Tiahk Mwakelekel me Paipel Mahsanih iei Ih Ahl me Keieu Mwahu?
“KOASOANDI en aramas anahne ire kesempwal kan me pahn kihong towe kan meleilei oh kaweid.” Ih met me emen soun nting saman oh sounpakair nan TV en Sehmen koasoia. Ni mehlel, met pwung. Pwe koasoandi en aramas en tengeteng oh pweida mwahu, aramas akan anahne kosonned pwung kan me pahn kadehdehda dahme pwung oh dahme sapwung, dahme mwahu oh dahme suwed. Peidek me keieu konehng ahnsou wet iei: Kosonned dah kan me keieu mwahu ong aramas akan?
Ma aramas pahn doadoahngki kosonned en tiahk mwakelekel me mih nan Paipel, re pahn sewese aramas akan en ahneki mour me tengeteng oh nsenamwahu. Ma met wiawi, re pahn wiahda koasoandi en aramas me kin kapwaiada kosonned pwukat en nsenamwahu oh tengeteng. Met kin wiawi? Kitail en tehk dahme Paipel kin koasoiahki ire kesempwal riau: loalopwoat nanpwungen pwopwoud oh aramas en mehlel nan mouren ehu ehu rahn.
Patehngete Ahmw Pwoud
Sounkapikpatail wiahda Adam oh eri uhd wiahda Ihp en wia eh pwoud. Ara ehupene iei tepin pwopwoud nan poadoapoad en aramas oh e pahn wia nanpwung ehu me poatopoat. Koht mahsanih: “Iei kahrepe me ohl pahn kin mweikihsang seme oh ine oh patehng eh pwoud.” Sounpahr 4,000 samwa mwurin met, Sises Krais pwurehng kapwurehng kosonned en pwopwoud wet ong sapwellime tohnpadahk kan koaros. Pil ehu, e kin kadeikada wendipene likin pwopwoud.—Senesis 1:27, 28; 2:24; Madiu 5:27-30; 19:5.
Nin duwen dahme Paipel kin padahngki, mie mehn kapir kesempwal riau ong pwopwoud en nsenamwahu oh mehpwukat iei limpoak oh wauneki emen emen ira. Ohlo pwopwoudo, me kin wia tapwin peneinei, anahne kasalehda limpoak soh roporop ni ah pahn rapahki kamwahupen eh pwoud lih. E pahn kousoan reh oh “pohnese me e luwet” oh e sohte pahn “lingeringer” pahn liho. Lih pwopwoudo en “wauneki” eh pwoud ohl. Ma pwopwoud kan kin idawehnla mouren kosonned pwukat, re kak liksang oh powehdi kahpwal tohto me kin wiawi nanpwungen pwopwoud. Ohl pwopwoudo pahn men patehngete eh pwoud lih oh pil duwehte lih pwopwoudo pahn men patehngete eh pwoud ohl.—1 Piter 3:1-7; Kolose 3:18, 19; Episos 5:22-33.
Kosonned en Paipel duwen loalopwoatohngete en emen eh pwoud kin kahrehda ara pwopwoud pahn nsenamwahu? Eri, tehk duwen imwilahn roporop ehu me wiawihda nan Sehmen. Peidek kan wiawihong aramas akan wasao duwen ire dah kan me kesempwal pwe pwopwoud en pweida mwahu. Ire me aramas kan tepin ntingihdi iei loalopwoatpene nanpwungen pwopwoud. Ke soh pahn pwungki me aramas akan me pwopwoud kin keieu nsenamwahu ma re kin ese me arail pwoud kin loalopwoat ong iraill?
Iaduwen ma Kahpwal akan kin Pwarada?
Ahpw, iaduwen ma ohl pwopwoud men oh eh pwoud ahneki kahpwal toutou kan? Iaduwen ma ira sohla kin limpoakpene? E soh pahn mwahu ren sohla pwopwoud pahn soangen irair pwukat? De kosonned en Paipel duwen en loalopwoatohngete en emen pwoud konehng en wia?
