. Nan werengen senturi kawaluh B.C.E., e kadaredo Aiseia. Nan werengen senturi keiusuh B.C.E., e kadaredo Seremaia. Eri, kerelahng ni imwin pahro, e kadaredo Esekiel. Soukohp pwukat oh soukohp lelepek teikan wiahda kadehde mwuledek ong kupwuren Siohwa kan.
Kasalehda Ihs Sapwelimen Koht Sounkair Kan Rahnwet
4. Dahme kasalehda me aramas anahne sounkair en popohl?
4 Iaduwen nan rahnpwukat? Me tohto nan sampah kin masapwehk ni arail kin kilang koasoandi en aramas ah wie susuwedla. Irail ko me kin poakohng me pwung kin nsensuwedla ni arail kin kilang mwalaun oh suwed en Kristiandom. Nin duwen me Siohwa doadoahngki Esekiel en kohpada, re “kin pahtoulahr oh milahr nan apwal pwehki soahng saut akan me wiewiawi.” (Esekiel 9:4) Ahpw, me tohto pohnsehse ia kupwuren Siohwa kan. Re anahne esehla duwen met.
5. Iaduwen Siohwa kasalehda me pahn mie sounkair kan nan atail ahnsou?
5 Mie aramas nan rahn pwukat me kin kalohkwei ni soh masak duwehte Aiseia, Seremaia, oh Esekiel? Sises kasalehda me pahn mie irail kan me pahn wia met. Ni ah kohpada wiewia kan en atail ahnsou, e mahsanih: “Oh Rongamwahu en Wehin Koht pahn lohkseli wasa koaros nin sampah, pwe kadehde en mie ong aranas koaros-a mwuri, imwin sampah ahpw pahn kohdo.” (Madiu 24:14) Ihs nan rahn pwukat me kin kapwaiada kokohpo, me kin wia duwehte sounkair men, oh pil wia sounkalohk en rongamwahu? Irair akan me duwepenehte nan atail ahnsou oh ahnsoun mehn Israel kan en mahs pahn sewese kitail en sapengala peideko.
6. (a) Kasalehda dahme wiawihong “Israel en Koht” erein mahwen keiou en sampah. (b) Iaduwen Esekiel 11:17 pweida ong Israel en mahs?
6 Erein ahnsou apwal akan en Mahwen Keiou en Sampah, sapwelimen Siohwa aramas akan en rahn pwukat, luhwen “Israel en Koht” me keidi kan, seldi duwehte Israel nan Papilon. (Kalesia 6:16) Re lelohng lokolok en kalipilipla nan Papilon Lapalap, minimin en kaudek likamw koaros, me Kristiandom kin keiou indand loale oh keiou pwukoahki ah wiewia kan. Mendahki met, mahsan en Siohwa ong Esekiel kasalehda me e sohte likidmeliehla irail. E mahsanih: “I pahn kapwureiraildo sang nan sahpw akan me I kamwarakiraillahng ie, oh kapwuredohng irail wehin Israel.” (Esekiel 11:17) Pwehn kak kapwaiada inouwo ong Israel en mahs, Siohwa kapwarehda mehn Persiao Sairus, me kalowehdi kaunda manaman en Papilon oh ritingada ahl ong luhwen mehn Israel kei en pwurelahng sapwarail. Ahpw iaduwen nan rahn pwukat?
