Vichezeo vya Leo—Hufundisha Watoto Wetu Nini?

WATOTO wana kichocheo cha asili cha kucheza. Kulingana na kitabu Choosing Toys for Children, watoto wenye afya “hujivumbulia mambo wenyewe.”[1] Hii ilikuwa kweli hata nyakati za kale. Huko nyuma ilikuwa kawaida kuona watoto ‘wakicheza katika njia.’ (Zekaria 8:5) Mara nyingi kucheza huko kulihusisha michezo ya ubuni, ya kutumia akili.—Linganisha Mathayo 11:16, 17.

Basi, uchezaji umeitwa ifaavyo kuwa ni kazi ya mtoto, na ikiwa hiyo ni kweli, basi vichezeo vyaweza kuitwa vyombo vya mtoto.[2] Lasema gazeti Parents: “Kucheza ndiyo njia ya watoto ya kuujua ulimwengu. . . . Kucheza na vichezeo huufanya ulimwengu mkubwa huu ulingane na hali za mtoto mdogo, uwe ulimwengu ambao mtoto aweza kuugusa na kushikashika. Kucheza hukuza misuli na upatani wa miendo ya mwili, huongezea urafiki na watoto wengine, husaidia mtoto apambanue vitu halisi na vile vya kuwazia tu, na husaidia watoto wajifunze kuwasiliana wao kwa wao, kupokezana zamu, kugawana vitu. Kucheza huchochea akili na kumpa mtoto maarifa ya stadi za kutatua matatizo.”[3]

Vichezeo vilikuwa vya maana kwa watoto nyakati za Biblia pia. Machimbuo katika Israeli yamefukua hazina ndogo ya vichezeo vya watoto, kama vile chakacha, filimbi, na vyungu vidogo na vigari-farasi.[4] The World Book Encyclopedia hutaarifu: “Katika Afrika ya kale, watoto walifurahia mpira, wanyama wa mchezo, na vichezeo-mkokoto. Watoto wa Ugiriki na Roma za kale walijifurahisha kwa mashua, mikokoteni, maduara ya kuzungusha-zungusha, na pia za kuchezea. Katika Ulaya wakati wa Enzi za Kati, vichezeo vilivyopendwa vilitia ndani gololi za udongo, chakacha, na wanasesere.”[5]

Vichezeo vya kuamsha mawazo, vya kupendeza, na vya kuelimisha vingali vyatimiza fungu la maana leo. Hata hivyo, sokoni kuna unamnanamna mwingi ajabu wa vitu vya kuchezea visivyofaa sana. Yasema makala moja ya 1992 katika gazeti Time: “Usitegemee lile rundo la vichezeo vipya vya mwaka huu ikiwa unatafuta utumbuizo mwema, ulio safi. Karibu kila mtengenezaji mkuu [a]nakazia utumizi vichukizo.”[6] Kikundi kimoja cha vichezeo kilikuwa na fuvu la kichwa la plastiki la ukubwa ule wa kawaida ambalo watoto wanaweza kulifanyiza liwe “la kuchukiza kadiri iwezekanavyo.”[7] Pia kuna mauzo ya vichezeo vichocheavyo utendaji wa mwili, kama vile kutapika.[8] Wazazi na watoto pia wanakazwa kikiki wanunue vichezeo hivi.

Kuuzia Watoto

Jarida Pediatrics in Review lasema kwamba “Fungu [la kale] la Sheria za Hammurabi lilifanya kuuzia mtoto kitu chochote kuwe uhalifu wa kuadhibika kwa kifo.”[9] Hata hivyo, watengenezaji na watangazaji wa vichezeo leo hawaoni haya kubana watoto wasio na hatia kwa mauzo ya bidhaa zao ghali. Wakitumia mbinu za utafiti wa hali ya juu, waendeleza-vichezeo huchungulia akili za watoto kwa makini. Na kwa kuendelea kuongeza unamna mpya kwenye bidhaa zao, wao waweza kufanya muundo wa mwaka jana uonekane mkuukuu, na wa mwaka huu uonekane usioepukika.[10]

