Bilong Karim Ol Hevi Bilong Indai
OLGETA kantri i gat kain kain pasin long planim man. Na ating sampela gavman i gat lo ol man i mas bihainim taim ol i laik planim man i dai pinis. Tasol ating bikpela samting em lotu bilong famili na ol bilip bilong ples. Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok: ‘Taim yumi skelim pasin bilong ol man long planim man, lotu na ol pasin bilong ples i bikpela samting.’
Olsem: Ol Hindu long India i save kukim skin bilong man i dai pinis, tasol pastaim ol i redim skin bilong em bilong mekim olsem. Sapos ol inap ol i kisim “wara holi” long Wara Ganjis na tromoi liklik long plua. Nau ol i kisim wanpela waitpela sitbet na putim antap long hap ol i bin tromoi wara long en. Bihain ol i kukim paura bilong kamapim smok i gat gutpela smel, long wanem, ol i ting dispela bai pulim ol gutpela spirit i kam. Ol i wasim skin bilong em na karamapim em long wanpela waitpela laplap na putim ol plaua antap long laplap. Nau ol i karim skin bilong dispela man i go long ples bilong kukim em. Taim ol i karim em long bet mambu, het bilong em i mas i go pas, tasol taim ol i kamap long ples bilong kukim em, ol i mas tanim bet i go na lek bilong em i go pas na ol i putim em long paia. Ol i bilip olsem namba wan pikinini man i mas kirapim paia bambai “tewel” bilong dispela man i dai pinis i ken i stap isi. Taim ol i kukim pinis skin, ol i bungim sit bilong paia na tromoi i go long wanpela wara “holi” bilong India.
Long Papua Niugini ol wanblut bilong man i dai pinis i save stap klostu long skin bilong em, na ol i save kis long em, na krai, na singsing sori, na mekim ol tok promis long em, na askim man i dai pinis long lusim tingting long ol rong ol i bin mekim long em. Ol i save mekim tupela kaikai bihain long ol i planim em bilong mekim gut na amamasim “tewel” bilong dispela man i dai pinis.
Long Afrika ol i ting man i dai pinis, skin tasol i dai na tewel bilong daiman i stap laip yet. Ol i pret tewel bilong daiman bai mekim nogut long ol, olsem na ol i mekim ol samting bilong amamasim man i dai pinis. Ol i save tromoi bikpela mani na wokim planti ofa, long wanem, ol i laik bai dispela man i dai pinis i amamas long ol. Planti ol Afrika i ting dispela daiman bai kam bek gen olsem wanpela animal, o sapos meri long famili bilong em i gat bel taim em i dai, em bai kam bek olsem dispela pikinini long bel bilong meri. Ol man bilong Naijiria i save stretim gut skin bilong man i dai pinis. Olsem: Sapos han bilong em i no slip gut taim ol i putim em long bokis, ol i ting taim em i kam bek olsem wanpela animal o pikinini samting, han o lek bilong em bai krungut. Ol i pret long man i dai pinis, long wanem, ol i ting em inap bosim ol man i stap laip yet. Olsem na ol Afrika i save tingim ol dispela samting taim ol i redim skin bilong wanpela man bilong planim em.
Long planti ol liklik ples long Grik ol i save mekim planti pasin samting long man i dai pinis, na ol i mekim olsem inap longpela taim. Wanpela nius (Science) i tok: ‘Inap long 5-pela yia kirap long taim man i dai, ol meri wanblut bilong em i save wokim ol toktok bilong tingim em. Pasin bilong ol long krai sori i bikpela samting. Long olgeta nait ol bai go long matmat na laitim kandel na klinim ston bilong matmat, na toktok long man i dai pinis, na singsing sori na krai. Ol i ting sapos ol i mekim gutpela tru dispela ol samting, tewel bilong daiman bai go long heven.’ Bihain ol bai opim matmat na rausim ol bun bilong daiman na putim long matmat bilong famili long ples.