7. Wiewia dahieu nan 1919 kasalehda me Sises peliandaiehr Papailon Lapalap? Kawehwehda.
7 Nan tepin sentuir wet, mie mehn kadehde kehlail me emen Sairus Lapalap kin wie doadoahk. Ihs menet? Sohte emen likin Sises Krais, me nanwarkilahr nan Wehin nanleng sangete nan pahr 1914. Nanmwarki Lapalap menet kin kasalehong rie me keidi kan pohn sampah kupwuramwahu ni ahnsou me, nan 1919, Kristian keidi kan saledek sang sensel ni pali ngehn oh pwurelahng nan “sapwarail,” sapwarail ni pali ngehn. (Aiseia 66:8; Kaudiahl 18:4) Ihme karehda Esekiel 11:17 kin pweida nan rahn pwukat. Mahs pwupwudi en Papilon kin ritingada ahl ong mehn Israel kan en pwurelahng sapwarail. Nan ahnsou pwukat kapwurpwurdo en Israel en Koht kin wia mehn kadehde me Papilon Lapalap pwupwudiehr sang ni limen Sairus Lapalap. Tohnleng kariemen en Kaudiahl irelaud 14 pakairki pwupwudi wet, ni ah werki: “Kahnimw aklapalap en Papilono pwupwudier! En Ppilon eh tiahk samin kan kasaminelahr wehi koaros en sampah, e rasehng wain kehlail, me e kasakawihkinirailla!” (Kaudiahl 14:8) Ia uwen wekdekla suwed ong Papilon Lapalap, keiou ong Kristiandom! Oh ia uwen e wia kapai ehu ong Kristian mehlel kan!
8. Iaduwen pwuken Esekiel kasalehda peren en sapwelimen Koht aramas akan mwurin arail saledekla nan 1919?
8 Nan Esekiel 11:18-20, kitail wadek duwen paiamwahu en sapwelimen Koht aramas kan me soukohpo kasalehda. Tepin pweidahn sapwelime mahsan kin wehwehki kamwakeldahn Israel ni mwein Esra oh Nehmaia. Pweida me wiawi nan rahn pwukat kin wehwehki soahngohte. Kitail kilang iaduwen met. Siohwa mahsanih: “Ni ar pahn pwuredo, re pahn kesehla ar wiewia samin, oh dikedik en eni saut kan me re pahn diar.” Duwen me kokohpo kasalehda, tepiada nan 1919, Siohwa kamwakelehda sapwelime aramas kan oh kalehleirailda pwe ren papah ih. Re tepiada kihsang nan arail wasa kan ni pali ngehn wiewia kan oh padahk kan en kaudek en Papilon me kin kasamineirailla mwohn silangih.
9. Kapai kaselel dahkei Siohwa ketikihong sapwelime aramas kan, tepida sang nan 1919?
9 Eri, nin duwen me iretikitik 19 kasalehda, Siohwa pousehla oh mahsanih: “I pahn ketikihong irail mohngiong kapw oh lamalam kapw. I pahn ketikihsang ar mohngiong keptakai kan oh ketikihong irail mohngiong peik.” Me parekiong mahsan pwukat, nan 1919, Siohwa ketin kaminiminpene sapwelime ladu keiedi kan, oh ketikihong irail “mohngiong tehieu,” me wehwehki me ren kak miniminpene papah ih duwehte “pwopwe ong pwopwe.” (Sepanaia 3:9) Pil ehu, Siohwa ketikihong sapwelime aramas kan ngehn sarawi pwehn kakehle irail nan doadoahk en kalohk oh en kekeirada rehrail wah mwahu kan me kileledi nan Kalesia 5:22, 23. Siohwa sohte ketikihong irail mohngiong me sohte kak mwekid, oh keptakai, ahpw e ketikihong irail mohngiong me materek, oh peik, mohngiong me kak peikiong kupwure.
10. Dahme karehda Siohwa kapaiahki sapwelime aramas kapwurpwurdo kan sangete nan 1919 kohdo?
10 Dahme karehda e wiahki met? Pein Siohwa kawehwehda met. Kitail wadek nan Esekiel 11:20: “Eri, re ahpw pahn kapwaiada ei kosonned kan oh peikiong ni loalopwoat ei mahsen koaros. Re pahn wiahla nei aramas oh I pahn wiahla ar Koht.” Israel en Koht kin sukuhlki en peiking kosonned en Siohwa ahpw kaidehn pein arail lamalam me re kin idawenla. Re kin sukuhlki en wia kupwuren Koht ni arail sohte kin masak aramas. Ihme karehda, re weksang Kristian likamw kan en Kristiandom. Re wia sapwelimen Siohwa aramas. Nin duwen met, Siohwa onopadahngehr en doadoahngkin irail nin duwen sapwelime sounkair kan, sapwelime “ladu lelepek oh loaloakong.”—Madiu 24:45-47.
