Sik Strok—As Bilong En

DOKTA Vladimir Hachinski bilong Yunivesiti Bilong Westen Ontario long hap bilong Landon, long Kanada, em i tok: “Kru bilong yumi em i wanpela samting inap bagarap hariap, winim ol narapela hap bilong skin.” Hevi bilong kru long skel em i liklik tru, tasol em i gat 10 bilion rop wailis na olgeta taim ol i wok wantaim long helpim yumi long tingting, na mekim wok long han lek samting, na pilim ol samting. Bilong kru i ken wok gut em i mas kisim win oksijen na glukos, na em i save kisim ol dispela samting long rot bilong ol bikpela rop em blut i save ran long en.

Tasol taim wanpela hap bilong kru i no kisim win oksijen inap long sampela sekon tasol, wok bilong ol rop wailis bai bagarap. Sapos kru i no kisim win oksijen inap sampela minit kru bai bagarap, long wanem, ol sel bilong kru bai dai wantaim ol wok ol i save mekim long skin. Ol i save kolim dispela sik olsem iskimia, em olsem kru i sot long win oksijen, long wanem, ol bikpela rop bilong karim blut i pas. Sampela bagarap moa bai painim kru yet, long wanem, taim em i sot long oksijen ol marasin samting i stap long kru i pait wantaim. Em nau, sik strok i kamap. Sik strok i kamap tu taim ol liklik rop bilong blut i bruk, na blut i kapsait long kru na dispela i pasim ol narapela rop wailis long mekim wok. Dispela i mekim na ol marasin samting i no inap i go long ol dispela masol, na i kamapim sampela bagarap long kru.

Ol Samting Em i Kamapim

Sik strok i no kisim olgeta man long wankain pasin, na ol hevi sik strok i save kamapim i narapela narapela. Olgeta samting em sik strok inap kamapim, i no olsem ol dispela samting wantaim i save painim wanpela man i kisim sik strok. Sampela taim sik strok bai mekim liklik samting tasol long man na ol narapela i no inap luksave tumas long en, na sampela taim dispela sik i save bagarapim tru man na ol narapela man inap lukim. Wanem wanem hap bilong kru sik strok i kisim, dispela i makim wanem hap bilong skin bai bagarap.

Wanpela hevi i save kamap planti taim em han lek i no gat strong o i dai. Planti taim dispela i save kamap long wanpela hapsait bilong skin. Olsem: Taim kru i bagarap, orait han kais bilong skin i dai, na taim hap bilong han kais bilong kru i bagarap, orait han sut bilong skin i dai. Sampela inap mekim yet wok long han lek bilong ol, tasol ol masol bilong ol i guria nogut tru na i olsem han lek bilong ol i go nabaut long laik bilong ol yet. Man i gat dispela hevi em i olsem man i lain yet long wokabaut. Dokta David Levine, bilong Nu Yok Yunivesiti Medikal Senta i tok: “Ol i no inap save han lek bilong ol i wok o nogat, na ol i stap we.”

Inap 15 pesen bilong ol manmeri i gat sik strok, ol i kisim kain kain hevi long skin, kain olsem sik epilepsi na dispela i mekim na skin bilong ol i guria nabaut na planti taim tingting bilong ol i dai. Na tu, ol i pilim pen na planti senis i kamap long skin bilong ol. Wanpela man i gat sik strok na planti taim han lek bilong em i save dai, em i stori long dispela olsem: “Long sampela nait, taim mi slip na wanpela samting i holim lek bilong mi, dispela i save kirapim mi, long wanem, mi pilim kain olsem paua i kisim mi.”

Narapela hevi sik strok i save kamapim em ol man i no inap lukim gut ol samting, ol i lukim ol samting i kamap dabol, na ol i gat hevi long daunim kaikai samting. Sapos ol samting bilong pilim swit long maus na ol samting insait long nek i bagarap, sampela narapela hevi bai kamap long ol man i gat sik strok, olsem spet i pundaun nating. Ai, yau, nus, maus, na han samting inap kisim hevi, na dispela i mekim na man i no inap lukluk gut, harim gut, smelim gut, pilim gut swit bilong kaikai, na pilim gut taim em i holim samting.

