Ol Samting Pait i Save Mekim Bilong Bagarapim Ol Pikinini
PAIT i kirap long 1995 em wanpela long planti pait insait long Siera Leon yet. Taim pairap bilong ol gan i dai, Tenneh, em liklik pikinini meri i gat 4-pela krismas na pait i bin kilim i dai papamama bilong em, em i slip long graun, long wanem, em i bin kisim bagarap. Wanpela katres i bin go insait long het bilong em na i slip baksait long ai sut bilong em. Ol i pret katres bai kamapim sik na dispela sik bai go long kru bilong em na kilim em i dai.
Inap 16 mun bihain, tupela marit bilong Briten inap bringim Tenneh i go long Inglan bambai ol dokta i ken katim em. Wanpela lain dokta i rausim katres, na ol man i amamas long pikinini i abrusim bagarap. Tasol amamas bilong ol i no bikpela tumas, long wanem, ol i save olsem Tenneh bai stap yet olsem pikinini i no gat papamama na i no stret ol i bin sutim em.
Ol Samting Bilong Pait, Hangre, na Sik
Tru, ol man i no laik sutim Tenneh—katres i sut nabaut na i kisim em nating. Tasol planti taim ol man i sutim ol pikinini bilong kilim ol i dai. Taim ol lain i no stap wanbel na pait, ol i no laik kilim i dai ol manmeri tasol, nogat; ol i laik kilim i dai pikinini bilong ol tu, long wanem, ol i ting bihain ol dispela pikinini bai stap birua bilong ol. Long 1994 wanpela man long Ruanda em i save toktok long redio long ol samting bilong wok politik, em i tok: “Bilong kilim ol bikpela rat, yu mas kilim ol liklik rat.”
Tasol klostu olgeta pikinini i save dai long taim bilong pait, ol i no dai long bom o katres, nogat; hangre na sik i save kilim ol i dai. Long ol pait long Afrika, planti manmeri i sot long kaikai na marasin samting na dispela i save kilim ol i dai, winim inap 20 taim ol manmeri i dai long pait. Long nau, wanpela pasin nogut bilong pait em long pasim ol manmeri long kisim ol samting ol i mas kisim. Long ol bikpela hap graun bilong kamapim kaikai, ol ami i planim ol liklik bom nabaut long graun, na ol i bagarapim ol haus i gat rais samting long ol, na ol i bagarapim ol paip wara, na ol yet i kisim ol kaikai samting ol narapela kantri i salim i kam bilong helpim ol taranguman. Na ol i bagarapim ol klinik, olsem na ol dokta na nes samting ol i ranawe.
Ol dispela kain pasin i save bagarapim tru ol pikinini. Olsem: Kirap long 1980 i go inap long 1988, inap 330,000 pikinini long Angola na 490,000 pikinini long Mosambik ol i dai, em sampela samting bilong pait i as bilong en.
No Gat Haus, No Gat Famili
Pait i save kamapim ol pikinini i no gat papamama, long wanem, papamama i save dai o famili i bruk long taim bilong pait. Long olgeta hap, inap olsem 53 milion manmeri i bin ranawe long ples, long wanem, ol i pait na bagarapim man. Dispela i makim olsem wanpela man long olgeta 115 115 manmeri long graun! Inap 50 pesen bilong ol dispela manmeri em ol pikinini. Taim hevi i kamap olgeta samting i paul nabaut, na taim papamama i ranawe famili i bruk na ol pikinini i lus.
Pait long Ruanda i mekim na long pinis bilong 1994 inap 114,000 pikinini i lus long papamama bilong ol. Long 1995, wanpela lain bilong skelim hevi i tok, long olgeta 5-pela 5-pela pikinini long Angola, wanpela i bin painim wankain hevi. Long planti pikinini—na moa yet long ol pikinini i liklik tru—taim ol i no stap wantaim papamama, dispela i save bagarapim tru tingting na bel bilong ol, winim hevi bilong pait.
Ol i Dai Long Ol Liklik Bom
Long olgeta hap bilong graun planti handet tausen pikinini i go pilai, o ol i was long ol animal, o ol i bungim paiawut, o ol i wok gaden, tasol taim ol i mekim olsem ol liklik bom long graun ol i pairap na bagarapim ol. Ol liklik bom ol i planim long graun i save kilim i dai 800 manmeri long olgeta wan wan mun. Sapos yumi bungim wantaim ol liklik bom ol i bin planim long graun long 64 kantri em inap olsem 110 milion. Long Kambodia tasol i gat 7 milion kain bom olsem—em 2-pela bom bilong olgeta wan wan pikinini.
