“Xitimela Xa Vuhunguki” Xa Le Afrika Vuxa

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EKENYA

MAKUNGU ya Britain yo aka xiporo xa xitimela xi tsemakanya Afrika Vuxa malembe yo tlula 100 lama hundzeke, a ma nga sekeriwi ngopfu hi palamendhe ya le London. Un’wana loyi a a lwisana na wona u tsale hi ndlela yo hlekula a ku:

“Xi ta durha ngopfu;

A ku na loyi a tivaka leswaku xikongomelo xa xona i yini;

Leswaku xi ta sungula kwihi a ku na la swi tivaka;

Leswaku xi ta fika kwihi a swi tiviwi hi munhu.

Leswaku ntirho wa xona i yini a ku na la nga ku byelaka;

Leswaku xi ta rhwala yini a ku na la nga ku hlamuselaka;

Hikwalaho ku nga khathariseki ku hiseka ka George Curzon,

Hakunene i xitimela xa vuhunguki.”

Kahle-kahle, ntirho lowu a wu nga langutiwi hi ndlela leyi wu hlamuseriwaka ha yona laha henhla. Xiporo lexi a ku languteriwe leswaku xi ta leha tikhilomitara ta kwalomu ka 1000, ku suka eMombasa, ku nga hlaluko ra lwandle le Kenya, eLwandle-nkulu ra India, ku ya fika eka Tiva ra Victoria. Loko se xi herile, vaseketeri va xona va tiyisekisile, va vule leswaku xi ta kondletela mintirho ya mabindzu ni nhluvuko naswona xi ta herisa mukhuva wo xavisa mahlonga etikweni. Mali leyi a yi ta tirhisiwa ku aka xiporo lexi a ku ringanyetiwa 25 wa timiliyoni ta tirhandi, leyi nga ta hakeriwa hi vahakeri va xibalo va le Britain. A ku ta hela kwalomu ka mune ku ya eka ntlhanu wa malembe xi ri karhi xi akiwa.

Hambiswiritano, vuxokoxoko bya kona a byi nga enelanga. Loko munjhiniyara lonkulu, George Whitehouse a fika eMombasa hi December 1895, o va ni mpfampfarhuto ntsena wa laha xiporo xi nga ta famba kona. Kambe leswi Whitehouse a swi kumeke endzhakunyana a swi ri xihinga. Evupela-dyambu bya Mombasa a ku ri ni ndhawu yo hisa swinene, yo pfumala mati, leyi a yi papalatiwa hi vatleketleri vo tala. Ku engetela kwalaho, xiporo a xi ta hundza hi le ka savasana ra tikhilomitara ta 500 leri nga ni magungu lama nga ni tinghala to tala ni maseke swin’we ni tinsuna. Kutani ku landzela ndhawu leyi tlakukeke hikwalaho ka tivholkheno, leyi hambanisiwaka hi 80 wa tikhilomitara hi ku anama ta Nkova Lowukulu (Great Rift Valley), lowu enteke ku ringana 600 wa timitara. Tikhilomitara ta kwalomu ka 150 to hetelela ku ya etiveni a ku vuriwa leswaku a ku ri ndhawu ya misava leyi tsakamaka ngopfu. A swi hlamarisi leswi ku akiwa ka xiporo lexi a ku ta va xiendlakalo lexi tsakisaka eAfrika.

Swiphiqo Swo Sungula

Swi le rivaleni leswaku ntirho lowukulu swonghasi a wu ta lava vatirhi vo tala. Tanihi leswi vanhu va le Mombasa a va nga talanga, vatirhi va landziwe eIndia. Hi 1896 ntsena, ku fike vanhu vo tlula 2000 hi xikepe—lava akaka hi maribye, vafuri, vavatli, vakambisisi va mbango, vampfampfarhuti, vamatsalana ni vatirhi van’wana.