Paiamwahu en Sapwelimen Koht Sounkair kan
11. Iaduwen pwuken Aiseia kin kasalehda peren en sapwelimen Siohwa aramas kan?
11 Komw kak medewehla arail peren ni arail esehda ia uwen pai en pwukoa me re paikihda? Nin duwen pwihn ehu, re kin pwurehng kapwurehiong mahsan en Aiseia 61:10 “Serusalem kin ngisingiski oh pereperenki soahng kan me Kauno (Siohwa) ketin wiahiongehr.” Inoun Aiseia 35:10 kin pweida rehrail: “Re pahn lellahng Serusalem pereperen, kokoul oh ngisingiski ar peren. Re pahn kin nsenamwahu kohkohlahte, saledek poatopoat sang nsensuwed oh pahtou.” Met iei soahngen peren me sapwelimen Siohwa sounkair kan en popohl kin paikihda nan 1919 ni arail kin kohwei pwehn kalohkiseli rongamwahu ong tohnsampah koaros. Sang ahnsouwo lau lel atail ahnsou, re sohte kin uhdisang wiahda doadoahk wet, oh arail peren kin wie lalaudla. Nan ah Kapahrek pohn Dohlo, Sises mahsanih: “Meid pai me kin wia doadoahk en kamwahu nanpwungen aramas akan; pwe Koht pahn ketin wihkinirailla uhdahn sapwelime!” (Madiu 5:9, footnote) Mehlel en mahsan ko kin wiawihong luhwen me keidi kan “sapwelimen Koht seri kan” sangete nan 1919 lau lel nan rahnwet.
12, 13. (a) Ihs me kin iangala Israel en Koht papah Siohwa, oh dahme pein irail kin kapwaiada? (b) Peren laud dahieu me wiawihong sapwelimen Siohwa ladu keidi kan?
12 Nan pahr kan me dower powe, nempehn Israel en Koht tohtohla lau lel nan pahr 1930 kan ni ahnsou me kihkihpenen luhwen me keidi kan kereniongehr imwisekla. Pwehki sounkalohk en rongamwahuwo tohtohla eri met ihdi? Soh. Pokon kalaimwun en Kristian kan me ahneki koapworopwor en mour pohn sampah sansaldaier, oh irail pwukat kin iang riarail me keidi kan nan doadoahk en kalohk. Wahnpoaron Sohn kilangada pokon kalaimwun wet nan kasansal ehu, oh kitail en tehk mwomwen e kosoia duwen irail: “Ihme re mihmihki mwohn mwoalen Koht oh kin papah ni rahn nipwong nan tehnpese.” (Kaudiahl 7:15) Ehi, pokon kalaimwun kin soupisengkihla arail papah Koht. Pwehki met, ni ahnsou me nempehn me keidi kan tepida malaulaula, mwurinte 1935, iengerail me lelepek pwukat kin wohnlahte mwowe wia kalohk ni ahl ehu me uhdahn kekeirada.
13 Ni ahl wet Aiseia 60:3, 4 kin pweida: “Wehi kan pahn men iangada paieki omw marain, oh nanmwarki kan pahn men iangada paieki lingan kapw en omw mour. Kilengseli oh kilang dahme wiewiawi: noumw aramas akan pokonpenehr pwe re en pwarodohng rehmw! Noumw pwutak kan phn kohdo sang nan sahpw doh kan; oh noumw serepein kan pahn pelikilik kohdo rasehng seri kei.” Peren me wiewia pwukat kin karehiong Israel en Koht kin sansalda lingan nan Aiseia 60:5, wasao kitail wadek: “Ni omw pahn udiahl irair wet, ke pahn perenkihda kowahlap; oh kapehdomw pahn mwekidkihda omw peren. Kepwe kesemwpwal en wehin liki kan pahn wisikdohng rehmw, ar dipwisoun kapai kan pahn kotehdo madau kan pwe en pwilidi rehmw.”
Pwihn en Siohwa kin Mwekimwekidwei Mwowe
14. (a) Kasansal dahieu en mehkan nanleng me Esekiel kilangada, oh kehkehlik dahieu me kohieng ih? (b) Dahme sapwelimen Siohwa aramas kan en rahn pwukat wehwehkihda, oh pwukoa dahieu re pehm me re ahneki?