Soun nting kan en Paipel kin pohnese me pwopwoud koaros pahn ahneki kahpwal akan pwehki en aramas soh unsek. (1 Korint 7:28) Ahpw, pwopwoud kan me kin peikiong sapwellimen Paipel kosonned en tiahk mwakelekel kin song en mahk ong emen emen oh en kopwungpene ara kahpwal akan. Ni mehlel, mie irair kan—duwehte kamwahl de kamakam—me Kristian emen ele konehng en medemedewe duwen katohrohrpeseng de mweipeseng. (Madiu 5:32; 19:9) Ahpw, pwururte mweipeseng ni soh kahrepe pwung de mweipeseng pwehn pwoudikihda emen tohrohr kin kasalehda en menet roporop oh sohte nsenohki meteikan. Met sohte kin wahdo tengeteng oh nsenamwahu nan mouren emen. Kitail en kilang karasepe kan.
Piter pehm me eh pwopwoud sohla nsenamwahu duwehte mahso.a Ihme kahrehda, e kesehla eh pwoudo oh kohla mihla rehn Monika, me pil kesehla eh pwoudo. Ia imwilahn met? Mwurin sounpwong keite, Piter wehkada me e kousoan rehn Monika “sohte mengei nin duwen me e kin medemedewe.” Pwekihda? Sapwung kan sansalda nan ara pwopwoud kapwo duwehte eh pwoud en mahso. Oh me pil kahrehda ire kan en wie suwedla iei eh pilipil pwurur oh roporop kahrehong ih en lelohng nan kahpwal laud en mwohni. Pil ehu, ohlahn pepehm en nein Monika seri kan pwehki wekidekla laud nan mour en arail peneinei.
Nin duwen ekspiriens wet kasansalehda, ni ahnsou me pwopwoud ehu kin lelohng kahpwal akan (me rasehng melimel), e sapwung en mwadang kesehla ara pwopwoud (duwehte lus sang pwohto). Ni pali teio, ni ahnsoun melimel de kahpwal kin wiawi, ara mourki tiahk mwakelekel en Mahsen en Koht, Paipel, pak tohto kak kolokolete ara pwopwoud (de ara pwoht) en peipei oh wahlahng ira nan wasa me mwele. Ih me wiawihong Tomas oh Doris.
Tomas oh Doris pwopwoudkiehr daulih sounpahr 30 ni ahnsou me Tomas tepida kamamsakau. Doris nsensuwedla laud, oh ira kin koasoiapene me ren mweipeseng. Doris koasoia met ong emen sister en Sounkadehdehn Siohwa kan. Sistero kasalehong Doris dahme Paipel kin koasoiahki duwen pwopwoud, oh e kangoangehki Doris en dehr pwurur en katohrohr sang eh pwoudo ahpw keieu en iang eh pwoud kadoahke en song rapahkihda kamwahuwihala kahpwalo. Ih met me Doris wia. Ereinte sounpwong kei, ira sohla lemeleme ren mweipeseng. Tomas oh Doris kin doadoahkpene pwehn kapwungala ara kahpwal kan. Ara idawehnla kaweid en Paipel kakehlailla ara pwopwoud oh kihong ira ahnsou en kapwungala ara kahpwal akan.
Mehlel Ni Mehkoaros
Loalopwoat ong en emen eh pwoud kin pidada kehl oh pil limpoak ong mouren kosonned pwung kan. Soangen irair pwukat kin anahn pwe emen en mehlel nan sampah salikilik wet. Paipel kin koasoia soahng tohto duwen irair en mehlel. Wahnpoaron Pohl ntingwohng tepin Kristian kan nan Sudia oh mahsanih: “Se pepehm me nan kapehdit me uhdahn mwakelekel, pwehki at kin men wia dahme mehlel ahnsou koaros.” (Ipru 13:18, New World Translation) Ia wehwehn met?
