Wimbo wa Ndege—Je! Ni Sauti Nyingine Tu Iliyo Tamu?

MWANGAZA wa mbali waanza kuangaza nuru yao kwa washiriki wa waimbaji korasi wanapochukua nafasi zao, wakiwa wamevalia kinadhifu kwa ajili ya uimbaji. Wakiwa wamezoezwa tangu utoto katika desturi hiyo ya familia, kila mmoja anaimba kwa moyo bila tatizo. Wachache miongoni mwao hata waonekana kuwa wastadi wa kutunga wimbo, wakianzisha wenyewe sauti mpya na zilizo tofauti za wimbo.

Uimbaji huo unafanywa wapi? Haufanywi katika jumba lolote la maonyesho ambalo ni mashuhuri katika ulimwengu. Badala ya hivyo, pazia la giza la usiku huinuka na kuonyesha viumbe wengi wadogo wenye manyoya. Ndege wenye kuimba wa aina mbalimbali kwenye miti, nyua, na waya za simu, huchanganya sauti zao katika mojapo korasi zenye kupendeza zaidi duniani. Zile sauti zao zenye kutetema, sauti zenye uzuri, binja zao, na sauti zilizo kama zomari hukaribisha kwa shangwe siku mpya.

Lakini hizo si sauti zenye kupendeza tu. Kuna mambo mengi zaidi katika nyimbo hizo za ndege kuliko yale ya kawaida tu. Ni kwa nini ndege huimba? Je! nyimbo hizo humaanisha kitu? Ndege hu-jifunzaje nyimbo zao? Je! wao hupata kujifunza nyimbo mpya?

Ujumbe Uliofichika

Nyimbo zenye uchangamfu zaidi hutokea wakati wa asubuhi na wa jioni. Yaelekea kwamba utasikia sanasana sauti za ndege wa kiume katika korasi. Ujumbe wao ni wa mara mbili. Kwa ndege wengine wa kiume hiyo ni onyo kali kwamba wasivuke mipaka ya maeneo. Kwa ndege wa kike hiyo ni ukaribishaji kutoka kwa waseja wanaostahili. Ndege wenye kuimba husitawisha nyimbo zao wenyewe za eneo, kama ilivyo na matamshi tofauti-tofauti yanayoweza kutumiwa katika kusema lugha fulani. Yale matamshi ya pekee ya wimbo wa kujamiiana yatavutia ndege wa kike pekee kutoka eneo hasa la mwimbaji huyo. Wimbo wenye nguvu sana na unaotatanisha waweza kusikilizwa katika wakati wa kutaga mayai—wimbo wa kuvutia ndege wa kike.

Kwa sauti yake, mwimbaji anajulisha rafiki na vilevile adui kule aliko. Kwa hiyo, ndege wenye rangi za kuvutia na wale wanaopendelea sehemu zilizo wazi kwa hekima huepuka kuimba kwa nguvu kunakoweza kuvuta uangalifu usiotakikana. Kwa upande mwingine, ndege wanaojisitiri vizuri na wale wanaokaa katika maeneo yenye misitu mikubwa wanaweza kuimba kwa nguvu, kadiri wanavyotaka, bila hatari ya kuonekana.

Nyakati nyingine wimbo unaosikia huenda usiwe wimbo halisi wa marafiki zetu wenye mabawa bali tu ishara fupi inayoweka mawasiliano kati ya wenzi au ya kuweka kikundi pamoja. Sauti hiyo inaweza kuwa ishara ya tahadhari inayoonyesha hatari inayokaribia, au huenda ikawa ya kukusanya wote kwa ajili ya ulinzi, ili wamshambulie paka au adui mwingine. Kwa sauti zao, ndege huonyesha hisi zao—wakikasirika, wakiogopa, au wakifadhaika—na vilevile hali yao ya kujamiiana.