14 Nan pahr 613 B.C.E., Esekiel kilangada nan kasansal ehu sapwelimen Siohwa pwihn en nanleng me rasehng kuruma ehu me kin mwekimwekidwei mwowe. (Esekiel 1:4-28) Mwurin met, Siohwa padahkihong: “Kowe, nein aramas, kohwei rehn mehn Israel kan, oh padahkihong irail mehkoaros me I pahn mahsanihwei.” (Esekiel 3:4) Nan pahr wet en 1997, kitail kin dehdehki me sapwelimen Siohwa pwihn nanleng kin mwekimwekidweihte mwowe pwehn kapwaiada kupwuren Koht akan. Nan ah mweio, Esekiel kin kosoia mahsan kan me uhdahn kohsang rehn Siohwa. Rahnwet, kitail kin kosoia mahsan kan me pwilsang Mahsan sarawi en Siohwa, iei Paipel. Oh ia uwen pwuhk wet kin audaudki rohng ong tohnsampah! Nin doken me tohto kin pwunodki duwen ahnsou kohkohdo, Paipel kin kasalehda me mehkan me inenin suwed sang—oh ni ahnsouohte mwahusang—dahme re kin medemedewe.
15. Dahme karehda irair kan me inenin suwed sang dahme me tohto rahnwet kin medemedewe?
15 Mehkan inenin suwedla pwehki, duwen me kitail tehkpeneiehr nan artikel kan en mwowe, Kristiandom oh kaudek likamw kan koaros pahn ahnsou keren kasorala, kasorala douluhl duwehte Serusalem nan pahr 607 B.C.E. Pil ehu, pelien politic koaros en sampah, me kin sansalda nan pwuken Kaudiahl nin duwen mahn lawalo men me moangen isuh oh kode eisek, pahn pil kasorala, duwehte peiken tohto limwahn Serusalem. (Kaudiahl 13:1, 2; 19:19-21) Ni mwein Esekiel Siohwa ni sansal kasalehda masak me pahn kohsang ohlahn Serusalem me kohkohdo. Ahpw ah mahsan kan pahn wehwehla ni ahnsou me aramas pahn dehdehkihla me ohla kerendohr ong sampah wet. Siohwa mahsaniong Esekiel: “Kowe, nein aramas, makiaki duwehte ma omw mohngiong tihwohkilahr omw pwunod. Makiaki ni omw pahtou wasa me aramas koaros kak kilang uhk. Ma re idek dahme ke wiewiahki men, ndaiong irail me pwehki rohng kan me pahn kohdo. Ni rohng ko eh pahn leledo, ar mohngiong pahn direkihla masepwehk, pehrail kan pahn mwoatoredi, nan kapehdirail pahn tikitikla, oh nehrail kan pahn rerrer. Ahnsouwo leledohr; e miher wasaht. Kauno (Siohwa), Wasa Lapalahpie me mahmahsen.” (Esekiel 21:6, 7; Madiu 24:30) Wiewia kmasepwehk kan mihmihte mwowe. Atail insenohki laud aramas teikan pahn kamwekid kitail en pakairki peneuwo, en padahkiwei “rohngo” duwen engieng en Siohwa me kohkohdo.
16. Ong me aktikitik kan, dahme karehda irair kan mwahusang dahme me tohto kin medemedewe?
16 Ni ahnsouwohte, ong me aktikitik kan mehkan pahn mwahusang dahme pali moaron en aramas kin medemedewe. Ni ahl dahieu? Iei me Sises Krais mehkilahr dipatail kan oh ahnsouwet kin kakaun nin duwen Nanmwarki en Wehin Koht. (1 Timoty 1:15; Kaudiahl 11:15) Wehin nanleng pahn ahnsou keren kihsang kahpwal kan en tohnsampah me mwomwen apwal en kohsang. Mehla, soumwahu, likamw, duhpek, oh mwersuwed pahn ahnsou keren wiahla mehn mahs akan, oh Wehin Koht pahn kaunda ni soh peliepe pohn sampah nin paradais. (Kaudiahl 21:3, 4) Tohnsampah pahn paikihda popohl sang rehn Koht—oh ahneki nanpwung popohl ehu rehn Siohwa Koht oh rehn emen emen.—Melkahka 72:7.