Winim 40 kantri i save wokim 340 kain bilong ol dispela liklik bom ol i planim long graun, na ol i wokim long planti kain kain stail na kala. Sampela bilong ol i luk olsem ston, na sampela olsem painap, na sampela moa i luk olsem grinpela bataplai na taim ol i trip isi isi i kam daun long ol helikopta ol i no save pairap. Sampela ripot i tok, ol i wokim sampela liklik bom olsem wanpela liklik samting ol pikinini i save pilai long en, na ol i putim ol dispela bom klostu long ol skul na ples bilong pilai, em ol ples ol meri na pikinini bai painim ol.
Pe bilong kamapim wanpela liklik bom olsem em 3 dola tasol, tasol pe bilong painim na rausim ol dispela bom long graun i olsem 300 dola i go inap 1,000 dola. Long 1993 ol i bin rausim long graun inap olsem 100,000 liklik bom, tasol ol man i bin planim 2 milion nupela bom. Em ol samting i slip long graun na i wet bilong kilim i dai man, na maski husat i wokabaut—wanpela soldia o wanpela pikinini—bom i save kilim em i dai, na bom i no save long wanpela kontrak bilong sekan, na bom inap pairap maski em i slip long graun inap 50 yia.
Inap 2-pela yia ol man bilong Yunaitet Nesen i bin bung long Jeniva, Swiselan. Long Me 1996, ol i kisim save olsem toktok bilong ol i lus nating—ol i no inap tambuim olgeta kantri long mekim wok long ol liklik bom ol i planim long graun. Tasol ol i tambuim sampela kain liklik bom ol man i planim long graun, na putim ol lo long wok ol inap mekim long sampela narapela liklik bom. Tasol bilong toktok gen long tambuim olgeta ol dispela kain bom, ol i mas wet i go inap long yia 2001 na long dispela taim ol bai bung gen na toktok long en. Tasol long nau i go inap long yia 2001, ol dispela liklik bom inap kilim i dai 50,000 manmeri na bagarapim skin bilong 80,000. Ating planti pikinini bai insait long dispela lain manmeri.
Givim Pen na Reip
Long ol pait long nau, ol i bin mekim nogut tru long ol pikinini na givim bikpela pen long ol, na ol i mekim olsem bilong givim strafe long papamama o ol i laik ol pikinini i kamapim sampela save long papamama bilong ol. Sampela taim long taim nogut bilong pait, i no gat as na ol i mekim nogut long ol pikinini na givim bikpela pen long ol—ol i mekim bilong kisim amamas tasol.
Long taim bilong pait ol man i save mekim kain kain pasin sem long ol meri, na ol i save reipim ol tu. Taim ol i pait long ol hap bilong Bolkan, tingting nogut bilong ol birua i olsem: Reipim ol yangpela meri na subim ol long karim pikinini bilong birua bilong ol. Na long Ruanda tu, ol soldia i bin reipim ol meri inap long ol i ken bagarapim pasin wanbel bilong ol famili. Long sampela ples, klostu olgeta yangpela meri i abrusim bagarap taim ol soldia i kam na kilim i dai ol man, ol soldia i bin reipim ol. Planti yangpela meri i kisim bel na famili na lain bilong ol i sakim ol. Sampela yangpela meri i lusim bebi bilong ol na sampela moa i bin kilim i dai skin bilong ol yet.
Bikpela Bel Hevi
Long taim bilong pait ol samting nogut tru i save painim ol pikinini, winim ol driman nogut planti manmeri i save kisim. Olsem: Long Sarayevo, ol i bin skelim 1,505 pikinini na ol i kisim save olsem, klostu olgeta i bin stap long ol hap ol man i sutim planti katres long en. Na ol soldia i bin sut long planti bilong ol, na planti bilong ol i bin painim hevi na ol i ting ol bai dai.