Aramas mehlel men kin lokaia mehlel oh sohte likamw kin mih reh. E sohte kin lipilipil nan eh wiewia ong meteikan—e kin inen, kasalehda wahu, sohte kin likamw oh pil e sohte kin pitih meteikan. Me laud sang met, aramas mehlel men iei emen me kin kak kolokol eh lelepek oh sohte kin pitih aramas teikan. Aramas mehlel kin kahrehda irair en likilik oh koapworopwor me kin wahdo madamadau pwung oh kahrehda nanpwungen aramas akan en kehlailla oh nsenamwahu.
Aramas mehlel kan kin nsenamwahu? Ehi, pwe mie kahrepen re kin nsenamwahu. Mendahki mwersuwed oh tiahk likamw kin wiawi wasa koaros nan sampah, aramas akan kin wadekala aramas mehlel kan. Nin duwen me roporop ehu wiawihda rehn me pwulopwul kan kasalehda me persent 70 en irail kan me sapeng roporopo kin kasalehda me irair en mehlel kin wia irair mwahu ehu me keieu kesempwal. Oh pil, mendahki kitail sounpahr depe, irair en mehlel iei mehkot me irail kan me kitail wiahki kompoakepatail anahne en kasalehda.
Christine sukuhlikihdi en pirap sangete ni ahnsou me e sounpahr 12. Erein sounpahr kan me dower powe, e samanihla “pickpocket” (me wehwehki pirapasang mwohni nan ahn meteikan poakid). E kawehwehda: “Mie rahn akan me I kin wahdo ni ihmw uwen DM 5,000 [ni mwohni en U.S.: tala $2,200].” Ahpw, Christine kin poarpoaridi pak tohto, oh e mih nan keper en selidi nan imweteng. Ni ahnsou me Sounkadehdehn Siohwa kan kawehwehiong ih duwen dahme Paipel kin koasoiahki duwen irair en mehlel, Christine perenkihda kosonned en Paipel me pid tiahk mwakelekel. E sukuhliki en peikiong kaweido: “Aramas me kin epwehnki pirap, en tokedihsang eh pirap.”—Episos 4:28.
Ni ahnsou me Christine papidaisla nin duwen emen Sounkadehdehn Siohwa, e sohla kin pirap. E kin nantihong en mehlel ni soahng koaros, pwehki Sounkadehde kan kin kesempwaliki irair en mehlel oh irair en Kristian teikan. Nuhspepa me adaneki Lausitzer Rundschau ripohtki: “Soangen tiahk mwakelekel kan me duwehte mehlel, toupahrek ni mehkoaros, oh limpoak ong mehn mpe kin keieu kesempwal nan kaudok en Sounkadehdehn Siohwa kan.” Ia pepehm en Christine duwen wekidekla me wiawi nan eh mour? Christine kin kasalehda met: “Met I ahneki peren laud sang mahso pwe I solahr kin pirap. I pehm me ngehi emen tohn koasoandi en aramas me wahu.”
Aramas Koaros Kin Paiekihda
Aramas akan me kin loalopwoat ong arail pwoud kan oh kin mehlel sohte kin ihte peren ahpw met kin pil mwahu ong aramas koaros. Kaun en doadoahk kan kin mwahuki doadoahngki tohndoadoahk me sohte kin pirap. Kitail koaros kin perenki ma mehn mpatail kan kin likilik oh kitail kin men netinet nan sidohwa kan me sounpisnis mehlel kan ahneki. Kitail soh kin wauneki sounpolitik kan, polis kan oh sounkopwung kan me kin liksang mwersuwed? Kousapw kan kin paiekihda laud ni ahnsou me towe kan kin tiahk mehlel ahnsou koaros, kaidehn pwehki re anahne en wia met.
