Vatatana—Lexi Endlaka Leswaku Va Nyamalala

“A ndzi tsundzuki Tatana na Manana va lwa kumbe va holova. Lexi ndzi xi tivaka hileswaku, tatana u lo na swi pfuketana—o suka a famba—hiloko a ya naro. A ndzi tivi lomu tatana a nga kona ku fikela namuntlha. Lexi ndzi xi tivaka hileswaku, a ndzi n’wi rhandzi.”—Bruce.

“Exikolweni, hi mina ntsena loyi a a nga ri na vatswari vambirhi naswona a a nga tshami endlwini . . . minkarhi hinkwayo a ndzi tivona ndzi ri xihlamariso. Minkarhi hinkwayo a ndzi titwa ndzi hambanile ni tintangha ta mina hinkwato.”—Patricia.

XIPHIQO xa mindyangu leyi nga riki na tatana xi vangiwe hi ku sunguriwa ka tifeme letintshwa. Loko vavanuna va suke emakaya va sungula ku tirha etifektri, nkucetelo wa vatatana emindyangwini wu sungule ku tsana; vamanana hi vona va byarheke ndzhwalo lowukulu wo kurisa vana.a Hambiswiritano, vatatana vo tala va ye emahlweni va tshama ni mindyangu ya vona. Kambe, exikarhi ka va-1960, nhlayo ya vanhu lava dlayaka vukati eUnited States yi sungule ku engeteleka swinene. Mindzilikana ya vukhongeri, ya timali ni ya tiko leyi sivelaka ku dlaya vukati yi sungule ku hahluka. Mimpatswa yo tala yi hlawule ku dlaya vukati hikwalaho ko khutaziwa hi vanhu lava tivulaka vatshila, lava tiyisekiseke leswaku ku dlaya vukati a ku va vavisi vana, entiyisweni, ka va pfuna. Buku leyi nge Divided Families—What Happens to Children When Parents Part, hi Frank F. Furstenberg, Lontsongo na Andrew J. Cherlin yi ri: “EBelgium, eFurwa ni le Switzerland, nhlayo ya vanhu [lava dlayaka vukati] yi engeteleke hilaha ku phindhiweke kambirhi [ku sukela hi va-1960], kasi eCanada, eNghilandhi ni le Netherlands yi engeteleke hilaha ku phindhiweke kanharhu.”

Hambileswi hi ntolovelo vana va salaka ni vamana wa vona endzhaku ka ku dlaya vukati, vatatana vo tala lava va siyaka mindyangu ya vona va lava ku hlayisa vuxaka ni vana va vona. Vuwundli lebyi hlanganyeriweke hi vatswari havambirhi lava dlayeke vukati hi wun’wana wa mintlhantlho leyi dumeke. Kambe, vatatana van’wana lava dlayeke vukati va ni swikongomelo leswinene, kambe vo tala va vona a va tali ku vonana ni vana va vona. Nkambisiso wun’wana wu paluxe leswaku ko va n’wana un’we eka vatsevu la vonaka tata wakwe la dlayeke vukati vhiki ni vhiki. Ku hela lembe hinkwaro vana volavo va kwalomu ka hafu va nga si vona vatata wa vona!

Ku Tsandzeka Ka Vuwundli Lebyi Hlanganyeriweke

Swi lava ntirhisano ni ku tshembana ngopfu leswaku mimpatswa leyi dlayeke vukati yi khomisana eka vuwundli lebyi hlanganyeriweke—ku nga timfanelo leti hakanyingi ti pfumalekaka. Valavisisi vambirhi ku nga Furstenberg na Cherlin va swi vekisa xileswi: “Xivangelo lexikulu lexi endlaka leswaku vatatana va tshika ku ya vona vana va vona, hileswi va nga laviki ku twa nchumu hi khale ka vasati va vona. Naswona vavasati vo tala va va ni langutelo leri fanaka hi khale ka vanuna va vona.”