Wanamuziki Stadi na Wenye Vipawa

Uwezo wa sauti ya ndege wa kuimba ni jambo lenye kutokeza kwelikweli. Wengine wanaweza kutoa sauti tatu au nne mbalimbali mara hiyohiyo. Wengine wanaweza kutokeza sauti mbalimbali 80 kwa sekunde moja. Kwa masikio ya kibinadamu, hiyo husikika kuwa sauti moja yenye kuendelea, lakini ndege waweza kuzitofautisha kwa sababu ya uwezo wao wa hali ya juu wa kusikia.

Watafiti wamejiuliza ikiwa ndege wanaweza kusikia kwa usahihi na kutambua muziki. Je! ndege wanaweza kutambua tofauti iliyopo kati ya muziki wa Bach na Stravinsky “Rite of Spring”? Watafiti hao waliwazoeza njiwa wanne kudonoa mojayapo diski mbili ili kutambua mtungaji wa kweli na hivyo wapate zawadi ya chakula. Kabla ya muda mrefu kupita, njiwa hao wangeweza kusikia kisehemu chochote cha wimbo huo wa dakika 20 na kuchagua diski inayotakikana. Tukiondoa mambo madogo-madogo, wanaweza kufanya uchaguzi unaotakikana hata kwa muziki wa mtindo huo wa watungaji wengine.

Ndege fulani wa tropiki wanaweza kutunga na kuimba wimbo wa kuimbwa na ndege wawili. Inaonekana kwamba ndege wawili waliojamiiana watafanya mazoezi, wakijaribu-jaribu mpaka wafanyize mtungo mpya wenye mafungu wanayoimba kwa njia ya kupokezana zamu, au kama maswali na majibu. Wanaimba kwa ustadi sana hivi kwamba kwa sikio lisilozoezwa, wimbo huo wasikika kama wimbo mmoja wenye kuendelea unaoimbwa na ndege mmoja. Kila mwenzi anaweza kuimba sehemu yoyote au kuimba wimbo wote peke yake mwenzi wake asipokuwapo. Uwezo huo wa pekee kwa wazi husaidia ndege katika misitu mikubwa kupata na kutambua wenzi wao.

Watungaji na Waigaji

Jinsi ndege wanavyojifunza na kuvumbua nyimbo zao ni jambo ambalo bado linafanyiwa utafiti, lakini jambo moja ni hakika: Njia zao za kujifunza ni nyingi na tofauti-tofauti. Hapa pana mfano wa njia mbalimbali zinazopatikana katika ulimwengu wa ndege.

Ndege chaffinch wa kiume ana angalau sehemu ya wimbo katika ubongo wake kufikia wakati wa kuanguliwa. Hata akilelewa kwa upweke kabisa kutoka kwa ndege wengine, ingawa wimbo wake hautakuwa wa kawaida, bado utakuwa na hesabu ileile ya sauti na kuwa wa karibu urefu wa wimbo wa kawaida. Lakini, ili asitawishe mtindo unaofaa, ni lazima asikie wimbo wa chaffinch wengine wa kiume kabla ya kuwa na umri mkubwa wa kuweza kuimba, na ni lazima aisikilize tena katika masika yanayokuja. Kisha akiwa kama mwimbaji stadi wa kibinadamu, ni lazima mwimbaji huyo stadi mwenye manyoya afanye mazoezi mengi sana—akijaribu tena na tena kupatanisha sauti yake ya ujana na wimbo ambao upo akilini.

Junco wa Oregon atatunga nyimbo zake ikiwa hasikii nyimbo za ndege wenyeji. Lakini mara anaposikia ule wimbo sahili wa junco usio na mambo mengi, ataacha kutunga wimbo wake na kuimba tu kama wengine wote. Kwa upande mwingine utungaji wa junco wa Arizona utachochewa kwa kusikiliza sauti ya junco mkubwa. Hataiga anachosikia bali atachochewa kubuni wimbo wake wa pekee.