Nakambe a ku ri ni mhaka ya leswaku Mombasa yi fanele yi va ndhawu leyi faneleke yo amukela nhundzu yo tala leyi nga ta tisiwa leswaku ku ta akiwa xiporo xa 1000 wa tikhilomitara. Xiporo hi xoxe a xi ta lava tinsimbi ta xiporo ta 200 000, nsimbi ha yin’we a yi lehe kaye wa timitara naswona a yi tika 200 wa tikhilogirama. Nakambe a ku laveka swo andlalela ha swona swa 1,2 wa timiliyoni (vunyingi bya swona a swi ri swa nsimbi). Leswaku ku hlanganisiwa xiporo ni swo andlalela a ku ta laveka ku tisiwa 200 000 wa swinsimbana, 400000 wa mabawuti swin’we ni swikhweketo swa 4,8 wa timiliyoni swo huma ematikweni mambe. Ku engetela kwalaho, a ku fanele ku tisiwa, tinhloko ta switimela, matorokisi yo rhwala mafurha kumbe mati, matorokisi ya le ndzhaku lama yimisaka xitimela, matorokisi ya nhundzu swin’we ni matorokisi yo khandziyisa vanhu. Kambe ku nga si endliwa xiporo xo sungula, a ku fanele ku akiwa switichi, ndhawu yo veka nhundzu, vutshamo bya vatirhi, ndhawu yo lunghisela eka yona ni tindhawu to tirhela eka tona. Hi ku hatlisa xidorobana xo rhula xa le ribuweni xi cinciwe xi va hlaluko ra manguva lawa.

Hi ku hatlisa Whitehouse u xiye leswaku ku ta va ni xiphiqo xa mati; swihlovo swi nga ri swingani leswi nga eMombasa a swi nga swi enerisi swilaveko swa vanhu va ndhawu leyi. Kambe a ku laveka mati yo tala yo nwa, yo hlamba ha wona ni ya ku aka ha wona. Whitehouse u tsale a ku: “Hi ku ya hi leswi ndzi swi voneke ni leswi ndzi swi tivaka hi tiko leri, ndzi ringanyeta leswaku mati ma tisiwa hi switimela eka timayili ta 100 [tikhilomitara ta 160] to sungula.” Switimela leswi swo rhwala mati a swi fanele swi tisa tilitara ta 40 000 hi siku!

Eku sunguleni, vaaki va xiporo va tlhantlhe xiphiqo lexi hi ku pfala xinambyana ivi va aka damu ro hlayisela mati ya mpfula. Endzhakunyana ku tisiwe muchini lowu susaka munyu eka mati ya le lwandle.

Hi loko ntirho wu sungula, naswona eku heleni ka 1896—ku nga nkarhi wo ringana lembe endzhaku ka loko Whitehouse a fike eMombasa—se a ku akiwe xiporo xo leha 40 wa tikhilomitara. Ku nga khathariseki ntirho lowu wonghasi, vaxopaxopi se a va sungule ku vula leswaku loko ntirho wo aka wu nga hatlisisiwi, xitimela a xi nge ri teki riendzo ro sungula leri nga ta sungula eTiveni ra Victoria ku kondza ku va eku sunguleni ka va-1920!

Ku Tsemakanya Rivala Ra Taru

Hi nkarhi lowu fanaka, vatirhi a va hlaseriwa hi vuvabyi. Hi December 1896, matende ya le xibedlhele a ma ri ni vatirhi vo tlula 500 lava khomiweke hi dari, magagana, marhumba ya le tindhawini to hisa ni nyumoniya. Mavhiki ma nga ri mangani, hafu ya vatirhi a va etlele hikwalaho ka vuvabyi.