Planti ol Japan i bihainim lotu Buda taim ol i laik planim man i dai pinis. Ol i save wasim skin na putim ol klos long skin bilong em, na bihain ol i karamapim wanpela waitpela sitbet long skin bilong em. Ol i putim wanpela naip long bros bilong em, long wanem, ol i ting dispela bai pasim ol spirit nogut. Ol i laitim ol kandel na wokim smok i gat gutpela smel na pris i save kolim kolim ol toktok em i kisim long wanpela buk Buda. Bihain pris bai givim wanpela nem long dispela man i dai pinis. Sapos nem i longpela, famili bilong daiman i mas givim bikpela hap mani, na sapos nem i sotpela, ol i mas givim liklik mani. Bihain long dispela ol i putim skin bilong man long bokis. Long nait olgeta, ol wanblut bai stap wantaim man i dai pinis na krai sori na beten, na ol i ting dispela bai mekim na tewel bilong man bai i stap isi. Taim pris i kolim ol toktok, ol man i sindaun na krai sori i save kisim liklik paura bilong wokim smok smel na kukim dispela. Long tumora ol i mekim wankain pasin, tasol nau bokis bilong daiman wantaim piksa bilong em, na sampela samting bilong lotu Buda, ol i stap long alta. Nau ol i kukim skin, long wanem, dispela em lo bilong gavman. Tasol maski ol i kukim skin pinis, longpela taim liklik ol bai kukim yet smok smel na pris bai mekim yet ol toktok inap long ol i ting tewel bilong dispela man i lusim graun na em i go long ples antap.
Toksave Long Laik Bilong Yu
Planti taim ol dispela kain pasin bilong planim man i save putim bikpela hevi long ol. Wanpela hevi em mani. Planti pris i laikim bikpela mani sapos ol i mas planim man. Na sapos ol wanblut i laik wokim bikpela kaikai bilong man i dai pinis, ol i mas tromoi bikpela mani tu. Sampela taim ating ol wanblut i laik mekim sampela samting man i dai pinis i no laik bai ol i mekim, o em i no bin bilip long en. Sapos yu gat laik long famili i mas mekim wanem samting long yu taim yu dai, em i gutpela sapos yu raitim ol dispela laik bilong yu long wanpela hap pepa, na sampela man i ken sainim nem bilong ol bilong strongim dispela laik bilong yu.
Wanpela meri Japan i lain long dispela samting taim lapun papa bilong em i dai. Taim papa i no dai yet em i bin toksave olsem, taim em i dai ol i mas mekim liklik toktok tasol na ol famili tasol i mas i stap. Bihain long em i dai, planti long lain bilong em i kros, long wanem, ol i laik bihainim pasin bilong ples long planim em. Olsem na pikinini meri bilong dispela lapun i bin salim pas long wanpela nius bilong Tokyo (Asahi Shimbun) na tok: ‘Sapos yu laik bai ol i mekim narapela kain pasin bilong planim yu taim yu dai, em i gutpela sapos yu toktok wantaim olgeta long famili bilong yu na ol i ken save long tingting bilong yu, na ol i ken orait long dispela tingting bilong yu o nogat. Na tu, em i bikpela samting long raitim olgeta laik na tingting long pepa na sapos sampela man i kros, long wanem, tingting bilong yu i narapela kain long ol, famili bilong yu inap soim dispela pepa long ol.’
Sapos yu gat strongpela bilip bilong lotu na dispela i narapela kain long ol bilip bilong ples, em i bikpela samting long ol man i save long dispela samting. Olsem: Ating wanpela man Kristen long Japan bai tingting planti, nogut taim em i dai ol wanblut bilong em, em ol i no Kristen, ol bai brukim skru long bokis o piksa bilong em, olsem ol i save mekim taim bokis na piksa i stap long alta bilong lotu Buda. Olsem na taim em i stap laip yet, em i mas raitim pas na toksave olsem, bihain taim em i dai ol man inap kam long haus na lukim skin bilong em, na bihain ol i mas kukim em. Taim ol i mekim pinis, nau ol i ken mekim liklik toktok bilong planim man. Dispela i gutpela, long wanem, bokis o piksa bilong em i no i stap, na dispela bai helpim famili long abrusim ol hevi. Paslain long famili i mekim ol dispela samting, ol i ken toksave long ol wanblut long ol bai mekim wanem wanem ol samting.
