N’wana Wa Wena U Le Khombyeni!
Ku pfinyiwa ka vana i nchumu lowu nga kona wo biha swinene emisaveni leyi yi vabyaka. Magazini wa Lear’s wu te: “Swi hi khumba hinkwerhu ku tlula khensa, swi hi khumba ku tlula vuvabyi bya mbilu, swi hi khumba ku tlula ni AIDS.” Xisweswo Xalamuka! yi titwa yi ri ni ndzhwalo wa ku ringeta ku xalamukisa vahlayi va yona hi khombo leri ni leswaku ku nga endliwa yini ha rona. —Ringanisa Ezekiel 3:17-21; Varhoma 13:11-13.
EMALEMBENI ya sweswinyana ku ve na xirilo emhakeni ya ku karhatiwa ka vana. Kambe leswi tiko ri nga tala hi vanhu lava dumeke lava paluxeke erivaleni mintokoto ya vona ya ku karhatiwa va ha ri vana, swi endle leswaku ku va ni mianakanyo leyi hoxeke leyi dumeke. Van’wana va anakanya leswaku ku vulavula hi ku pfinyiwa loku ka vana i nchumu wa sweswinyana. Hambi swi ri tano, ntiyiso hi leswaku ku pfinyiwa a hi nchumu lowuntshwa nikatsongo. I wa khale, wu ringana ni matimu ya vanhu hi woxe.
Xiphiqo Xa Khale
Kwalomu ka 4 000 wa malembe lama hundzeke, miti ya Sodoma na Gomora a yi dume hi ku tikhoma loko biha. Swi le rivaleni leswaku ku pfinyiwa ka vana a ku ri kona eka mikhuva leyo tala yo biha ya ndhawu leyi. Genesa 19:4 yi hlamusela hi ntshungu wa Vasodoma lowu a wu hlanya hi rimbewu ku suka “ka la’v̌antŝha ku fika ka ŝikoša,” va lava ku pfinya vaendzi vambirhi va Lota va va vavanuna. Xiya leswi: Xana i yini lexi a xi vangela vafana va hisiwa hi ku navela ku pfinya vanhu va xinuna? Swi le rivaleni leswaku ana se a va tiva mikhuva ya vusodoma.
Eka malembe xidzana lama landzeleke, tiko ra Israyele ri rhurhele eKanana. Tiko leri a ri nyupele swinene eka mukhuva wo etlela ni maxaka, vusodoma, ku etlela ni xiharhi, vunghwavava, hambi magandzelo ya mihivahivani hi swivanana ya endleriwa swikwembu swa mademona, lerova swiendlo leswi hinkwaswo swo homboloka a swi fanele ku soriwa hi mavito hi ku kongoma eNawini wa Muxe. (Levhitika 18:6, 21-23; 19:29; Yeremiya 32:35) Ku nga khathariseki switsundzuxo leswi humaka eka Xikwembu, Vaisrayele lava xandzukeke, ku katsa ni van’wana va vafumi va vona, va landzelele mikhuva leya thyaka.—Pisalema 106:35-38.
Hambi swi ri tano, le Greece na Rhoma ya khale, a ku endliwa swo biha ku tlula eIsrayele. Ku dlayiwa ka vana a swi tolovelekile ematikweni hamambirhi, naswona le Greece a swi tolovelekile leswaku vavanuna lavakulu va endla vuxaka bya rimbewu ni swifanyetana. Tindlu ta vafana lava nga tirhiseriwaka rimbewu a to khapa emutini wun’wana ni wun’wana wa Magriki wa khale. Le Mfun’weni wa Rhoma, tinghwavava ta vana a ti tele lerova a ku ri na swibalo swo hlawuleka ni masiku yo wisa lama endleriweke bindzu leri. Le tindhawini ta mintlangu, swinhwanyetana a swi pfinyiwa swi sindzisiwa ku etlela ni swiharhi. Mikhuva yo tano ya nsele a yi tele ni le matikweni man’wana ya khale.
Manguva lawa swi njhani? Xana vanhu se va hluvuke ngopfu lerova swilo swo hombolokisa xileswi swa rimbewu a swi nge tali namuntlha? Swichudeni swa Bibele a swi nge yi amukeli mianakanyo leyi. Va swi tiva kahle leswaku muapostola Pawulo u thye nguva leya hina a ku i “minkarhi yo nonon’hwa.” U hlamusele hi ku tirhandza loku nga tala ngopfu, ku rhandza ntsako, ni ku hela ka rirhandzu ra ndyangu leswi funengeteke vanhu va namuntlha, ivi a engeta: “Vanhu lavo biha ni vakanganyisi va ta ya emahlweni va nyanya ku biha.” (2 Timotiya 3:1-5, 13; Nhlavutelo 12:7-12) Xana ku karhatiwa ka vana loku hakanyingi ku endliwaka hi “vanhu lavo biha ni vakanganyisi,” ku ye emahlweni ku nyanya?