Watengeneza-vichezeo hutumia kwa ukamili uwezo wa televisheni. Katika Marekani, programu za televisheni kwa ajili ya watoto zimelemewa na wingi wa matangazo ya biashara. Kwa kutumia kamera za hali ya juu, picha zilizoongezewa uvutio mwingi, na muziki wa kuchochea, matangazo hayo ya biashara hufanya hata vichezeo visivyopendeza kamwe vionekane vya ajabu, vya kusisimua. Ingawa watu wazima walio wengi waweza kuona hadaa ya ujanja huo, “watoto wachanga zaidi huamini kwamba matangazo ya biashara yanasema kweli.”—Pediatrics in Review.[11]

Mengi ya maonyesho yaelekezwayo kwa watoto kwa kweli ni ya kutangaza biashara ya vichezeo vya watoto hasa. Kulingana na kichapo Current Problems in Pediatrics, programu hizo “hukusudiwa kukuza uuzaji wa kichezeo kuliko kuelimisha au kuboresha maisha za watoto.” Kwa kielelezo, ile programu Teenage Mutant Ninja Turtles (Kasa-Migeuko wa Matineja wa Ninja), imesambaza “zaidi ya bidhaa 70, nafaka ya kiamsha-kinywa, na sinema.”[12]

Kulingana na Pediatrics in Review, “uchunguzi mwingi waonyesha kwamba watoto wenye kuona wazi matangazo ya biashara husumbua wazazi wao wanunue bidhaa zilizotangazwa.”[13] Mwanzishi wa kampuni moja ya kimataifa ya vichezeo asema: “Wewe tazama tu vitoto vikivutavuta makoti ya wazazi wao na utaelewa vinamaanisha nini: ‘Nisipopata kichezeo hiki, nitakufa.’”[14] Basi, si ajabu kwamba katika Kanada pekee, wanunuzi hutumia zaidi ya dola bilioni 1.2 kila mwaka kununulia watoto, wajukuu, na rafiki zao vichezeo.[15]

Michezo ya Vita

Michezo-vita ya vidio ni miongoni mwa ipendwayo zaidi katika biashara ya kutengeneza vichezeo. Waendelezaji hudai kwamba michezo hiyo husaidia kukuza stadi za kutatua matatizo, usawazisho wa miendo ya macho na mikono, na stadi za kusogezasogeza mwili, na pia kuchochea upekuzi.[16] “Kikitumiwa kwa usahihi,” yasema makala moja katika The Toronto Star, “kitu cha kuchezea cha elektroniki chaweza kuwa bila madhara, hata chenye kuelimisha.”[16a] ‘Lakini,’ gazeti hilo lakiri, ‘mara nyingi huo ni utendaji wa utenganisho, hata wa kukaza fikira zote mahali pamoja tu.’[17]

Fikiria mvulana mmoja aliyekaza fikira zote kucheza michezo-vita ya vidio. Asema mama yake: “Yeye ni mtu wa ajabu sana—haondoki kwenye kiwambo cha maonyesho mpaka aue kila mtu.” Mtoto huyu ana umri gani? Umri wa miaka miwili tu! Kidole-gumba chake kidogo sana kina malengelenge ya kufinya vibofyo saa nne hadi tano kwa siku. Hata hivyo, mama huyo haonekani akihangaika. “Wasiwasi wangu wa pekee ni kwamba yeye ataka kila jambo lifanywe upesi-upesi hivyo,” asema kwa kufyatua vidole. Mchezo huo “ni wa haraka sana . . . , na maisha halisi si ya haraka hivyo.”[18]

Kulingana na The Toronto Star, wapinzani fulani wa michezo ya vidio wahisi kwamba michezo hiyo “huvunja watoto moyo wasijifunze kujifurahisha kwa kutumia akili, kusoma au starehe nyingine za tangu zamani, na pia kuwashawishi kuachilia mbali masomo ya nyumbani.”[19] Waelimishi fulani wa watoto hata husema kwamba ‘michezo ya vidio ni usumbufu wa kupotosha na yaweza kutia moyo kuwa na tabia ya jeuri, ya kujitenga na wengine.’[20]

Habari za televisheni kuhusu mitupo ya makombora katika vita ya Ghuba la Uajemi katika 1991 yalitokeza kutaka sana vichezeo vya vita vya kawaida. Vilivyopendwa sana ni violezo vya vifaru vya muundo wa Abrams, makombora ya Skadi, na helikopta aina ya “Hind.”[21] Wastadi wahofu kwamba kucheza na vichezeo hivyo huenda kukatia moyo wa kutaka vita au labda kufanya watoto wawe sugu kuhusu jeuri.[22] Hata iwe ni kidogo tu, kufanya hivyo ni kinyume cha roho ya andiko la Biblia kwenye Isaya 2:4, lililotabiri kwamba watu wa Mungu ‘hawangezoezwa vita tena.’—The New English Bible.