Hambiswiritano, ntirho wu ye emahlweni, naswona hi May xiporo se a xi lehe tikhilomitara to tlula 80, xi fika eRivaleni ro oma ra Taru. Hambileswi eku sunguleni ndhawu leyi a yi vonaka swi ta olova ku aka eka yona, Taru a ku ri khwati leri nga ni swihlahla swa mitwa leswi leheke ku ringana ni munhu. A ku ri ni ritshuri ra hondzosi leri a ri karhata vatirhi. Dyambu a ri dlaya ni vusokoti, a ri vavula misava—ndhawu ya kona a yi tele hi mitwa yi tlhela yi hisa swinene. Hambi ku ri ni vusiku a swi nga talanga leswaku mpimo wa mahiselo wu va ehansi ka 40°C. Mutsari M. F. Hill u vule leswi loko a tsala matimu yakwe ya ximfumo malunghana ni xiporo lexi: “A swi tikomba onge moya wa Afrika a wu lwisana ni ku endliwa ka xiporo lexi a xi endliwa hi valungu.”

Ku Hlaseriwa Hi Tinghala

Eku heleni ka 1898 xiporo se a xi fika ekusuhi ni Nambu wa Tsavo, xi lehe tikhilomitara ta 195. Kutani, ku engetela eka mumu lowu a wu ri kona, ku humelele xiphiqo xin’wana—tinghala timbirhi ti sungule ku hlasela vatirhi. Tinghala to tala ta swi papalata ku dya vanhu. Leti ti hlaselaka vanhu, hakanyingi ti va ti dyuhale ngopfu kumbe ti lamarile lerova ti nga swi koti ku hlongorisa swiharhi. Tinghala leti timbirhi ta le Tsavo, ya xinuna ni ya xisati, tona a ti hlamarisa. A ti nga dyuhalanga naswona a ti nga lamalanga, a ti nyandlamela ni vusiku ti fika ti khoma vanhu ivi tifamba na vona.

Vatirhi lava chuheke va sungule ku aka rihlampfu leri nga ni mitwa, ri rhendzela laha va tshamaka kona, a va tshivela ndzilo nkarhi hinkwawo, va tlhela va veka valanguteri lava a va ba madiramu ya oyili leswaku va chavisa swiharhi leswi. Hi December vatirhi a va hlaseriwe hi tinghala lerova van’wana va vona va yimise xitimela lexi a xi tlhelela eMombasa hi ku etlela exiporweni, kutani 500 wa vona va tihoxa endzeni. Ku lo sala vatirhi va kwalomu ka 48 ntsena. Ku aka ku yimile eka mavhiki manharhu lama landzeleke tanihi leswi vatirhi a va ringeta ku aka tindlu to tiya leswaku va tisirhelela.

Eku heteleleni, tinghala ti dlayiwile naswona ntirho wu tlhela wu sungula.

Swiphiqo Swin’wana

Exikarhi ka 1899 xiporo se a xi fike eNairobi. Loko xi suka kwalaho xi kongome evupela-dyambu xi hundza xiyehlo xa kwalomu ka 400 wa timitara ku ya eNkoveni Lowukulu kutani xi gonya xiganga lexi nga eka tlhelo lerin’wana ivi xi tsemakanya khwati leri tlhumeke ni magova yo enta ku kondza xi fika eMau Summit, ndhawu leyi tlakukeke ku ringana 2600 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle.

Swiphiqo swa ku aka xiporo endhawini yo biha ku fana ni leyi a swi tika, kambe a ka ha ri ni swiphiqo swin’wana. Hi xikombiso, tinhenha ta ndhawu yoleyo a ti ta laha hi tshamaka kona kutani ti yiva swo aka ha swona—tinqingho ta thelegrafu leswaku ti endla swin’wetsin’wetsi ha tona swin’we ni mabawuti, tintambu ni swiphemu swa swiporo leswaku ti ta endla matlhari ha swona. Loko a vulavula hi mhaka leyi, Sir Charles Eliot, khale ka khomixinara wa le Afrika Vuxa, u tsarile: “Anakanya leswaku vukhamba a byi ta va byi tele njhani eswiporweni swa le Yuropa loko tinqingho ta thelegrafu a ti ri swin’wetsin’wetsi swa le nhan’wini kutani swiporo swi ri swibamu swa xiyimo xa le henhla swo tlanga ha swona . . . A swi hlamarisi leswi [vanhu va ndhawu leyi] va weleke endzingweni lowu.”