Bisnis Bilong Planim Man
Paslain long yia 1900 ol famili na ol pren na ol pikinini tu i save stap wantaim taim wanpela i dai long haus. Tasol nau dispela kain pasin i bin senis. Planti manmeri, taim ol i gat sik na klostu ol i dai, ol i kisim ol i go long haus sik na ol dokta i wok strong long helpim ol long i stap laip. Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok: ‘Ol dokta bilong nau i no ting indai em samting i mas painim olgeta man. Olsem na taim wanpela man i dai, ol dokta i ting indai i bin winim strong na save bilong ol long helpim dispela man long i stap laip. Ol dokta i save mekim wok long kain kain marasin bilong pinisim dispela sik o bilong helpim dispela man long i stap laip, na sampela taim ol i no tingim sikman olsem em i karim bikpela pen long dispela samting.’
Long nau pe bilong planim wanpela man long Amerika inap winim K3,000. Na ol i mas tromoi sampela mani moa bilong baim hap graun bilong planim man. Wanpela nius (Changing Times) i tok: ‘Wok bisnis bilong planim man i wankain long ol narapela bisnis, ol i gat tingting long kisim winmani. Olsem na sampela taim man i mekim wok bisnis long planim man em i save man i kam bilong baim bokis samting, em i no tingting gut, long wanem, em i bel hevi o ating em namba wan taim em i mas i kam na mekim kain samting olsem, o em i mas hariap long baim bokis, olsem na em i no hatwok long pulim mani bilong man i kam baim bokis samting.’
Tasol i gat sampela samting yu ken mekim. Olsem: Yu ken bungim liklik mani na putim long nem bilong wanpela long famili o pren long wanpela beng i gat wanpela kain akaun bilong ol man i laik putim sampela mani, na taim ol i dai, wanblut o pren i ken mekim wok long dispela mani bilong planim em. Narapela samting yu ken mekim em long raitim wanpela pepa (will). Long dispela pepa yu mas raitim olgeta samting yu laik lusim long famili o pren bilong yu taim yu dai. Planti taim man i dai pastaim na meri bihain. Olsem na em i gutpela sapos meri i save long samting man i bin mekim paslain long em i dai. Planti meri ol i no gat save long ol samting man i bin mekim, na dispela inap kamapim planti hevi.
Karim Bel Hevi
Taim wanpela wanblut bilong man i dai, em bai krai sori na tingting long dispela samting. Olgeta man i narapela narapela kain. Sampela bai krai sori inap longpela taim, na sampela sotpela taim. Sampela i no inap lusim tingting long dispela man i dai pinis, olsem na ol i no inap winim dispela bel hevi bilong ol. Olsem wanem wanpela i ken lain long karim dispela hevi bilong em?
Nogut yu stap wanpis. Na em i bikpela samting long yu mas insait gen long ol wok yu bin mekim taim dispela wanblut samting i stap yet. Na em i gutpela tu long go lukim ol pren o sampela wanblut. Ol dispela samting inap helpim yu long daunim dispela bel hevi bilong yu. Ating sampela taim yu laik i stap wanpis, tasol em i no gutpela sapos olgeta taim yu stap wanpis. Ol man bai helpim yu long winim bel hevi bilong yu sapos yu larim ol i mekim olsem.
Insait long 3-pela yia tasol mama na meri na 3-pela wanblut bilong wanpela man ol i bin i dai. Dispela man i tok: ‘Mi bin kisim bikpela bel hevi. Na sampela taim mi bin krai. Tasol yumi mas tingting gut. Ating samting yumi laik bai kamap long sindaun bilong yumi i no inap kamap, olsem na wanem samting i kamap, yumi mas redi long karim dispela hevi. Indai i save painim yumi olgeta, na yumi mas redi long dispela samting. Em i no gutpela sapos yumi krai sori krai sori na yumi no mekim wanpela samting bilong daunim bel hevi bilong yumi.’