I ntiyiso, vatatana vo tala lava dlayeke vukati va va vona vana va vona nkarhi ni nkarhi. Kambe hikwalaho ka leswi va nga ha katsekiki eka vutomi bya vana va vona bya siku ni siku, swa va tikela van’wana ku tikhoma tanihi vatatana loko va ri na vona. Vo tala va hlawula ku tlanga ni vana va vona ntsena, va heta nkarhi hinkwawo wa vona ni vana eka vuhungasi kumbe eku xaveni. Ari la nga ni malembe ya 14 hi vukhale u hlamusela mahelo-vhiki lawa a endzeriwaka hi tata wakwe hi ndlela leyi: “Hi hava xiyimiso xa leswaku hi ta endla yini, a swi kona swo fana nileswaku ‘U fanele u va ekaya hi hafu ku bile awara ya ntlhanu.’ A ku na nawu. Ndzi ntshunxekile. Naswona minkarhi hinkwayo tatana u ndzi xavela tinyiko.”—How It Feels When Parents Divorce, hi Jill Krementz.

Tatana la nga ni rirhandzu u fanele a ‘tiva ndlela yo nyika vana vakwe tinyiko letinene.’ (Matewu 7:11) Kambe tinyiko a ti sivi nkongomiso ni ku tshinya loku lavekaka. (Swivuriso 3:12; 13:1) Loko munhu a tshika ku endla ntirho wa mutswari kambe a va mutlangi-kulobye kumbe muendzi, kunene vuxaka bya tatana ni n’wana byi ta onhaka. Nkambisiso wun’wana wu gimetise xileswi: “Ku dlaya vukati ku nga byi onha hi ku helela vuxaka bya tatana ni n’wana.”—Journal of Marriage and the Family, May 1994.

Vavanuna van’wana va fularhela mindyangu ya vona—kumbe va nga vi na mhaka na yona—hi ku va va hambanisiwe ni vana va vona, va tsandzeka ku va seketela hi timali.b (1 Timotiya 5:8) Jaha rin’wana leri hlundzukeke leri nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi ri ri: “Ku hava lexi ndzi ehleketaka leswaku ndza xi rhandza eka tatana. A nga khathali, a nga hi wundli kumbe ku hi endlela xo karhi, ndzi ehleketa leswaku swa nyenyetsa leswi a swi endlaka.”

Vatswari Lava Nga Tekiwangiki

Nhlayo leyikulu ya vana lava velekiwaka hi vavasati lava nga tekiwangiki yi endle leswaku ku va ni nhlayo leyi tlakukeke swinene ya vana lava nga riki na vatatana. Buku leyi nge Fatherless America yi ri: “Kwalomu ka vana va n’we-xa-nharhu lava velekiwaka [eUnited States], sweswi va velekiwa hi vatswari lava nga tekanangiki.” Eka swihlangi swa kwalomu ka 500 000 leswi velekiwaka lembe ni lembe hi vanhwanyana lava nga ni malembe ya 15 ku ya eka 19, lava ringanaka 78 wa tiphesente i vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga tekanangiki. Kambe, ku tika ka vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi i xiphiqo xa misava hinkwayo. Naswona minongonoko leyi dyondzisaka hi ku sivela mbeleko kumbe ku papalata rimbewu, a yi yi cincanga ndlela leyi vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va tikhomaka ha yona hi tlhelo ra rimbewu.

Buku leyi nge Teenage Fathers, hi Bryan E. Robinson, ya hlamusela: “Ku tika ka munhu la nga tekiwangiki a ka ha khomisi tingana hilaha a ku khomisa tingana hakona emalembeni ya va-1960 hikwalaho ka leswi vanhu va nga ni ntshunxeko lowukulu malunghana ni rimbewu ni ku tika va nga si tekiwa. . . . Nakambe nkarhi hinkwawo vantshwa va namuntlha va tshamela ku byeriwa hi rimbewu eka vunavetisi, eka vuyimbeleri, eka tibayisikopo ni le ka thelevhixini. Vaviki va mahungu va le Amerika va byela vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi leswaku rimbewu ra nyanyula ni ku nyangalata, a va va byeli nchumu hi mimbuyelo ya xiviri evuton’wini hikwalaho ka ku tikhoma ko tano loku nga riki kunene hi tlhelo ra rimbewu.”