Ol i bin skelim 3,000 pikinini bilong Ruanda na ol i kisim save olsem, klostu olgeta bilong ol (95 pesen) i bin lukim pait na pasin bilong kilim i dai ol man taim ol man i laik pinisim wanpela lain olgeta, na planti tru bilong ol (80 pesen) i bin lusim sampela long famili bilong ol. Klostu 33 pesen bilong ol i bin lukim man i reipim meri samting, na winim 33 pesen bilong ol i bin lukim ol narapela pikinini i insait long pasin bilong kilim i dai ol narapela o paitim ol narapela. Ol dispela kain pasin i save bagarapim stret tingting na bel bilong ol yangpela. Wanpela ripot i kam long kantri bipo ol i kolim Yugoslavia i stori long ol pikinini em tingting na bel bilong ol i bagarap, ripot i tok: “Ol i no inap lusim tingting long samting i bin painim ol, . . . ol i kisim ol driman nogut, na long olgeta de wantu tasol ol i kisim tingting long ol samting nogut i bin kamap, na ol i pret, na bel bilong ol i no stap isi, na ol i bel nogut.” Bihain long bikpela hevi i bin kamap long Ruanda, wanpela saveman bilong lain National Trauma Recovery Centre, em i tok: “Sampela samting i save painim ol pikinini em ol driman nogut, na ol i hatwok long putim gut tingting long wanpela samting, na ol i kisim bikpela bel hevi na pilim olsem i no gat wanpela gutpela samting ol i ken wetim i kamap bihain.”
Olsem Wanem Ol i Ken Helpim Ol Pikinini?
Planti saveman i ting, taim tingting na bel bilong ol pikinini i bagarap, dispela hevi i no inap pinis sapos ol i pasim bel na tingting na ol i no laik kamapim. Pikinini bai wok long kamap orait sapos em i tingim bek ol samting nogut i bin painim em na em i stori long en wantaim wanpela man i gat sori na i pilim tru hevi bilong pikinini na em i gat save tu long samting i bin painim pikinini. Wanpela meri i gat wok olsem welfe long Wes Afrika, em i tok: “Wanpela bikpela samting em long helpim ol pikinini i gat bikpela hevi long kamapim bel bilong ol na long toktok gut long en.”
Narapela bikpela samting long helpim pikinini em tingting na bel bilong em i bagarap, em famili na lain bilong em—ol i mas strong long stap wanbel na long helpim pikinini. Olsem olgeta pikinini, ol pikinini i bin kisim nogut long taim bilong pait, ol i mas i gat man i laikim ol tru na i save pilim ol tingting na hevi bilong ol. Tasol yumi ken bilip tru olsem olgeta pikinini i ken wetim gutpela sindaun long bihain?
[Blok/Piksa long pes 8]
Em i Bin Luk Olsem Bal
Long Laos wanpela pikinini meri na brata bilong em ol i kisim bafalo bilong ol i go long ples bilong kaikai gras. Pikinini meri i lukim wanpela samting i olsem bal long baret. Em i kisim na tromoi i go long brata bilong em. Dispela samting i pundaun long graun na pairap—manki i dai wantu tasol.
[Blok long pes 9]
Wanpela Tasol Namel Long Planti Tausen
Taim pait i kirap long hap bilong em long Angola, ol man i reipim Maria na em i kisim bel. Maria i no gat papamama na em i gat 12-pela krismas tasol. Taim pait i go bikpela moa, Maria i ranawe. Em i wokabaut i go inap 300 kilomita long wanpela hap i no gat pait, na em i sindaun long wanpela kem bilong helpim ol ranawe pikinini. Maria i yangpela meri tasol, olsem na em i karim hariap tumas pikinini bilong em na taim em i karim, em i hatwok tru. Pikinini i stap laip 2-pela wik tasol. Wanpela wik bihain, Maria i dai. Long ol pait long nau, Maria i wanpela tasol namel long planti tausen pikinini em ol man i bin givim bikpela pen long ol na reipim ol.
[Blok/Piksa long pes 9]
Tingting na Bel i Bagarap Stret
Ol samting pait i save mekim long ol pikinini i save kamap klia long samting i bin painim Shabana, em wanpela pikinini meri bilong India i gat 8-pela krismas. Em i lukim wanpela lain man i paitim papa bilong em i go inap long em i dai, na bihain ol i katim na rausim het bilong mama bilong em. Tingting na bel bilong Shabana i pas olgeta, olsem em i no pilim wanpela samting na dispela i haitim ol samting nogut tru i bin painim em. Nek bilong Shabana i no makim olsem em i gat bel hevi taim em i tok: “Mi no sori long papamama bilong mi. Mi no save tingim ol.”