Ol Hevi Bilong Toktok

Tingim olsem yu wokabaut long rot i no gat gutpela lait, na tupela traipela man yu no save long ol i bihainim yu. Yu lukluk i go bek, na ol i spit i kam long yu. Yu laik singaut strong bilong kisim helpim, tasol yu no inap singaut! Long kain taim olsem bai yu bel hevi stret, a? Em nau, kain samting olsem i save painim planti man i gat sik strok, na wantu tasol ol i no inap toktok moa.

Taim yu no inap kamapim tingting bilong yu long narapela, o kamapim bel bilong yu, na tokaut long ol gutpela samting yu wet long en, na ol samting yu pret long en, em i kain olsem yu stap longwe long ol pren na famili, dispela em i wanpela bikpela hevi tru, winim ol narapela hevi bilong sik strok. Wanpela man i gat sik strok i stori long dispela: “Taim mi laik toktok mi no inap. Mi mas pasim maus na mi no inap kisim tok ol man i mekim o raitim. Ol tok mi harim . . . i kain olsem ol man i toktok long narapela tok ples. Mi no klia long tok bilong ol man na mi no inap toktok wantaim ol.”

Tasol Charles em i klia long olgeta tok ol man i mekim long em. Em i stori long taim em i laik bekim tok long man, na em i tok: “Long tingting mi skelim ol tok mi laik mekim, tasol toktok bilong mi i paul na i no klia. Mi pilim olsem wanpela umben i holimpas mi.” Arthur Josephs i raitim buk Stroke: An Owner’s Manual, na em i tok: “Taim yumi toktok, inap 100 masol i mekim wok na taim yumi toktok ol i wok wantaim, na winim 100 rop wailis samting ol i bosim wok bilong olgeta wan wan masol. . . . Long olgeta wan wan sekon yumi save toktok, inap 140,000 rop wailis bilong ol masol i mekim wok. Olsem na yumi no kirap nogut long save, taim bagarap i painim wanpela hap bilong kru i bosim ol masol bilong toktok, em nau toktok i paul nabaut.”

Sik strok i save kamapim kain kain hevi long pasin bilong toktok. Olsem: Wanpela man i no inap toktok, tasol em inap singsing. Sampela inap kirap toktok wantu tasol, tasol ol i no inap toktok long taim ol i laik toktok, o ol i toktok i go i go. Sampela i kolim gen ol tok ol i mekim o ol i no kolim stret ol tok. Olsem: Ol i tok yes taim ol i laik tok nogat, na ol i tok nogat taim ol i laik tok yes. Sampela i save long ol tok ol i laik mekim, tasol kru i no inap kirapim maus na tang long mekim dispela tok. O toktok i no kamap klia, long wanem, ol masol long maus i no strong. Sampela taim ol i kolim strong ol tok, kain olsem ol i bikmaus o kros.

Sik strok inap bagarapim tu hap bilong kru i save bosim pasin bilong toktok. Dispela inap mekim na toktok i no swit long yau. Na taim wanpela man i toktok ol i no inap pilim olsem nek bilong em i makim olsem em i kros o amamas. Ol dispela hevi long pasin bilong toktok nau yumi bin stori long en, ol inap mekim na famili, olsem man na meri bilong em, ol i no pas gut wantaim. Georg i tok: “Sik strok inap mekim na pes bilong man i senis na pasin bilong em tu, olsem na nau mipela i no pas gut wantaim olsem bipo. Mi pilim olsem meri bilong mi i senis olgeta, na mi mas lain gen long save gut long em.”

Bel na Pasin i Senis

Pasin bilong kros nating na amamas nating, krai bikpela o lap bikpela, kros nogut tru, tingting nogut long ol narapela, na bel hevi tru, em sampela pasin i save kamap long ol man i gat sik strok, na ol wantaim famili bilong ol i mas karim dispela hevi.

Gilbert em i gat sik strok na em i stori olsem: “Sampela taim ol liklik samting tasol i kirapim mi long lap o krai. Sampela taim mi lap na wanpela man bai askim mi, ‘Bilong wanem yu lap?’ na mi no inap bekim dispela askim.” Gilbert i gat dispela hevi na tu, em i no inap sanap gut na wokabaut gut, olsem na em i tok: “Mi pilim olsem mi stap insait long skin bilong narapela man, i olsem mi no dispela wankain man olsem bipo, taim sik strok i no kisim mi yet.”