Vantshwa vo tala namuntlha va vonaka va nga tivi nchumu nikatsongo hi mimbuyelo ya rimbewu leri nga riki enawini. Xiya tinhlamulo tin’wana leti mutsari Robinson a ti kumeke: “‘A a nga vonaki a fana ni vanhu lava [nga tikaka]’; ‘A hi hlanganyela rimbewu kan’we hi vhiki’; kumbe ‘A ndzi nga ehleketi leswaku u nga tika loko hi hlangana ro sungula.’” Ina, vafana van’wana va swi tiva kahle leswaku rimbewu ri nga endla leswaku munhu a tika. Buku leyi nge Young Unwed Fathers yi ri: “Vantshwa vo tala [lava tshamaka edoroba-nkulu], va vona rimbewu ri ri ra nkoka leswaku va va ni ndhuma endhawini; loko muntshwa a hlanganyela rimbewu, swi vonaka onge u va nghwazi yo karhi. Vanhwanyana vo tala va nyikela hi rimbewu tanihi nyiko leswaku va kuma nyingiso wa majaha.” Evuton’wini bya le madoroba-nkulu, vafana lava nga si vaka ni n’wana va nga ha vungunyiwa hileswaku “va lumiwe hi mpfundla”!

Xiyimo lexi xi ya xi nyanya ku biha, loko u ehleketa hi nkambisiso wa 1993 lowu vulavulaka hi vamanana lava nga emalembeni yo nghena xikolo le California. Ku kumeke leswaku nhlayo ya mbirhi xa nharhu ya vanhwanyana va tikile, va nga tikisiwi hi vanghana va vona lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, kambe hi vavanuna lava nga ni malembe yo tlula 20 hi vukhale! Entiyisweni, minkambisiso yin’wana yi kombisa leswaku vamanana vo tala lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava nga tekiwangiki va tshame va sindzisiwa timhaka ta masangu va ha ri vatsongo swinene—kumbe ku pfinyiwa. Ku khomiwa hi ndlela yo biha ko tano ku kombisa ndlela leyi vanhu va manguva lawa va onhakeke ni ku homboloka ha yona.—2 Timotiya 3:13.

Lexi Endlaka Majaha Ma Famba

Vafana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava vaka vatatana va ha ri vatsongo a va tali ku byarha vutihlamuleri bya nkarhi hinkwawo bya ku khathalela vana va vona. Mufana un’wana loyi a tikiseke ntombhi yakwe u te: “Ndzi n’wi byele ndzi ku, ‘U ta sala u vona leswaku u endla yini.’” Kambe, hilaha xihloko lexi nga eka Family Life Educator xi kombisaka hakona, “vatatana vo tala lava ha riki vatsongo va vula leswaku va swi tsakela swinene ku va ni vuxaka lebyikulu ni vana va vona.” Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa vatatana lava ha riki vatsongo, lava nga tekangiki, lava ringanaka 70 wa tiphesente va endzele vana va vona kan’we hi vhiki. Xihloko lexi xi lemukisile: “Hambiswiritano, loko vana va ya va kula, a va nga ha endzeriwi ngopfu.”

Tatana un’wana la nga ni malembe ya 17 hi vukhale u nyikela swivangelo swa kona, u ri: “Loko a ndzi swi tivile leswaku swi ta nonon’hwisa ku yini, a ndzi ta va ndzi nga swi pfumelelanga leswaku swi humelela.” Vantshwa va nga ri vangani a va si wupfa emintlhavekweni naswona a va na wona ntokoto wo langutana ni leswi languteriweke eka vatswari. Naswona vo tala a va na yona dyondzo kumbe vutshila lebyi lavekaka bya ntirho leswaku va kota ku tihanyisa. Ematshan’weni ya leswaku va langutana ni tingana ta ku va va tsandzekile, vantshwa vo tala va hlawula ku siya vana va vona. Tatana un’wana la ha riki ntsongo u ri: “Swiphiqo swi lo vuya evuton’wini bya mina.” Un’wana wa rila: “A ndzi swi koti ku tikhathalela mina hi ndzexe; a ndzi tivi leswaku a ndzi ta endla yini loko a ndzo boheka ni ku khathalela [n’wana] wa mina.”