17. Kekeirada dahieu kin wahdo peren ong mohngiong en sounkair kan en popohl sang rehn Koht?
17 Nan ekei wasa kan nan sampah, pokon laud en me aktikitik kan kin peikiong rong en popohl wet sang rehn Koht. Pwehn kapwarehda ekei karaspen met, pahr samwalahro Ukraine ripohtki me sounkalohk kan kekeirkihda persent 17. Mozambique ripohtki me sounkalohk kan keirkihda persent 17, oh Lithuania kekeirkihda persent 29. Russia keirkihda persent 31, oh sounkalohk kan nan Albania keirkihda persent 52. Kekeirada pwukat kin mwete aramas mohngiong mehlel kid kid kei me men paiekihda popohl sang Koht oh me kesinendaier ong me pwung. Soahngen kekeirada mwadang pwukat kin wahdo peren ong pirien en Kristian koaros.
18. Mehndahki ma aramas men rong de soh, ia pahn atail lamalam?
18 Aramas kan nan amw wasa kin perenki rong rongamwahuwo? Ma ehi, se iang uhk peren. Ahpw, nan ekei wasa, en rapahkihda emen me perenki rong kin wia doadoahk laud me reireiki awa tohto. Irail ko me kin kalohk nan soahngen wasa pwukat kin wawaila nan arail doadoahk en kalohk de sohla perenki kalohk? Soh. Sounkadehde kan en Siohwa kin tamanda mahsan en Koht ong Esekiel ni ahnsou me E tepin kehkehlingkiohng soukohp pwulopwulo en kalohkohng ienge mehn Suhs kan: “Mehnda ma aramas kahngohdi pwuko pahn rong uhk de soh, a re en ese me soukohp men miher nanpwungarail.” (Esekiel 2:5) Duwehte Esekiel, kitail en kaukaulehte kosoia ong aramas akan duwen popohl sang rehn Koht mendahki ma re men rong de soh. Ma re rong, kitail en perenkihda. Ma re soupeisang kitail, kapailoke kitail, oh pil kaloke kitail, kitail en nannantihweite. Kitail poakohng Siohwa, oh Paipel mahsanih: “Limpoak . . . pil kanengamah ni mehkoaros.” (1 Korint 13:4, 7) Pwehki kitail kin kanengamah kalokalohk, aramas kan kin esehla ihs me Sounkadehde kan en Siohwa. Re ese rohngo me kitail kin wahseli. Ni ahnsou me imwio pahn leledo, re pahn ese me Sounkadehde kan en Siohwa kin songosong en sewese irail en paiekihda popohl sang rehn Koht.
19. Nin duwen ladu kan en Koht mehlelo, kapai laud dahieu kitail en kesemwpwalki?
19 Mie ehu kapai me laudsang en papah Siohwa? Sohte! Atail peren me keiou laud kin kohsang atail nanpwung rehn Koht oh atail wehwehki me kitail kin wiewia kupwuren Koht. “Meid pai aramas akan me kin kokoul kaudokiong komwi, me kin momour nan marain en sapwelimomwi kadek.” (Melkahka 89:15) Kitail en ahnsou koaros kesemwpwalki peren en wia sapwelimen Koht sounkair en popohl ong tohnsampah. Kitail en pwerisek wia atail pwais nan doadoahk wet lau Siohwa mahsanih me e nekier.
Komw Tamataman?
◻ Ihs sapwelimen Koht sounkair kan en popohl rahnwet?
◻ Iaduwen atail ese me Papilon Lapalap pwupwudi nan 1919?
◻ Dahme “pokon kalaimwun” kin keiou insenohki?
◻ Dahme karehda ahnsou kokohdo inenin suwedsang dahme aramas tohto rahnwet kin medemedewe?
◻ Ong me mohngiong mehlel kan, dahme karehda ahnsou kohkohdo pahn mwahusang dahme re lemeleme?
[Kilel nan pali 28]
Me tohto kin nsensuwedla, ni arail kin kilang koasoandi en aramas kin wie ohohla
[Kilel nan pali 31]
Sounkair kan en popohl sang rehn Koht kin wia aramas me keiou peren nan sampah rahnwet