Planti man i kisim sik strok, tingting na skin bilong ol i no inap wok gut, olsem na klostu olgeta i save bel hevi tru long dispela. Sik strok i mekim na Hiroyuki i no inap toktok gut na hap skin bilong em i dai. Em i tok: “Maski bikpela hap taim liklik i lus, tasol skin bilong mi i no kamap gutpela. Taim mi kisim save olsem mi no inap mekim wok bilong mi olsem bipo, mi bel hevi tru. Mi sutim tok long ol narapela man na bel bilong mi i bagarap stret. Mi no mekim pasin olsem ol man tru i save mekim.”

Ol man i gat sik strok ol i save pret na tingting planti. Ellen i tok: “Taim mi pilim pen long het, mi tingting planti, nogut dispela i makim olsem sik strok i laik kisim mi gen. Sapos mi no tingting stret long ol samting, dispela i mekim na mi pret nogut tru.” Ron i stori long hevi bilong em olsem: “Sampela taim mi no inap tru long kisim stretpela tingting long ol samting. Em i hatwok long mi long stretim 2-pela o 3-pela liklik hevi long wankain taim. Mi save lusim tingting hariap, na sampela taim mi no inap tingim tok mi bin pasim sampela minit i go pinis. Olsem na mi save mekim ol bikpela popaia, na dispela i semim mi yet na ol narapela. Sampela yia bihain bai mi stap olsem wanem? Bai mi inap toktok gut o draivim ka? Meri bilong mi bai hatwok long lukautim mi?”

Ol Narapela Long Famili i Karim Hevi Tu

Yumi ken save olsem, i no ol man i gat sik strok tasol ol i save karim ol bikpela hevi bilong dispela sik, nogat. Famili bilong ol tu i save karim ol hevi. Sampela em bel bilong ol i bagarap stret taim ol i lukim wanpela man bipo em inap mekim gut wok, tasol wantu strong bilong em i pinis na em i kamap olsem liklik pikinini ol narapela i mas lukautim. Dispela inap givim hevi long famili, long wanem, sampela insait long famili i mas kirap mekim ol wok ol i no save gut long en.

Haruko i stori long ol dispela bikpela hevi olsem: “Man bilong mi i lusim tingting long klostu olgeta bikpela samting. Wantu mipela i mas salim bisnis em i bin lukautim, na mipela i no inap i stap moa long haus bilong mipela na holim planti kago samting. Wanpela samting i mekim na mi bel hevi tru, em olsem mi no inap toktok gut moa wantaim man bilong mi o askim em long givim gutpela tingting long mi. Em i no klia gut wanem taim em nait na wanem taim em san, olsem na planti taim em i rausim nepi em i mas pasim long nait. Tru mipela i bin save em bai go nogut olsem, tasol mipela i hatwok long karim hevi bilong dispela samting. I stap bilong mipela i senis olgeta​—⁠nau mi wantaim pikinini meri bilong mi i kamap olsem was bilong man bilong mi.”

Elaine Fantle Shimberg i stori long wanpela buk (Strokes: What Families Should Know) olsem: “Taim yu lukautim wanpela man i gat sik strok​—⁠maski yu laikim em tru​—⁠sampela taim yu pilim olsem dispela wok i winim tru strong bilong yu. Ol hevi bilong dispela wok i stap long olgeta taim.” Sampela taim dispela bikpela wok bilong lukautim wanpela bilong famili inap daunim man i lukautim em, na em bai stap nogut long skin, bel, na ol samting bilong spirit. Mama bilong Maria i bin kisim sik strok na dispela i mekim bikpela samting long i stap bilong Maria. Em i tok: “Mi go lukim em long olgeta de na mi wok strong long strongim em long ol samting bilong spirit, mi kaunim buk long em na beten wantaim em, na tu, mi mekim gut long em, olsem holim em, na givim kis long em. Taim mi go bek long haus, strong bilong mi i pinis olgeta​—⁠na long sampela taim dispela samting i mekim na mi traut.”

