“Longlong Rot Bilong Tren” Bilong Is Afrika
WANPELA MAN BILONG KENYA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
WINIM wan handet yia i go pinis, i no olgeta memba bilong palamen long Landon i amamas long Briten i laik wokim rot bilong tren i go brukim Is Afrika. Wanpela man i no orait long dispela samting, em i bin tok bilas olsem:
“Pe bilong wokim bai bikpela tru;
Na husat i ken save long wok bilong en;
Em bai kirap we yumi no save tu;
Na em bai go we, ol i no makim.
Wok bilong en bai i olsem wanem;
Ol samting em bai karim, husat i save long en;
Tru tumas, yumi ken kolim olsem longlong rot.”
Tasol dispela wok i no wanpela tingting kranki olsem tok antap i kamapim. Ol i laik wokim rot bilong tren i go longwe olsem wan tausen kilomita, kirap long Mombasa, em wanpela taun i stap long nambis bilong Kenya long solwara Indian, na i go inap long raunwara Viktoria. Ol man i amamas long wokim rot bilong tren, ol i tok taim rot i pinis dispela bai helpim ol wok bisnis samting bilong dispela hap na pinisim wok nogut bilong kisim ol man na baim ol i go wok kalabus. Ol i ting ol i mas tromoi 5 milion dola bilong wokim rot bilong tren, na mani bai kam long takis bilong ol manmeri bilong Briten. Bilong wokim rot bilong tren, ol i ting ol i mas lusim 4-pela i go inap 5-pela yia.
Tasol ol i no save gut long olgeta samting bilong wokim dispela rot. Taim George Whitehouse, nambawan ensinia bilong dispela wok, em i kamap long Mombasa long Disemba 1895, em i gat liklik piksa tasol long rot ol i laik bai tren i bihainim. Ol narapela save bihain Whitehouse i kisim long dispela rot, em i tingting planti long en. Long hap wes bilong Mombasa, em ples drai na san i hat nogut tru, na em i wanpela hap ol man i no save raun long en. Longwe liklik long ples drai, rot bilong tren bai go brukim ples kunai inap olsem 500 kilomita; em wanpela hap planti laion i raun long en, na planti lang nogut (tsetse) na natnat i pulap long en. Bihain moa rot bai kamap long hap bilong hailans i gat ol maunten i save paia, na namel long en i gat traipela ples daun ol i kolim Great Rift Valley, em sampela hap bilong en i op tru olsem 80 kilomita, na sampela baret bilong en i go daun tru olsem 600 mita. Na ol i bin tok, laspela 150 kilomita bilong dispela rot i kamap long raunwara, em graun malumalum olsem ples tais. Olsem na yumi no kirap nogut long save olsem, wok bilong dispela rot bilong tren bai kamap gutpela stori tru bilong ol Afrika.
Ol Hevi Taim Wok i Kirap Nupela
Em bikpela wok tru, olsem na i mas i gat planti wokman. Liklik lain manmeri tasol i sindaun long Mombasa, olsem na ol i kisim planti wokman long India. Long 1896 tasol, winim 2,000 wokman i kam long sip—em ol man i save wokim ol samting long ston na ain, na ol kamda, na ol man i save makim graun, na ol man i save wokim ol piksa bilong ol samting ol i mas wokim, na ol kuskus, na ol leba.
Orait, nau ol i mas tingting long stretim ol samting long Mombasa na dispela ples bai inap long ol planti bikpela masin samting ol sip bai bringim i kam bilong wokim dispela rot bilong tren i go inap olsem wan tausen kilomita. Bilong wokim rel tasol, em tren i save ran long en, ol i mas mekim wok long 200,000 hap ain, em longpela bilong wan wan i olsem 9-pela mita na hevi bilong en i olsem 200 kilogram. Na tu, ol i mas mekim wok long wan milion 200 tausen hap ain na slipim namel long rel bilong tren olsem lata lata. Bilong pasim gut ol dispela samting, ol i mas mekim wok long 200,000 liklik hap ain bilong skruim narapela hap ain i go long narapela hap ain. Na long arere arere bilong ol hap ain i slip namel long ol rel, ol i mas pasim 400,000 strongpela skru. Bilong strongim rel na i no ken meknais tumas, ol i mas putim 4 milion 800 tausen liklik hap ain insait long ol skru. Na tu, ol i bin bringim i kam ol tren na ol kain ka bilong en bilong karim kago na ol pasindia. Tasol taim ol i no kirap yet na putim namba wan hap ain bilong wokim rel, pastaim ol i mas wokim ol bris ol sip inap sua long en, na ol bakstua, na ples slip bilong ol wokman, na ol woksop samting. Kwiktaim tru dispela liklik taun long nambis em i kamap wanpela bikpela taun.
