Xana Vutomi Byi Lahlekeriwa Hi Nkoka Wa Byona?

“Emisaveni vutomi a bya ha ri bya nkoka. Ku dlaya munhu swi koxa madzana ma nga ri mangani ya tiphawundi [mali ya le Britain] naswona va tele lava rhandzaka ku endla ntirho lowu wa ku dlaya vanhu.”—The Scotsman.

Hi April 1999, eka ku dlayeteriwa ka vanhu loku hlamariseke misava hinkwayo, vana vambirhi va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va hlasele Xikolo xa le Henhla xa Columbine, eLittleton, le Colorado, U.S.A., va dlaya 15 wa vanhu. Vulavisisi byi kume leswaku un’wana wa vahlaseri lava, eka khompyuta yakwe a a tsale marito lawa: “VANHU LAVA FEKE A VA NA RITO!” Vahlaseri lava havambirhi va file eku hlaseleni koloko.

VANHU va dlayiwa emisaveni hinkwayo, naswona vanhu va ntsandza-vahlayi va dlayiwa hi ndlela ya tihanyi siku ni siku. Hi 1995, Afrika Dzonga a ri famba emahlweni emisaveni hi nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka, hi xiringaniso xa vaaki va 75 eka va 100 000. Vutomi a hi nchumu ngopfu-ngopfu etikweni ra le Amerika Dzonga, laha vanhu lava tlulaka 6 000 va dlayiweke hikwalaho ka swivangelo swa politiki hi 1997. Ku qacha vanhu leswaku va ya dlaya munhu se ko va ntolovelo. Xiviko xin’wana lexi humaka etikweni rero xi ri: “Lexi tsemaka nhlana, nhlayo ya vana lava dlayiwaka na yona yi tlakukile: Hi 1996, ku dlayiwe 4 322 wa vana, ku nga ku engeteleka hi 40 wa tiphesente emalembeni mambirhi ntsena.” Kambe, hambi ku ri vana se va hundzuka vadlayi—va dlaya vana van’wana kumbe vatswari va vona vini. Kunene vutomi a bya ha ri bya nkoka.

Ha Yini Ku Ri Ni “Moya Wa Ku Dlaya”?

Xana timhaka leti ni tinhlayo leti ti kombisa yini? Ti kombisa ku engeteleka ka ku nga xiximiwi ka vutomi. Vanhu lava rhandzaka matimba ni lava rhandzaka mali a va ehleketi loko va dlaya vanhu van’wana. Varhangeri va vaxavisi va swidzidzirisi va lerisa leswaku ku dlayiwa mindyangu hinkwayo. Va ndhundhuzela ku dlaya ka vona hi ku tirhisa marito yo biha yo kota lawa ma nge “ku susa,” “ku phyandlasa,” “ku herisa,” kumbe “ku tima” munhu loyi va n’wi hlotaka. Ku dlayeteriwa ka vanhu va rixaka ro karhi ku engetele nhlayo leyi naswona ku endle leswaku vutomi byi vonaka byi nga ri nchumu. Hikwalaho ka sweswo, ku dlaya ku ve mhaka ya siku ni siku emahungwini ya TV emisaveni hinkwayo.

Loko hi tlhandlekela eka madzolonga ni ku vavisiwa ka vanhu loku dzunisiwaka eka thelevhixini ni le ka tifilimi, vanhu hinkwavo va vonaka va ehleketa hi ku dlaya. Malunghana ni mhaka leyi Encyclopædia Britannica yi ri: “Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ku vulavula hi rifu swi dume hi ndlela leyi hlamarisaka. Lexi hlamarisaka, emahlweni ka kwalaho, rifu a ku ri mhaka leyi nga tolovelekangiki, naswona a swi tika ku vulavula ha rona.” Hi ku ya hi Josep Fericgla, profesa wa le Catalonia wa dyondzo ya ndhavuko wa vanhu, “rifu a ra ha ri mhaka yo chavisa etikweni ra hina, hikwalaho, rifu a ra ha heli emilon’wini ya vanhu va namuntlha.”

Kumbexana nchumu lowu kucetelaka ngopfu “moya wa ku dlaya” i mhaka leyi hangalakeke ya leswaku matimba, vulawuri, mali ni ku titsakisa i swa nkoka swinene ku tlula vutomi bya vanhu ni mahanyelo lamanene.

Xana ‘moya lowu wa ku dlaya’ wu ndlandlamuka njhani? Xana vatswari va nga endla yini ku lwa ni nkucetelo lowu wo biha lowu va rhendzeleke naswona wu khumbaka vana va vona? Leswi hi swin’wana swa swivutiso leswi nga ta hlamuriwa eswihlokweni leswi landzelaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Xana Vutomi I Bya Risima Ku Fikela Kwihi?

◼ “Swirho swa mintlawa yo karhi leswa ha riki switsongo [eMumbai, le Indiya] swi lava mali hi mahlo-ngati lerova swa pfumela ku hakeriwa mali leyi ringanaka 5 000 wa ti-rupee [R730] leswaku swi ya dlaya munhu.”—Far Eastern Economic Review.

◼ “U Dlaye Muhundzi Wa Ndlela Loyi A N’wi Tsoneke Fole.”—Xihloko xa mahungu eka La Tercera, eSantiago, le Chile.

◼ “Swi vitana kwalomu ka $7000 [R44 240] ku endla ntwanano wa ku dlaya vanhu eRhaxiya [hi 1995] . . . Mintwanano ya ku dlaya vanhu yi engeteleke ngopfu loko xiyimo xa ikhonomi xi sungula ku antswa eRhaxiya endzhaku ka ku wa ka vukhomunisi.”—Reuters leyi sekeriweke eka xiviko lexi nga eka Moscow News.

◼ “Muxavisi wa tindlu wa le Brooklyn u khomiwile . . . kutani a hehliwa hi ku hakela n’wana la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi yin’wana ya mali leyi ringanaka $1 500 [R9 500] leswaku a dlaya nsati wa yena la tikeke ni mana wakwe.”—The New York Times.

◼ ‘Mali leyi hakeleriwaka ku dlaya ya ehla [eNghilandhi]. Mali ya ku dlaya munhu yi ehlile ku suka eka [R300 000] emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke yi ya eka R50 000 [ku ya eka R100 000], leyi swi olovaka ku yi humesa.’—The Guardian.

◼ ‘Swigevenga leswi levaka swa le Balkan swi bihe ku tlula mintlawa ya Mafia. Lebyi i vugevenga lebyintshwa, lebyi nga ni milawu leyintshwa ni matlhari lamantshwa. Swi ni swibuluki ni swibalesa leswikulu naswona a swi xungeti.’—The Guardian Weekly.