Sampela man i gat sik strok, pasin bilong ol i save senis, na dispela i wanpela bikpela hevi tru bilong ol man i save lukautim ol. Dokta Ronald Calvanio i stori long nius Kirap! olsem: “Taim man i gat wanpela sik i bagarapim wanpela hap bilong kru i save bosim pasin bilong man na tingting bilong em, na i stap bilong em, na bel bilong em, i olsem pasin tru bilong man i senis, olsem na ol dispela hevi i senisim tru i stap bilong famili.” Yoshiko i stori olsem: “Taim dispela sik i kisim man bilong mi, i olsem pasin bilong em i senis olgeta na ol liklik samting i kirapim em long kros hariap. Long kain taim olsem mi bel hevi tru.”

Planti taim ol narapela man i no luksave long ol senis i kamap long pasin bilong man i gat sik. Olsem na sampela man i lukautim ol dispela kain sikman ol i pilim olsem ol i stap wanpis, na ol yet i mas karim ol dispela hevi. Midori i tok: “Sik strok i mekim na man bilong mi i sik long tingting na em i no inap kamapim bel bilong em. Em i bikpela samting ol narapela i strongim bel bilong em, tasol em i no save toktok wantaim ol narapela long ol hevi bilong em, na em yet i karim dispela hevi. Olsem na mi yet mi mas helpim em. Taim mi lukim pasin bilong man bilong mi long olgeta de, mi no stap bel isi na sampela taim mi pret.”

Sik strok i kamapim bikpela senis long i stap bilong man i gat dispela sik na famili bilong em, orait olsem wanem ol inap karim dispela hevi? Olsem wanem yumi wan wan inap helpim ol man i karim ol hevi sik strok i save kamapim? Stori i kamap bihain long dispela bai toktok long dispela samting.

[Blok/Piksa long pes 7]

Ol Mak Bilong Sik i Laik Kamap

• Wantu yu pilim olsem yu no gat strong, o hap skin i olsem i dai, o pes, o han o lek i dai; planti taim dispela i kamap long wanpela hapsait bilong skin

• Wantu yu no inap lukluk gut, planti taim dispela i kamap long wanpela ai; sampela taim ol samting yu lukim i kamap dabol

• Yu hatwok long toktok o kisim gut tok, maski em i sotpela tok tasol

• Ai bilong yu i raun o yu no inap wokabaut o sanap stret, na sampela taim i gat sampela mak moa i kamap wantaim dispela

Sampela Mak i No Save Kamap Planti Taim

• Wantu het i pen strong tru na no gat as bilong en​—⁠planti taim ol man i stori long en olsem “bipo het bilong mi i no bin pen olsem”

• Wantu bel i tanim na skin i hat​—⁠i no kain olsem sampela sik em ol i no save kirap wantu olsem dispela (dispela i save kamap insait long sampela minit o aua, i no sampela de)

• Inap liklik hap taim tasol yu hap dai o yu no klia gut long ol samting (ai bilong yu i raun na yu pundaun, tingting i paul, skin i guria strong, yu hap dai inap longpela taim)

No Ken Sakim Ol Mak

Dokta David Levine i tok strong olsem, taim ol mak bilong sik i kamap, man “i mas go hariap tru long haus sik. Ol dokta i kisim save olsem, sapos ol inap helpim man i gat sik strok long taim sik i kirap nupela, ol bagarap dispela sik i kamapim i no bikpela tumas.”

Sampela taim ol mak bilong sik i stap inap liklik taim tasol na bihain ol i pinis. Dispela haptaim ol i kolim TIA (transient ischemic attacks). No ken sakim ol dispela mak, long wanem, ating ol inap makim olsem sik strok i laik kisim yu, na bihain strongpela sik strok inap kamap long yu. Dokta inap stretim ol samting i save kamapim sik strok, na helpim yu bambai sik strok i no kisim yu gen bihain.

Ol tok mipela i kamapim long dispela blok, mipela i kisim long sampela tok bilong lain Nesenel Strok Asosiesen, Ingelwut, Kolorado, Yunaitet Stets.