Xiphiqo Lexikulu
Hakanyingi ku pfinyiwa ka vana swi tumbetiwa exihundleni, lerova swi kale swi vitaniwa leswo kumbexana i milandzu leyi ngopfu-ngopfu yi nga vikiwiki. Hambi swi ri tano, milandzu yo tano yi hlohlomukile yi vonaka swinene eka makume ya malembe ya sweswinyana. Le United States, Los Angeles Times yi endle nkambisiso emhakeni leyi. Yi kume leswaku 27 wa tiphesente ta vavasati na 16 wa tiphesente ta vavanuna va pfinyiwile loko va ha ri vana. Hambi leswi tinhlayo leti ti chavisaka, leti nga kumbeteriwa kunene hi vukheta le United States na tona a ti ri henhla swinene.
Le Malaysia, ku karhatiwa ka vana ku andze hi makhamba ya mune eka khume ra malembe lama hundzeke. Le Thailand, eka nkambisiso wun’wana kwalomu ka 75 wa tiphesente ta vavanuna va pfumerile leswaku va endle rimbewu ni tinghwavava ta vana. Le Jarimani, valawuri va pimanyeta leswaku kwalomu ka vana va 300 000 va pfinyiwa lembe na lembe. Hi ku ya hi Cape Times ya le Afrika Dzonga, nhlayo ya swiviko swa ku pfinyiwa ko tano swi kule hi 175 wa tiphesente eka malembe ya sweswinyana manharhu. Le Netherlands ni le Canada, vakambisisi va kume leswaku kwalomu ka n’we xa nharhu xa vavasati hinkwavo va pfinyiwile loko va ha ri vana. Le Finland, 18 wa tiphesente ta vanhwanyana lava nga eka ntangha nkaye (va malembe ya 15 kumbe 16) na 7 wa tiphesente ta vafana va vule leswaku va tshame va endla rimbewu ni un’wana loyi a va tlulaka hi ntlhanu wa malembe.
Ematikweni yo hambana-hambana ku sungule ku vikiwa swilo leswi chavisaka hi ta mimpambukwa ya vukhongeri leyi pfinyaka vana hi tindlela to homboloka ni leti vavisaka. Hakanyingi, lava va vikaka leswaku va hlaseriwile hi vugevenga lebyi a va tshembiwi, naswona a va tweriwi vusiwana.
Kutani ku pfinyiwa ka vana a hi nchumu lowuntshwa kumbe lowu nga tolovelekangiki; i xiphiqo xa khale lexi nga xikulu namuntlha. Vuyelo bya xona byi nga onha swinene. Vo tala lava va nga pfinyiwa va karhatiwa hi mintlhaveko leyi enteke ya ku titwa va nga pfuni nchumu naswona va nga tixiximi. Lava nga ni vutivi emhakeni leyi va longoloxe vuyelo byin’wana lebyi toloveleke eka vanhwanyana lava etleleke ni xaka ra vona, tanihi ku baleka ekaya, ku tirhisa swidzidzirisi ni byala hi ndlela yo biha, ku khomiwa hi gome, ku ringeta ku tisunga, ku hunguka, vunghwavava, nkelunkelu, ni swiphiqo swo dyondza. Swi nga vanga leswaku enkarhini lowu taka a nga swi koti kahle ku va mutswari, a tsandzeka ku nyanyuka hi nkarhi wa rimbewu, ku va ni xisila, ku tekiwa hi loyi a nga mupfinyi wa vana, ku tekana ka vavasati, vunghwavava, ni ku va la pfinyaka vana.
Vuyelo lebyi a byi papalateki eka muhlaseriwa; naswona ku hava loyi a nga titsetselelaka eka mahanyelo yo biha hi ndlela leyi twalaka hi mianakanyo ya leswaku u pfinyiwile enkarhini lowu hundzeke. Ku pfinyiwa a ku endli leswaku vahlaseriwa va nga tikhomi kahle kumbe va tlula nawu; naswona a swi byi herisi vutihlamuleri bya vona bya munhu hi xiyexe eka swilo leswi va swi hlawulaka evuton’wini enkarhini lowu taka. Kambe vuyelo lebyi fanaka ni lebyi eka vahlaseriwa hakunene byi ni khombo. Eka xivutiso lexi va engetela hi ku tshikilela va ku, Xana hi nga va sirhelela njhani vana eku pfinyiweni?