Whitehouse i save kwiktaim olsem ol bai sot long wara. Mombasa i gat sampela hul wara, tasol dispela wara em inap tasol long ol man i sindaun long dispela taun. Tasol ol i mas i gat bikpela hap wara bilong ol wokman i ken dring, na waswas long en, na bilong wokim rot bilong tren. Whitehouse i raitim tok olsem: ‘Ol samting mi bin lukim na kisim save long en long dispela kantri, mi ken tingim wanpela samting tasol bilong stretim dispela hevi. Yumi mas i gat ol tren bilong karim wara i kam inap 100 kilomita.’ Ol dispela tren i mas karim inap 40,000 lita wara long olgeta de!
Pastaim ol ensinia i stretim dispela hevi long wara taim ol i wokim wanpela banis bilong pasim wanpela wara, na ol i wokim wanpela raunwara bilong kisim wara bilong ren. Bihain ol i kisim wanpela masin bilong tanim solwara i kamap wara bilong dring.
Orait ol i kirapim wok, na long pinis bilong yia 1896—em wanpela yia bihain long taim Whitehouse i kamap long Mombasa—ol i wokim pinis rel i go inap 40 kilomita. Tasol maski ol i mekim dispela bikpela wok, sampela man i sutim tok olsem, sapos ol i no wok hariap, namba wan tren bai kirap long nambis na ran i go long raunwara Viktoria long yia 1923 samting—em i no inap mekim paslain long dispela taim!
Brukim Ples Stret Taru
Planti sik i painim ol wokman. Long Disemba 1896, haus sik—em ol liklik haus sel—i gat inap olsem 500 wokman i slip long en, em ol i gat sik malaria, pekpek blut, ol sua, na numonia. Sampela wik bihain, planti wokman tru ol i no inap wok, long wanem, ol i gat sik.
Tasol maski dispela hevi i stap, ol i no pasim wok, na long Me ol i bin skruim ol rel bilong tren i go 80 kilomita moa i go inap long ples stret Taru, em ples drai. Namba wan taim ol i lukim dispela hap, ol i ting ol inap wok gut, tasol planti liklik diwai i gat nil i sap tru ol i pulap long dispela ples. Na retpela das i no pilai na i pasim win long nek bilong ol wokman. San i hat nogut tru na graun i drai. Na maski em nait, em i hat yet olsem 40 digri Selsias. Wanpela man i bin raitim stori bilong dispela rot bilong tren, em M. F. Hill, em i tok: “I olsem olgeta samting bilong Afrika i no orait liklik long dispela rot bilong ol waitskin.”
Ol Laion i Birua
Klostu long pinis bilong yia 1898, rot bilong tren i kam klostu long wara Savo, long kilomita 195. Tasol i no ol ples nogut tasol i putim hevi long ol wokman, nogat; ol i kisim narapela hevi tu—tupela laion i biruaim ol. Em i no pasin bilong ol laion long mekim olsem. Ol laion i save biruaim ol man, em ol laion i lapun o skin i no strong inap long ol i ken kisim abus. Dispela tupela laion long wara Savo—em man na meri—ol i narapela kain. Tupela i no lapun na skin i strong, tasol isi isi ol i bin wokabaut i kam long nait na karim sampela man i go.
Em nau, ol wokman i pret na ol i banisim kem bilong ol long ol liklik diwai i gat nil, na long olgeta taim ol i wokim paia, na ol i makim sampela was em ol i paitim ol bikpela dram bilong pretim ol laion na bai ol i no ken kam long kem. Tasol long Disemba, ol wokman i pret nogut tru long ol dispela laion i biruaim ol, olsem na bilong pasim tren i laik go bek long Mombasa, ol i slip long rot bilong en. Taim tren i sanap, inap 500 wokman i kalap long en. Olsem na inap 48 wokman tasol i stap bilong mekim wok. Inap 3-pela wik dispela liklik lain wokman ol i no mekim sampela wok long rot, nogat; ol i wokim ol liklik haus olsem ples slip bilong ol na ol laion i no inap bagarapim ol.
Bihain ol i kilim dispela tupela laion, na ol wokman i kirap gen long wokim rot bilong tren.
Sampela Hevi Moa
Long Jun 1899, ol rel i kamap long Nairobi. Kirap long Nairobi, ol rel i go long hap bilong wes na i go daun inap olsem 400 mita long bikpela ples daun (Rift Valley), na bihain i go antap long hapsait bilong en na go insait long bikbus, na i go moa na brukim ol traipela baret i daun moa, na i kamap long maunten Mau, long ples i antap olsem 2,600 mita.
Bilong wokim rot bilong tren long ol dispela hap nogut em i bikpela wok tru na ol wokman i kisim planti hevi, tasol sampela hevi moa i kamap. Olsem: Ol asples i wokabaut i kam insait long kem na kisim nating sampela samting ol wokman i mas mekim wok long en. Ol i kisim waia bilong telefon bilong wokim bis samting, na ol i kisim ol strongpela skru, na ol liklik pin ain, na ol hap ain bilong rel bambai ol i ken wokim ol spia samting bilong pait. Bikman Charles Eliot, em i bin wok olsem komisina bipo long Is Afrika, em i bin raitim tok olsem: ‘Tingim planti pasin stil em bai kamap long rot bilong tren long Yurop sapos ol waia bilong telefon i olsem ol gutpela bis pel na ol hap ain bilong rel i olsem ol nambawan gan. Olsem na yumi no ken kirap nogut long pasin bilong ol dispela asples long stilim ol dispela samting.’
Laspela Hap Bilong Rel
Taim ol wokman i wokim rot bilong tren i kam klostu long raunwara Viktoria inap 10-pela kilomita, pekpek blut na malaria i kisim planti wokman. Inap 50 pesen bilong ol i kisim sik. Na long dispela taim, bikpela ren i kam, olsem na graun malumalum i kamap malumalum tru. Graun ol i bin hipim i go antap liklik bilong putim rel antap long en, em i go malumalum tru, olsem na taim ol tren i bringim ol kago i kam bilong wokim rot, ol wokman i mas rausim kago taim tren i wokabaut yet; sapos nogat, ol tren bai lusim rel na pundaun i go daun insait long graun malumalum. Wanpela wokman i stori long wanpela kain tren olsem. Em i tok tren “i ran isi isi na em i seksek planti, na em i mekim olsem sip i stap long taim bilong biksi, na long arere arere bilong en em i sutim graun malumalum i olsem wara i go 3-pela mita.”
Orait, long Disemba 21, 1901, ol i bin paitim laspela liklik hap ain i go insait long laspela rel long Pot Florens (nau ol i kolim Kisumu), em taun long nambis bilong raunwara Viktoria. Dispela rot bilong tren, em longpela bilong en i olsem 937 kilomita, ol i bin wokim insait long 5-pela yia na 4-pela mun, na pe bilong en i olsem 9 milion 200 tausen dola. Inap 31,983 wokman i bin kam long India, na winim 2,000 ol i dai, na sampela bilong ol dispela wokman i go bek long India. Tasol planti tausen bilong ol i stap long Afrika na kamap bikpela lain Esia i sindaun long Is Afrika long nau. Ol i bin wokim 43 tren-stesin, na 35 bris i antap tru na i gat ol strongpela pos bilong en, na 1,000 bris na ol liklik bris bilong brukim ol baret.
Wanpela meri bilong raitim buk (Elspeth Huxley) i tok, “ol man i mas i gat strongpela bel tru bilong wokim dispela rot bilong tren, winim ol narapela ol man i bin wokim.” Tasol askim i stap yet olsem: Samting i kamap long dispela wok em i gutpela, o dispela rot em i wanpela “longlong rot” na bikpela hap taim na mani na laip bilong planti man i lus nating long wokim?
Olsem Wanem Long Dispela Rot Long Nau?
Yumi ken kisim bekim bilong dispela askim taim yumi tingim ol samting i bin kamap insait long klostu 100 yia, taim ol i wokim pinis rel bilong tren. Long ol tren bipo, paia i save hatim wara na smok bilong wara i kirapim ensin bilong tren, tasol nau ol i mekim wok long 200 tren i gat strongpela ensin i wok long disel. Ol i bin skruim rot bilong tren i go long planti taun na biktaun long Kenya na Yuganda. Na rot i bin mekim bikpela wok bilong helpim sindaun bilong ol man long ol biktaun olsem Nairobi na Kampala.
