Baibel Long Tok Ples Itali—I Gat Planti Hevi Long En
“OL I save tilim planti Baibel moa long kantri bilong mipela [Itali], winim planti ol narapela buk, tasol i no gat planti man i save ritim. Ol lain bilong lotu i no save kisim ol tok bilong kirapim ol long kisim save long Baibel, na lotu i no save helpim ol long ritim Baibel na tingim olsem em i Tok Bilong God. Sampela man i laik save long Baibel, tasol i no gat man bilong helpim ol long kisim tok bilong God i stap long Baibel.”
Dispela tok em wanpela lain long kibung bilong ol bisop bilong Itali i bin mekim long 1995 i kirapim yumi long tingim sampela askim. Long sampela handet yia i go pinis, hamas man long Itali i bin ritim Baibel? Olsem wanem na ol i no bin tilim planti Baibel long Itali olsem ol i bin mekim long ol narapela kantri? Bilong wanem na long nau tu i no gat planti man long Itali i save ritim Baibel? Sapos yumi skelim gut ol Baibel long tok ples Itali bilong bipo na i kam inap nau, bai yumi painim sampela bekim bilong ol dispela askim.
Long bipo sampela kantri i bin mekim tok Latin tasol, na isi isi, insait long sampela handet yia, i gat ol narapela tok ples i kamap long en, olsem tok Frans, Itali, Potugal, na Spen samting. Long sampela kantri bilong Yurop em bipo ol i save tok Latin, isi isi ol tok ples bilong ol yet i wok long kamap olsem tok ples i gat nem, na ol i kirap raitim ol bikpela buk samting long ol dispela tok ples. Taim ol dispela tok ples i wok long kamap strong, dispela i mekim sampela samting long wok bilong tanim Baibel. Em i mekim olsem wanem? Isi isi ol man i wok long lusim tok Latin, em tok ples Misin Katolik i mekim wok long en, na planti man i wok long mekim tok ples bilong ol yet, em sampela i tanim liklik o mekim long stail bilong ples bilong ol, olsem na ol man i no bin skul ol i no save moa long tok Latin.
I kam inap long yia 1000, klostu olgeta manmeri bilong Itali ol i hatwok long ritim Baibel Vulgate long tok Latin, maski ol inap kisim wanpela. Inap sampela handet yia lotu Katolik i bosim ediukesen, na ol i bosim tu ediukesen long ol wan wan yunivesiti bilong Itali. Ol lain i gat namba o biknem ol tasol inap kisim skul. Olsem na bihain Baibel i kamap “wanpela buk ol man i no save long en.” Tasol planti man i gat laik long kisim Tok Bilong God na kisim save long en long tok ples bilong ol yet.
Ol pris na bisop samting i birua long wok bilong tanim Baibel, nogut planti man i ritim na dispela i kirapim ol long lusim bilip bilong lotu. Saveman Massimo Firpo, i tok: “Tok Latin i olsem wanpela banis i helpim ol pris long holimpas pasin bilong bosim olgeta samting bilong lotu, tasol sapos ol man i ritim tok ples bilong ol yet, dispela bai rausim banis [olsem tok Latin] i pasim rot bilong ol.” Olsem na i gat kain kain samting, olsem pasin bilong ples, lotu, na ol samting long sindaun bilong ol, ol dispela samting i mekim na planti manmeri bilong Itali i no bin kisim save long Baibel, na long nau dispela pasin i stap yet long Itali.