Madiriva Yo Bava

Eminkarhini ya Bibele Vayuda a va ri ni xiga lexi nge: “Vatswari va dye madiriva yo bava, kambe vana va kume nantswo wo bava.” (Ezekiyele 18:2, Today’s English Version) Xikwembu xi byele Vayuda leswaku a swi nga fanelanga leswaku swihoxo swa nkarhi lowu hundzeke swi phindhiwa enkarhini lowu taka. (Ezekiyele 18:3) Nilokoswiritano, vana va timiliyoni namuntlha swi vonaka va baveriwa hi “madiriva yo bava” ya vatswari va vona—va kuma nxupulo lowu vangiweke hi ku nga wupfi ka vatswari va vona, ku tsandzeka ka vona ku byarha vutihlamuleri ni ku tsandzeka ka vona etimhakeni ta vukati. Vulavisisi byo tala byi kombisa leswaku vana lava kulaka va nga ri na tatana va le khombyeni lerikulu ro vaviseka emirini ni le mintlhavekweni. (Vona bokisi leri nga eka tluka 7.) Nchumu lowu tshikilelaka ngopfu hileswi xiphiqo lexi xa ku pfumala kaya hakanyingi xi hundzaka ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wanyana—ku nga maxangu ni nhlomulo leswi yaka emahlweni.

Xana mindyangu leyi nga riki na vatatana yi nga humelela? Ina! Entiyisweni, mahungu lamanene hi lawa, xiphiqo lexi xa mindyangu leyi nga riki na tatana xi nga hluriwa. Xihloko xa hina lexi landzelaka xi ta hlamusela ndlela leyi xi nga hluriwaka ha yona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

MAKHOMBO YA KU KULA U NGA RI NA TATANA

Vana lava kulaka va nga ri na vatatana va langutane ni makhombo lamakulu. Hambileswi rungula leri landzelaka ri nga ha vavisaka van’wana loko va ri hlaya, kambe ku lemuka makhombo lawa i goza ro sungula ro sivela kumbe ku hunguta khombo leri. Hi kombela u tlhela u lemuka leswaku minkambisiso ya tinhlayo leti nyikeriweke yi khumba mintlawa ku nga ri vanhu vo karhi ntsena. Vana vo tala va kulela emakaya lama nga riki na tatana kambe va nga langutani ni xin’we xa swiphiqo leswi. Hilaha xihloko xa hina xo hetelela xi nga ta swi kombisa hakona, ku nghenelela ka vatswari ni ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele swi nga pfuna ngopfu ku hunguta ku nonon’hweriwa loku. Kutani ke, ehleketa hi makhombo man’wana lawa n’wana la nga riki na tatana a nga langutanaka na wona.

◼ Makhombo Lama Engetelekaka Ya Ku Pfinyiwa

Vulavisisi byi kombisa kahle leswaku ku pfumala tatana swi ri engetela ngopfu khombo ra ku pfinyiwa ka vana. Nkambisiso wun’wana wu komba leswaku eka milandzu leyi ringanaka 52 000 ya ku pfinyiwa ka vana, “72 wa tiphesente ta vana lava pfinyiweke hi lava va tshamaka ni mutswari un’we kumbe va nga tshamiki na vona havambirhi vatswari lava va velekeke.” Buku leyi nge Fatherless America ya tiyisekisa: “Ku engeteleka ka khombo ra ku pfinyiwa ka vana etikweni ra hina ku vangiwa ngopfu-ngopfu hi ku pfumaleka ka vatatana lava tekeke ni ku engeteleka ka vatatana lava nga vawundli, swigangu ni vavanuna van’wana lava nga swita-swi-famba.”