Xiphemu Xo Hetelela

Loko vatirhi va rhalaweyi va saleriwe hi tikhilomitara ta khume to hetelela ku ya eTiveni ra Victoria, vuvabyi bya magagana ni bya dari byi tinyike matimba enkampeni. Hafu ya vatirhi a va vabya. Hi nkarhi lowu fanaka timpfula a ti lo vuya, ti endla ndhawu leyi a yi tsakama swinene yi nyanya ku va ndzhope. Vuandlalo bya xiporo byi sungule ku olova lerova switimela swo tisa nhundzu yo aka swi boheke ku rhuriwa mindzhwalo swi ri karhi swi famba; loko swo yima a swi ta wa ivi swi nyupela endzhopeni. Mutirhi un’wana u hlamusele xitimela xi ri “lexi fambaka hakatsongo-tsongo, hi vukheta, xi ri karhi xitsekatseka, xi ya ehenhla ni le hansi ku fana ni xikepe lexi biwaka hi magandlati, xi ri karhi xi phyandlasa ndzhope wu wela ekule hi timitara tinharhu ematlhelo ka xona.”

Eku heteleleni, hi December 21, 1901, ku beleriwe xikhweketo xo hetelela eka xiporo xo hetelela le Port Florence (sweswi ku nga Kisumu), eribuweni ra Tiva ra Victoria. Loko se xi helerile, xiporo xo leha 937 wa tikhilomitara, ku hele ntlhanu wa malembe ni mune wa tin’hweti xi ri karhi xi akiwa naswona xi dye mali yo ringana R45 700 000. Vatirhi vo huma eIndia vo tlula 2000 eka lava va 31 983, va file, van’wana va tlhelele eIndia, naswona van’wana va magidi va sale kwalaho naswona sweswi va andze va va vaaka-tiko vo huma eAsia le Afrika Vuxa. Ku akiwe switichi swa xitimela swa 43, swin’we ni mabuloho lamatsongo ya 35 ni mabuloho lamakulu yo tlula 1000.

Mutsari Elspeth Huxley u ri “i xiporo lexi laveke xivindzi eka hinkwaswo leswi nga emisaveni.” Kambe, xivutiso xa ha tlakuka, Xana vuyelo byi tise mpfuno, kumbe xana xiporo lexi kahle-kahle a xo va “xiporo xa vuhunguki,” ku tlanga hi nkarhi wo tala, mali ni vutomi?

Xiporo Lexi Namuntlha

Nhlamulo ya xivutiso xexo yi kumeka hi ku kambisisa leswi humeleleke eka malembe ya kwalomu ka 100 ku sukela loko xiporo xo sungula xi hetiwile. Switimela leswi a swi tirhisa malahla swi siviwe hi switimela swa 200 leswi tirhisaka dizele namuntlha. Xiporo lexi xi ndlandlamuxiwile xi ya fika eka swidorobana ni madoroba-nkulu yo tala le Kenya ni le Uganda. Xi ve mpfuno swinene eku hluvukisiweni ka madoroba-nkulu ya Nairobi ni ya le Kampala.

Ntirho wa xitimela sweswi wu kambirhi. Xo sungula xi tleketla vanhu hi ku tshembeka na hi ku hlayiseka va ya laha va yaka kona. Xa vumbirhi, xitimela xi pfuneta ku tleketla nhundzu yo tanihi semendhe, kofi, michini, timhandzi ni swakudya. Ku tleketla mabokisi lamakulu yo rhwala nhundzu yo huma eswikepeni i bindzu lerikulu eka Rhalaweyi wa le Kenya.

Swi le rivaleni leswaku xitimela xi pfune ngopfu eAfrika Vuxa. Kumbexana siku rin’wana u ta tikuma u khandziye xitimela xa ndhuma lexi xi tshameke xi tseketseriwa hi ku vuriwa “xitimela xa vuhunguki.”