Ol i Kirap Tanim Ol Hap Bilong Baibel
Long yia 1250 samting ol i kirap tanim sampela hap bilong Baibel Latin long tok Itali. Ol i bin raitim ol dispela hap bilong Baibel long han, olsem na i gat bikpela pe long en. Long yia 1350 samting ol i tanim planti hap bilong Baibel, na ol man inap kisim klostu olgeta hap bilong Baibel long tok ples Itali, tasol ol narapela narapela man i bin tanim, na ol i mekim long ol narapela narapela taim na ples. Planti bilong ol dispela Baibel—em ol i no save long nem bilong ol man i bin tanim—ol maniman o saveman tasol i bin kisim, long wanem, ol tasol i gat mani bilong baim. Bihain ol i kirap prinim ol buk long masin, olsem na pe bilong ol i go daun, tasol savemeri Gigliola Fragnito i tok, “wan wan man tasol inap kisim” Baibel.
Inap sampela handet yia planti manmeri bilong Itali i no save long rit rait. Taim Itali i kamap wanpela kantri long 1861, long dispela taim inap 74.7 pesen bilong ol manmeri, ol i no save long rit rait. Taim nupela gavman bilong Itali i redi long putim lo olsem olgeta pikinini i mas skul, na i no gat pe bilong kisim skul, Pop Pius Namba 9 i raitim pas i go long king na tokim em long sakim dispela lo. Pop i tok dispela lo i olsem wanpela “sik nogut” i bilong “bagarapim tru ol skul Katolik.”
Namba Wan Baibel Long Tok Itali
Namba wan Baibel long tok Itali, ol i bin prinim long Venice long 1471, em 16 yia bihain long taim ol i bin kirap mekim wok long namba wan masin bilong prinim buk long Yurop. Wanpela bruder bilong misin, em Nicolò Malerbi bilong Camaldoli, em i tanim Baibel olgeta insait long 8-pela mun. Em i skelim ol hap Baibel ol i tanim pinis na stretim sampela hap tok olsem i stap long Baibel Vulgate, na em i senisim wan wan tok na raitim ol tok ol man i save mekim long hap bilong em long Venetia. Dispela em i namba wan Baibel ol i bin prinim long tok Itali em planti man i kisim.
I gat narapela man i bin tanim na prinim Baibel long tok Itali long hap bilong Venice, em Antonio Brucioli. Em man i gat laik long ol save na pasin bilong dispela taim bipo na em i bihainim sampela tingting bilong lotu Talatala, tasol em i no lusim Misin Katolik olgeta. Long 1532, Brucioli i tanim Baibel na em i kisim ol tok bilong en long Baibel ol i bin raitim pastaim long tok Hibru na Grik. Dispela em i namba wan Baibel ol i bin tanim long tok Itali na ol i kisim tok bilong en long Baibel tok Hibru na tok Grik. Tru, em i no raitim long tok i gat stail tru olsem ol i save raitim ol buk long en, tasol em i bin bihainim stret Baibel bilong pastaim na yumi kirap nogut long dispela, long wanem, long taim bilong em ol i no gat bikpela save tumas long ol tok ples bilong bipo bipo. Long sampela ves na long sampela Baibel em i bin stretim, Brucioli i putim bek nem bilong God, em i raitim olsem “Ieova.” Inap olsem 100 yia ol Talatala bilong Itali na ol lain i bikhet long lotu Katolik ol i laikim tru dispela Baibel.
Sampela Katolik na sampela man moa i tanim sampela Baibel—o yumi ken tok ol i bin senisim liklik sampela tok bilong Baibel bilong Brucioli. Tasol ol i no tilim planti bilong ol dispela Baibel. Giovanni Diodati em wanpela pasto bilong lotu Kalvin na papamama bilong em i bin ranawe i go long Swiselan, long wanem, misin i mekim nogut long ol narapela lotu. Long 1607 long Geneva, em i tanim narapela Baibel long tok Itali, em i kisim ol tok bilong en long Baibel ol i bin raitim pastaim long tok Hibru na tok Grik. Ol Talatala bilong Itali i bin mekim wok long dispela Baibel bilong em inap sampela handet yia. Ol man i tingim dispela Baibel Itali em i wanpela gutpela Baibel tru ol i bin tanim long dispela taim bipo. Baibel bilong Diodati i helpim ol Itali long kisim gut ol tok bilong Baibel. Tasol misin i putim sampela tambu i pasim rot bilong ol man long kisim dispela Baibel na ol narapela Baibel ol i bin tanim.