◼ Khombo Lerikulu Ra Ku Hlanganyela Eka Rimbewu Wa Ha Ri Ntsongo

Hikwalaho ka leswi ku talaka ku pfumaleka ka nkongomiso wa vatswari ekaya leri nga ni mutswari un’we, hakanyingi vantshwa va va ni nkarhi wo tala wo hlanganyela eku tikhomeni ko biha. Xivangelo xin’wana ku nga ha va ku ri ku kayivela ka ndzetelo wa vatswari. Ndzawulo ya Rihanyo ni Timhaka ta Vanhu ya le United States yi ri: “Vanhwanyana lava nga riki na tatana va le khombyeni leri phindhiweke kambirhi ni ku va ni khwiri.”

◼ Vusweti

Nkambisiso lowu endliweke eka vanhwanyana va vantima va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va le Afrika Dzonga wu gimete hi ku vula leswaku vusweti i nchumu lowu vatswari lava nga tekiwangiki va talaka ku langutana na wona. Vatsari va nkambisiso lowu va ri: “Eka milandzu ya kwalomu ka 50 wa tiphesente, vana volavo va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi a va tali ku tlhelela exikolweni.” Vamanana vo tala lava nga tekiwangiki va hetelela va nghenele vunghwavava ni ku ngungumerisa swidzidzirisi. Swi tano ni le matikweni ya le Vupela-dyambu. EUnited States, “vana lava ringanaka 10 wa tiphesente lava nga emindyangwini leyi nga ni vatswari vambirhi a va ri evuswetini [hi 1995], loko va pimanisiwa ni lava ringanaka 50 wa tiphesente lava nga emindyangwini leyi nga ni vamanana ntsena.”—America’s Children: Key National Indicators of Well-Being 1997.

◼ Ku Honisiwa

Vatswari van’wana lava nga voxe, va tikuma va bohekile ku tihlayisa naswona vutihlamuleri lebyi bya va tikela, a va wu kumi nkarhi lowu ringaneke wa ku va ni vana va vona. Wansati un’wana la tshikiweke u ri: “Ninhlikanhi a ndzi tirha, nivusiku a ndzi ya exikolweni—ndzi tihlakatile. Kunene ndzi va honisile vana.”

◼ Ku Vaviseka eMintlhavekweni

Hilaha ku hambaneke ni leswi vuriweke hi vatshila van’wana leswaku vana va hatla va lulama endzhaku ka ku dlaya vukati, valavisisi van’wana, ku fana na Dok. Judith Wallerstein, va kume leswaku ku dlaya vukati ku vavisa vana emintlhavekweni hilaha ku nga heriki. “Majaha ni vanhwana vo tala ngopfu lava nga exikarhi ka malembe ya 19 na 29 a va nga ri na xikongomelo emalembeni ya khume lama landzeleke endzhaku ka loko vatswari va vona va dlaye vukati. Va hanya handle ka xikongomelo . . . naswona va titwa va ri swikamba ntsena.” (Second Chances, hi Dok. Judith Wallerstein na Sandra Blakes­lee) Ku titekela ehansi, ntshikilelo, ku tikhoma hi ndlela ya vuhunguki ni vukarhi lebyi hambetaka a swi vonaka eka vana vo tala lava vamana wa vona va tshikiweke.

Buku leyi nge The Single-Parent Family yi ri: “Minkambisiso yo tala yi kombisa leswaku vafana lava velekiweke ku nga ri na munhu wa xinuna la nga ni matimba la khathalaka hi vutomi bya vona, va tala ku titwa va nga sirhelelekanga, va titekela ehansi, naswona hi ku famba ka nkarhi, va va ni xiphiqo xo endla vunghana lebyikulu ni vanhu van’wana. Swiphiqo leswi vanhwanyana va nga ha vaka na swona hikwalaho ko hanya ku nga ri na munhu wa xinuna loyi a va vekelaka xikombiso hakanyingi a swi vonaki kukondza va fika emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi kumbe endzhakunyana ka kwalaho, naswona swa va tikela ku endla vunghana lebyi humelelaka ni vanhu va xisati kumbe va xinuna loko se va kurile.”