Kumekuwako pindi ambazo vichezeo vyenye kuonekana halisi, kama bunduki za kurusha maji mbali kwa nguvu, zimechochea jeuri halisi. Katika jiji moja la Amerika ya Kaskazini, mpambano wa bunduki za plastiki za kurusha maji mbali kwa nguvu ulifoka ukawa mfyatuliano wa bunduki halisi, ukitokeza kifo cha mvulana wa miaka 15. Katika kisa tofauti, vijana wawili walijeruhiwa na mfyatua-bunduki mwenye hasira kali baada ya yeye kuloweshwa na bunduki-maji. Visa vingine vya jeuri vimechochewa na mapigano ya bunduki-maji yaliyoonekana kama yasiyo na madhara. [24]

Unavyomaanisha

Ni wazazi wachache wenye kujali ambao kwa kweli hukubali jeuri. Na bado, biashara ya kutengeneza vichezeo vya vita yavuvumka. Nyakati fulani wazazi hupendelea kuridhiana imani zao wenyewe kuliko kukasirikiwa sana na mtoto. Hata hivyo, kwa kufanya hivyo huenda wakawa wakimdhuru mtoto ajabu. Mtafiti Mkanada wa afya ya akili Susan Goldberg abisha hivi: “Sisi tuwapapo watoto vichezeo, tunaonyesha tunakubali kile kiwakilishwacho na kichezeo.”[25] Kweli, ni kawaida ya watoto fulani nyakati fulani kuonyesha tabia ya kutaka mapambano. “Bila bunduki za mchezo tu,” abisha mwanasaikolojia mmoja, “bado watoto wangetengeneza namna zao wenyewe, hata kutumia vidole vyao.”[26] Labda ni hivyo. Lakini je, mzazi atie moyo hali ya kutaka mapambano kwa kuandalia watoto vifananisho vya silaha za jeuri?

Ni kweli pia kwamba ni watoto wachache watakaofuatia kikweli maisha ya uhalifu kwa sababu eti walicheza na bunduki ya mchezo tu. Lakini ukiwapa watoto wako vichezeo hivyo, unamaanisha nini? Je, wataka waamini kwamba jeuri ni ufurahisho au kwamba uuaji na vita zinasisimua? Je, unawafundisha kustahi viwango vya Mungu? Neno lake husema: “Nafsi yake [Mungu] humchukia asiye haki.”—Zaburi 11:5.

Susan Goldberg asema zaidi kwamba ‘kadiri watoto watumiavyo muda mwingi zaidi katika mchezo wenye jeuri kwa ukubali kimya-kimya wa wazazi, ndivyo watakavyozidi kuelekea kutaka mapambano ili kutatua matatizo.’[27] Biblia husema kwenye Wagalatia 6:7: “Cho chote apandacho mtu, ndicho atakachovuna.” Je, mtoto aweza kweli kuvuna tabia za utu mwema kutokana na mchezo wenye jeuri?

Kwa haki, lazima ikiriwe kwamba watoto wote ni tofauti. Huenda mtoto mmoja akawa mraibu wa mchezo wa kielektroni, lakini huenda mwingine asiwe. Tena ni jambo liwezalo kubishaniwa kama kweli watoto huhusianisha ile mifyatuo ya kielektroni katika kioo cha vidio na jeuri ya maisha halisi. Basi ni lazima wazazi waamue kilicho bora zaidi kwa watoto wao wenyewe na kuchagua kwa uangalifu mwingi vichezeo vya watoto wao.

[Picha katika ukurasa wa 6]

Kucheza husaidia watoto wajifunze jinsi ya kupatana