Uthibitisho wenye nguvu kabisa unaoonyesha kwamba nyimbo nyingine huwekwa akilini kwa urithi unaandaliwa na “vikinda vinavyodusia.” Kwa mfano, mlembe hutaga mayai katika viota vya aina ya ndege wengine, ambao watakuwa wazazi walezi. Kinapoanguliwa, kikinda cha mlembe hujuaje kwamba yeye ni tofauti na baba yake mlezi na hivyo hakipaswi kuimba kama yeye? Ni lazima wimbo wa mlembe uwe umewekwa imara katika akili yake kufikia wakati wa kuanguliwa.

Hivyo, katika visa vingi, nyimbo za ndege kwa wazi huwa jambo la urithi. Hata kama ndege hatajifunza wimbo wa kwao, hataiga tu na kutumia wimbo wa ndege wa aina nyingine. Watafiti wengine wanadokeza kwamba kiolezo fulani kisicho wazi cha wimbo wa kwao kimo akilini na ndege huyo aweza kuchunguza anayosikia na kuiga sauti inayokaribia zaidi kufanana na kiolezo hicho.

Na wana bongo za ajabu kama nini! Mwanasayansi Fernando Nottebohm alifanya ugunduzi wa kustaajabisha kwamba bongo za ndege zimepangwa kwa upande, yaani, zimepangwa kulingana na pande za kushoto na kulia, kila mmoja ukiwa na kazi yao mahususi. Pia alipata kwamba uwezo wa kujifunza wimbo umo katika sehemu fulani ya pekee ya ubongo wa ndege. Katika ndege kurumbizi wa kiume anayeendelea kukua, sehemu hiyo hukua na kupunguka ikitegemea uhitaji wayo wa kujifunza wimbo mpya kwa ajili ya msimu unaokuja wa kujamiiana. Kurumbizi hujaribu kujifunza kuimba mapema katika maisha zao, na hata mabingwa hao wa kuimba hawawezi kufikia ustadi mpaka wawe na umri wa miezi minane au tisa.

Ndege wengine wenye kuimba huwa stadi katika kubadili wimbo, wakiazima wimbo unaoendelea na kuufafanua au kubadili mpangilio wa sauti au mwendo wa wimbo huo. Ndege kama hao wa kuiga wamekuwa wakitustaajabisha kwa muda mrefu, hasa wale ndege wanaotumia uwezo wao wa “kusema,” au kuiga sauti za kibinadamu. Wale waigaji wa nyimbo wa ulimwengu wa ndege wanatia ndani ndege-kinubi wa Australia, madende wa bwawa na mlamba wa ulaya, chati manjano na mockingbird wa Amerika Kaskazini. Huyo wa mwisho anaweza kuwa na makumi ya nyimbo katika mkusanyo wake, hata kutia ndani mwigo wa chura au chenene. Inavutia kwelikweli kusikia mchanganyiko wenye furaha wa madondoo kutoka kwa nyimbo bora zaidi zinazotoka kwa ulimwengu wa ndege.

Viumbe hao wenye mabawa wanapoimba nyimbo zao tamu, si kwamba utasikia tu bali kwa uthamini utaweza kusikiliza. Uimbaji wa kesho utaanza mapema asubuhi. Je! utaufurahia?

[Sanduku katika ukurasa wa 19]

Sauti Inayokukumbusha Jambo Fulani

Mwanasayansi mmoja katika Uingereza alisikia sauti iliyokumbusha jambo fulani katika mmojawapo nyimbo za chiru kadhaa. Alirekodi wimbo huo na kuuchunguza kielektroni. Kwa mshangao wake ulikuwa unafanana na mlio mwembamba wa simu za kielektroni, zinazogawanywa na Telecom, kampuni ya simu ya Uingereza. Inaonekana kwamba ndege hao wenye kuimba waliusikia na kuuongeza katika mkusanyo wao. Huenda chiru wenye kuimba wamefanya Waingereza wasiojua wakimbilie simu.

[Hisani ya Picha katika ukurasa wa 18]

Camerique/H. Armstrong Roberts

T. Ulrich/H. Armstrong Roberts