Baibel—“Em Buk Ol Man i No Save Long En”
Wanpela dikseneri bilong ol Katolik (Enciclopedia Cattolica) i tok: “Long olgeta taim Misin i bin mekim gut wok bilong en long glasim gut ol buk, tasol taim ol i no wokim yet ol masin bilong prinim buk, misin i ting em i no gat wok long raitim lista bilong ol buk em i bin tambuim, long wanem, em i bin kukim long paia ol buk em i ting bai nogutim misin.” Na bihain long taim Lotu Talatala i kamap, ol pris bilong sampela kantri long Yurop i wok strong yet long pasim rot bilong tilim ol buk ol i tok i bilong pulim ol man long lusim bilip. Tasol bikpela senis i kamap long Kibung Bilong Trent long 1546 taim ol i toktok long pasin bilong tanim Baibel long tok ples bilong ol man. Ol i bruk long tupela tingting. Ol man i laik tambuim dispela pasin ol i tok, Baibel ol i tanim long tok ples bilong ol man, em i “as bilong olgeta kain pasin bilong lusim bilip.” Ol man i no orait long dispela tambu ol i tok ol “birua” bilong ol, em ol Talatala, bai tok olsem misin i tambuim Baibel ol i bin tanim long tok Itali bilong haitim ol “pasin trik na giaman” bilong misin.
Ol lain long kibung i no wanbel long samting ol bai mekim, olsem na ol i no pasim tok long wanpela lo ol bai putim—ol i tok tasol olsem tok bilong Baibel Vulgate tasol i tru na misin i orait long en, na em i kamap olsem Baibel Misin Katolik i mekim wok long en. Tasol Carlo Buzzetti, em tisa long wanpela yunivesiti bilong Misin Katolik (Pontifical University Salesianum) long Rom, i tok taim kibung i tokaut olsem tok bilong Baibel Vulgate tasol i tru, ol i “kamapim tingting olsem ol man i ken ritim dispela Baibel tasol.” Ol samting i kamap bihain i kamapim klia dispela tingting bilong ol.
Long 1559, Pop Paul Namba 4 i kamapim namba wan lista bilong ol buk i gat tambu long en na i tambu long ol Katolik i ritim, o salim long ol man, o tanim tok bilong en, o holim. Ol i tok ol dispela buk i samting nogut na ol inap bagarapim bilip na pasin bilong ol man. Dispela lista i tambuim ol man long ritim Baibel ol i bin tanim long tok Itali, na Baibel bilong Brucioli tu. Man i kalapim dispela lo, misin i rausim em. Long 1596, dispela lista i gat strongpela tambu moa. Misin i no ken givim tok orait moa long tanim o prinim Baibel long tok Itali. Ol i mas kukim ol dispela kain Baibel long paia.
Olsem na long yia 1600 samting, ol i mekim save kukim ol Baibel long paia long ples bung bilong lotu. Long tingting bilong ol manmeri, Baibel i kamap olsem buk bilong ol lain i lusim bilip, na dispela kain tingting i stap yet. Klostu olgeta Baibel na ol buk i kamapim tok bilong Baibel i stap long ol haus buk o laibreri nabaut, ol i kukim long paia, na insait long 200 yia bihain long en, i no gat wanpela Katolik i laik tanim Baibel long tok Itali. Ol Baibel ol i tilim long Itali—ol i mekim hait, nogut misin i kisim—em ol Baibel ol saveman bilong lotu Talatala i tanim. Olsem na saveman Mario Cignoni i tok: “Insait long sampela handet yia ol lain nating bilong lotu ol i no ritim Baibel liklik. Baibel i kamap wanpela buk ol man i no save long en, na planti milion manmeri bilong Itali i no bin ritim wanpela pes bilong en.”