Long nau dispela rot bilong tren i gat tupela wok. Namba wan: Long taim stret tren i save karim ol pasindia i go kamap gut long hap ol i laik go long en. Namba 2: Long rot bilong tren ol inap salim ol samting i go long ol narapela hap, olsem simen, kopi, ol masin, ol plang, na kaikai. Na ol tren i karim i go longwe long nambis planti traipela bokis ain i gat kago insait long en na ol i bin kam long sip. Dispela i givim bikpela wok bisnis long Kampani Bilong Tren Bilong Kenya.
Tru tumas, dispela rot bilong tren em i wanpela bikpela samting long Is Afrika. Ating bihain sapos yu gat rot bai yu amamas long raun olsem pasindia long dispela rot i gat nem na bipo ol i bin kolim olsem, “longlong rot bilong tren.”
[Blok/Piksa long pes 24]
RAUN LONG TREN
OL TURIS na ol asples tu ol i laik raun long tren, na ol i laik mekim moa yet kirap long Mombasa na i go inap long Nairobi. Ol tren bilong karim pasindia i save lusim Nairobi na Mombasa long olgeta de long 7 klok stret long apinun. Sapos yu bai sindaun long hap bilong tren ol bisnisman i sindaun long en o long narapela hap bilong tren, orait taim yu no kalap yet, glasim notisbot i toksave long hap tru bilong tren yu bai sindaun long en. Wanpela boskru bilong tren bai askim yu, yu laik kaikai long 7 klok o long 8 klok apinun? Taim yu toksave long em, em bai givim wanpela pepa long yu long dispela samting.
Nau yu kalap long tren. Wisil bilong tren i singaut, na musik i pilai taim tren i lusim stesin.
Long taim bilong kaikai, wanpela man i wokabaut i kam na em i paitim wanpela liklik musik olsem sailafon bilong toksave olsem kaikai i redi. Long haus kaikai bilong tren, bai yu toksave long kaikai yu laik kisim, na taim yu kaikai i stap, wanpela boskru bai go insait long rum slip bilong yu na redim bet bilong yu.
Taim tren i kirap raun, em taim bilong tudak. Tasol taim yu no slip yet, ating yu laik mekim i dai ol lait insait long rum slip, na lukluk i go ausait long windo, na askim yu yet olsem: ‘Ol dispela mak mi lukim long lait bilong mun em mak bilong ol elefan na laion, o em mak bilong ol diwai samting? Olsem wanem sapos mi bin slip long dispela hap klostu 100 yia i go pinis taim ol i wokim rot bilong tren? Mi bai pret long mekim olsem long dispela taim bipo o nogat? Olsem wanem long nau?’
Yu mas lusim klostu 14 aua long rot, olsem na taim tulait i bruk, yu inap lukim planti samting long dispela hap bilong Afrika. Sapos tren i kisim yu i go long Mombasa, retpela san i save kam antap long ples ol liklik diwai i gat nil i pulap long en, na taim tren i ran i go moa bai yu lukim ol diwai pam, na bihain moa, gras na ol liklik purpur long gaden bilong ol man em ol i bin katim gutpela tru, na ol bikpela haus long Mombasa. Na bai yu lukim ol fama i wokim gaden bilong ol long han, na ol pikinini i stap lek nating ol i amamas long tromoi han na singaut long ol pasindia long tren.
Sapos yu go long Nairobi, tulait bai bruk taim tren i kamap long wanpela ples stret i op. Long dispela hap i no hatwok long lukim ol animal, na bai yu lukim planti animal moa taim tren i abrusim Nairobi Nesenel-Pak.
Em i narapela kain samting tru bilong raun long dispela tren. Tru tumas, i no gat narapela tren yu ken raun long en olsem dispela na kisim gutpela kaikai bilong moningtaim taim yu lukluk i go ausait long windo na lukim ol lain animal olsem sibra o antelop.
[Kredit Lain]
Kampani Bilong Tren Bilong Kenya
[Mep/Ol Piksa long pes 23]
KENYA
Raunwara Viktoria
Kisumu
NAIROBI
Savo
Mombasa
SOLWARA INDIAN
[Ol Kredit Lain]
Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Piksa bilong graun i gat Afrika long en: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
Kudu man na kudu meri. Lydekker
Ol tren bilong Kampani Bilong Tren Bilong Kenya
Laion meri. Century Magazine