Em i bikpela samting sapos yumi strongim bel bilong man i krai sori na i stap bel hevi. Tasol ating planti bilong yumi i hatwok long mekim olsem. Olsem na yumi no laik go planti taim na toktok wantaim man i krai sori. Tasol dispela i no gutpela pasin, long wanem, em i gutpela sapos dispela kain man i no i stap wanpis. Wanpela meri wanpis i tok: ‘Taim man bilong mi i dai, i no gat wanpela i kam lukim mi. Mi laik tru long toktok, tasol i no gat wanpela i kam.’
Taim man nau tasol em i dai, ol man i save helpim famili bilong em, tasol bihain liklik ol i no go moa na helpim ol. Wanpela dokta i tok: ‘Taim famili i planim wanpela man i dai pinis, dispela hevi bilong ol i no inap pinis hariap. Sampela wik o mun i mas pinis pastaim na nau ol inap tingting gut, olsem dispela man i no stap moa wantaim ol. Olsem na i bikpela samting long ol narapela man i mas strongim bel bilong ol.’ Na sapos wanpela i no krai planti, i no gutpela sapos yumi ting em i no bel hevi, o bel hevi bilong em i pinis. Sampela i gat strongpela bel na tingting na ol inap karim dispela hevi, tasol ol tu i mas i gat sampela man bilong mekim gut bel bilong ol.
Ating man o meri em wanpela long famili bilong em i bin i dai, em bai amamas sapos ol pren i kam na helpim em long stretim ol samting bilong planim man i dai pinis, o lukautim ol pikinini, o ol i bringim kaikai, o mekim sampela wok bilong haus. Na sapos dispela man o meri inap toktok wantaim yu, na yu holim han bilong em bilong mekim gut bel bilong em, em bai amamas. Na i gutpela sapos sampela mun bihain long taim man i dai pinis, yu go lukim yet dispela famili bilong em na kisim save long ol i stap olsem wanem.
Tasol sapos yumi inap wetim wanpela gutpela samting em bai kamap bihain, dispela bai helpim yumi tru, a? Olsem na yumi laik save, i gat wanpela gutpela samting bai kamap?
[Rait long pes 5]
“Wanem samting i kamap, yumi mas redi long karim dispela hevi”
[Blok/Piksa long pes 7]
Bai Yumi Tok Wanem Long Ol Pikinini?
Em i gutpela yumi tingim krismas bilong pikinini na save bilong em, na tokim em long samting i bin kamap. Em i no gutpela sapos yumi giaman. Na em i no gutpela sapos yumi tok tasol, “Bubu i go pinis,” long wanem, ating pikinini bai ting bubu bai kam bek. Helpim pikinini long save bilong wanem man i save dai, na sapos em i gat sampela askim, soim sampela tok bilong Baibel long em. Yumi ken helpim pikinini long save gut long indai taim em i lukim wanpela animal o pisin o binatang samting i dai. Na sapos pikinini i bin kisim tingting kranki long indai taim em i lukim televisen samting, yumi mas stretim tingting bilong em. Sapos pikinini i no kisim save long indai em bai pret long en, long wanem, em samting em i no save gut long en.
Sapos pikinini i bin kros long dispela man taim em i stap yet, ating nau pikinini bai ting em asua bilong em na man i dai. Olsem na yumi mas helpim pikinini long save, em i no asua bilong em na man i dai.
Sapos papa o mama bilong wanpela pikinini i dai, pikinini bai pret na tingting planti long i stap bilong em. Olsem na yumi mas mekim isi bel bilong em na helpim em long save yumi givim bel long em na yumi bai lukautim em. Sapos yumi lainim pikinini olsem God i bin kisim papa o mama bilong em, pikinini inap bel nogut long God. Sapos yumi save long tok i tru bilong Baibel long indai, yumi inap helpim pikinini long kisim stretpela tingting long dispela samting.
[Piksa long pes 8]
Strongim bel bilong man i krai sori