Pil ehu, pwopwoud kan me kin loalopwoatpene me kin wiahda poahsoanen peneinei kan me tengeteng. Pali moron en aramas pahn pwungki sounpolitik en mehn Iurop me koasoia: “Koasoandi en peneinei sangete mahs lel met wiahte wasahn rukla en aramas me keieu kesempwal en meleilei oh katepe.” Ehupene en peneinei meleilei kin wia wasa me aramas laud kan oh seri kan ahnsou ahnsou mwahu en ahneki pepehm en meleilei. Irail ko me kin loalopwoatpene nan pwopwoud eri kin sewese en wiahda ehu koasoandi en aramas me tengeteng.
Medemedewe duwen ia uwen aramas koaros pahn paiekihda ma sohla me pwopwoud kan me arail pwoud kesehla irail, solahr kopwung en mweipeseng en pwopwoud, de irair kan me pid ihs rehn pahpa oh nohno me ahneki pwung en apwalih seri kan ni ara mweipeseng. E soh pahn mwahu ma sohla irail kan me kin pirap sang en meteikan poahkid, de me kin kawai kepwe kan nan sidohwa, de irail kan me kin kawaiki mwohni me kohwong ren kohwahki, de kaun mwersuwed kan, de saintis mwersuwed kan? Met auremen ehu? Soh, mehpwukat sohte kin wia auremente ong irail me kin nsenohki Paipel oh dahme e kin koasoiahki duwen ahnsou kohkohdo. Mahsen en Koht inoukihda me sapwellimen Siohwa Wehin Mesaia pahn ahnsou keren uhd kaunda koasoandi en aramas koaros pohn sampah. Pahn Wehio, towe kan koaros pahn ale kasukuhl en mour pahrekiong tiahk mwakelekel en Paipel. Ni ahnsowo, “me pwung kan pahn sapwenikihla sampah, oh re pahn kousoanla powe kohkohlahte.”—Melkahka 37:29, NW.
Tiahk Mwakelekel me Paipel Mahsanih iei Tiahk me Keieu Mwahu
Aramas rar kan me kin onopki Pwuhk Sarawi kin kalahnganki me kaweid en Paipel kin poahsoanda pohn erpit sang rehn Koht, me deila sang madamadau en aramas. Soangen aramas pwukat kin kilangwohng Paipel me e likilik oh katapan ong mour nan atail sampah ahnsou wet. Re ese me e wia kamwahu ong pein irail en kapwaiada kaweid kan nan Mahsen en Koht.
Ihme kahrehda, soangen aramas pwukat kin kapwaiada kaweid en Paipel me mahsanih: “Likih Kauno [“Siohwa,” NW] ni mohngiongomw unsek. Dehr koapworopworki mehkan me ke pein lemeleme me ke ese. Tamanda Kauno [“Siohwa,” NW] ni omw wiewia kan koaros, oh e pahn ketin kasalehiong uhk ahl me pwung.” (Lepin Padahk 3:5, 6) Ni arail wia met, re kamwahuwihala pein arail mour, oh re pil wia kamwahu ehu ong irail kan me kin mih limwahn irail. Re kin kekeirada likilik teng nan “mouro . . . me pahn kohdo,” ni ahnsou me tohnsampah pahn kapwaiada tiahk mwakelekel me poahsoankihda padahk kan en Pwuhk Sarawi.—1 Timoty 4:8.
[Nting tikitik me mi pah]
a Uhdahn eden aramas pwukat weksang edarail kan me se kihong irail nan artikel wet.
[Blurb nan pali 5]
Ahnsou me mour en pwopwoud kin lelohng kahpwal kan duwehte melimel, ma ohl pwopwoud oh lih pwopwoud pahn doadoahngki kaweid en Paipel nan arail mour, re pahn kak kamwahuwihala kahpwal kan oh ara mour en pwopwoud pahn meleilei
[Blurb nan pali 6]
Mendahki mwersuwed oh tiahk likamw kin wiawi wasa koaros nan sampah ahnsou koaros—aramas akan kin wadekala aramas mehlel kan