[Box/Picture on page 28]

KU FAMBA HI XITIMELA

EKA vavalangi ni vanhu va ndhawu leyi, xitimela i xofamba lexi rhandziwaka ngopfu, ngopfu-ngopfu exikarhi ka Mombasa na Nairobi. Switimela swi rhwala vanhu swi suka eNairobi ni le Mombasa siku rin’wana ni rin’wana hi 7:00 nimadyambu. Loko u khandziya eka xiyenge xo sungula kumbe xa vumbirhi, loko u nga si nghena u hlaya switiviso leswi namarhetiweke swa laha u nga ta veka kona nhundzu ni laha u nga ta tshama kona. Mulanguteri la yimeke ekusuhi wa ku vutisa loko u tsakela ku lalela hi 7:15 kumbe 8:30 nimadyambu. Wa hlawula kutani a ku nyika xiphephana xa kona.

Wa khandziya. Xitimela xi ba bele naswona ku tlanga vuyimbeleri loko xitimela xi ri karhi xi suka hakatsongo-tsongo exitichini.

Loko nkarhi wo lalela wu fika, ku na loyi a fambaka ephasejini a ri karhi a chaya mbila leyi a yi khomeke hi voko ku mi tivisa leswaku swakudya swi lulamile. Etorokisini ro dyela eka rona u hlawula swakudya enxaxamelweni wa swakudya; loko u ri karhi u dya, mutirhi u nghena ekamareni ra wena a lulamisa mubedo leswaku u ta etlela.

Loko xi suka ku va ka ha ri vusiku. Kambe loko u nga si etlela, u nga ha lava ku lumeka timboni ta kamara ra wena, u hlometela ehandle hi fasitere, kutani u nga ha tivutisa, ‘Xana mindzhuti leyi voningiwaka hi n’weti, ku nga va ku ri tindlopfu kumbe tinghala, kumbe ko va swihlahla ni minsinya? Xana a swi ri njhani ku etlela lahaya ehandle kwalomu ka malembe ya dzana lama hundzeke loko ka ha akiwa xiporo lexi? Xana a ndzi ta chava ku etlela kwalaho hi nkarhi wolowo? Ku vuriwa yini hi sweswi?’

Riendzo ri teka tiawara ta 14, xisweswo u kota ku vona swo tala loko dyambu ri sungula ku voninga tiko ra Afrika. Loko u ya eMombasa, muhlovo wa xivunguvungu wa dyambu lera ha ku tlhavaka wu vonaka ehenhla ka khwati ra mitwa, naswona ku sungula ku vonaka mirhi ya mincindzu kutani ku landzela byanyi lebyi tsemiweke kahle, mirhi leyi tsemiweke kahle, ni miako ya manguva lawa ya Mombasa. Varimi va rima masimu ya vona hi mavoko kasi vana lava baka hi nenge va tlakusela vakhandziyi va xitimela mavoko hi ku tsaka, va ri karhi va xeweta hi ku huwelela.

Loko u ri karhi u ya eNairobi, ku vonakala ku sungula ku humelela loko u ri karhi u sungula rivala lerikulu, leri pfulekeke. Kwalaho swa olova ku vona swiharhi, ngopfu-ngopfu loko u hundza Ntanga wa Swiharhi wa Nairobi.

Lowu i nkarhi wo tsakisa swinene. Hi xihi xitimela xin’wana lexi loko u ri eka xona u nga ta tsakela swakudya swo fihlula u ri karhi u hlalela timangwa ni timhala?

[Credit Line]

Kenya Railways

[Map/Pictures on page 27]

KENYA

Tiva ra Victoria

Kisumu

NAIROBI

Tsavo

Mombasa

LWANDLE-NKULU RA INDIA

[Credit Lines]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Map of Africa on globe: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

Male and female kudu. Lydekker

Trains: Kenya Railways

Lioness. Century Magazine