Ol i Pinisim Sampela Tambu
Bihain, Pop Benedict Namba 14 i putim wanpela lo long dispela lista long Jun 13, 1757 i tekewe sampela tambu, na i “larim ol man i ritim ol Baibel ol i bin tanim long tok Itali na Pop i tok orait long en na ol bisop i bosim wok bilong prinim.” Olsem na Antonio Martini, bihain em i kamap asbisop bilong Florence, i kirap long tanim Baibel Vulgate. Ol i prinim namba wan hap bilong en long 1769, na em i pinisim dispela wok long 1781. Wanpela buk bilong ol Katolik i tok, dispela Baibel Martini i tanim em i ‘namba wan Baibel long tok Itali em inap tru long kisim biknem.’ I kam inap long dispela taim, ol Katolik i no save long tok Latin ol i no inap ritim wanpela Baibel em misin i orait long en. I kam inap 150 yia bihain, misin i orait long ol Katolik bilong Itali i ken ritim Baibel bilong Martini tasol.
Orait senis i kamap long kibung bilong Vatiken Namba 2. Long 1965, long namba wan taim, pepa Dei Verbum i orait long ol Baibel em ‘ol i tanim stret long ol narapela narapela tok ples, na moa yet ol Baibel ol i bin kisim tok bilong en long ol rait holi bilong pastaim.’ Paslain liklik, long 1958, lain Pontificio istituto biblico (olsem lain bilong tanim Baibel), i prinim “namba wan Baibel Katolik ol i kisim tok bilong en long Baibel Hibru na Grik na ol i tanim.” Dispela Baibel i kamapim bek nem bilong God long sampela ves, ol i raitim olsem “Jahve.”
Pasin birua ol i bin mekim long ol Baibel i stap long tok ples bilong ol Itali, dispela i nogutim tru tingting bilong ol man, na em i stap yet olsem. Olsem Gigliola Fragnito i tok, dispela i “kirapim ol bilipman long ting olsem ol i no inap skelim ol samting long tingting bilong ol yet o bihainim maus bilong bel bilong ol yet.” Na tu, misin i strong long litimapim ol bilip na pasin bilong lotu, em planti Katolik i ting ol i bikpela samting tru, winim Baibel. Ol dispela samting i mekim na ol manmeri i no kisim Baibel na i no gat save long en, maski long nau klostu olgeta man long Itali ol i save long rit rait.
Tasol wok bilong ol Witnes Bilong Jehova long autim gutnius i kirapim planti man long laikim Baibel long tok Itali. Long 1963 ol Witnes i prinim Baibel New World Translation of the Christian Greek Scriptures long tok Itali. Long 1967 ol i prinim Baibel olgeta. Long Itali yet, ol i bin tilim olsem 4 milion bilong dispela Baibel. Baibel New World Translation i kamapim bek nem bilong God, Jehova, na em i bihainim stret tok bilong Baibel bilong pastaim.
Ol Witnes Bilong Jehova i save go long haus bilong ol man na ol i ritim na kamapim klia ol gutpela tok bilong Baibel long olgeta man i laik harim. (Aposel 20:20) Taim yu bungim gen ol Witnes Bilong Jehova, askim ol long soim yu long Baibel bilong yu yet ol gutpela tok promis tru bilong God olsem klostu nau bai em i kamapim “nupela graun” i gat “stretpela pasin tasol bai i stap long en.”—2 Pita 3:13.
[Mep long pes 13]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Venice
ROM
[Piksa long pes 15]
Baibel bilong Brucioli i gat nem bilong God, Ieova, long en
[Piksa long pes 15]
Lista bilong ol buk i gat tambu i makim ol Baibel ol i bin tanim long tok Itali olsem ol buk nogut i bagarapim bilip bilong man
[Piksa Kredit Lain long pes 13]
Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 15]
Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali