Va-quaker “Matshalatshala Yo Endla Tiko Ro Kwetsima”

HI JULY 1656, xikepe lexi vitaniwaka Swallow, lexi humaka eBarbados, le West Indies, xi fike xi yima le Boston, eMassachusetts, laha sweswi ku vitaniwaka United States of America. Richard Bellingham, xandla xa ndhuna-nkulu ya koloni ya Massachusetts, u lerise leswaku, Mary Fisher na Ann Austin, va nga pfumeleriwi ku xika exikepeni. Emindzhwalweni ya vona ku kumeke tibuku ta 100 leti a ku vuriwa leswaku ti tamele “dyondzo leyi thyakeke, ya mavunwa naswona leyi nga ni nhlambha.”

Tibuku teto ti hisiwile entsendzeleni. Kutani vavasati volavo va khomiwile, va hluvuriwa va sala va ri cheleni, kutani va kambisisiwa ku vona loko va ri ni swilo leswi fambisanaka ni vuloyi. Mafasitere ya khotso ra vona ma lemiwile, naswona ku hele mavhiki ya ntlhanu vavasati lava va tshame emunyameni. Un’wana ni un’wana loyi a a ta ringeta ku vulavula na vona, a a ta rihisiwa tiphawundi ta ntlhanu. Eku heteleleni, Mary Fisher na Ann Austin va tlheriseriwe eBarbados.

N’wamatimu wa nkarhi wolowo u vutise vamajistarata a ku: “Ha yini ku fika ka vavasati lava vambirhi ku mi chavise swonghasi onge hiloko vuthu lerikulu ri tsemakanye mindzilakana ya n’wina ku ta mi hlasela”? Vavasati lava vambirhi, lava a ku vuriwa leswaku va ni “khombo” entiyisweni a ku ri varhumiwa vo sungula va Va-quaker lava fikeke eAmerika N’walungu. Xana Va-quaker a ku ri vamani, naswona ha yini a va tekiwa va ri ni khombo?

Vandla Ra Vanghana

Va-quaker kumbe Vandla ra Vukhongeri ra Vanghana, ri sungule hi lembe-xidzana ra vu-17 le Nghilandhi. Loyi a sunguleke vandla leri ra Vanghana a ku ri George Fox (1624-91), n’wana wa mufana wa muluki loyi a velekiweke le Leicestershire. Endzhaku ko vula leswaku u twe rito ro hlamarisa, Fox u gimete hileswaku a nga swi kota ku vulavurisana hi ku kongoma ni Xikwembu naswona xi n’wi byela swo karhi hi ku kongoma ku nga ri na muhlanganisi exikarhi ka xona na yena. Buku leyi nge, A Religious History of the American People yi ri: “Lembe leri tivekaka leri Vandla ra Vanghana ri sunguleke ha rona i 1652.”

Xana swi tise ku yini leswaku Vandla ra Vanghana ri vitaniwa Va-quaker? Vito leri nge Quakers ri tekiwe eka Xinghezi, ri vula ku tsekatseka kumbe ku rhurhumela. Buku yin’wana yi vula leswaku a va sungula hi “ku rhurhumela loko Xikwembu xi ri kusuhi ni ku va hlavutela timhaka.” Yin’wana yi vula leswaku a va “rhurhumela hikwalaho ko xiya vutengi ni vukulu lebyi nga pimekiki bya Xikwembu.” Xikongomelo xa Va-quaker a ku ri ku kuma ntiyiso wa vukhongeri ni ku pfuxelela Vukreste bya khale.

A va vula leswaku nkongomiso va wu kuma eka moya lowo kwetsima, vaprofeta va le Bibeleni, vaapostola va Kreste, ni le ka “ku voningeriwa” ka le ndzeni kumbe “rito,” leri fambisanaka ni ntiyiso wa moya. Hikwalaho, eminhlanganweni ya vona a ku miyeriwa leswaku munhu ha un’we a ta kuma nkongomiso wa Xikwembu. Naswona loyi a kumeke rungula leri humaka eka Xikwembu a a fanele a vulavula.a

Va-quaker va kholwa leswaku munhu u fanele a hanya hi vululami, a tshembeka swinene, a hanya vutomi byo olova naswona a papalata madzolonga. A va kholwa nileswaku Vakreste hinkwavo, ku katsa ni vavasati, va fanele va chumayela. Va-quaker a va chaviwa ni ku ka va nga tshembiwi hileswi a va nga byi amukeli vukhongeri lebyi tolovelekeke, a va papalata mikhuva leyi tolovelekeke ya vukhongeri naswona a va vula leswaku va kongomisiwa hi rito ro karhi ku nga ri hi ntlawa wa vafundhisi. Nchumu lowu a wu tsona van’wana vurhongo a ku ri ndlela leyi Va-quaker a va byi hisekela ha yona vurhumiwa, leswi endleke leswaku va hlundzukeriwa, va biwa, ku kala ku nghenelela ni vafumi.

Le Nghilandhi, Va-quaker a va xanisiwa ni ku khomiwa, naswona le New England, a va hlongoriwa hambi ku ri ku dlayiwa. Hi xikombiso, exikarhi ka 1659 na 1661, varhumiwa lava landzelaka, Mary Dyer, William Leddra, William Robinson na Marmaduke Stephenson va sungiwile le Boston. Van’wana va bohiwe hi tinsimbi, va gandlisiwa mfungho kumbe va biwa. Van’wana va tsemiwe tindleve. Wanuna la vitaniwaka William Brend u biwe hi ntambhu leyi nga ni xikontiri ka 117 hala nhlaneni a nga ambalanga nchumu. Hambileswi va khomiweke hi tihanyi to tano, Va-quaker va andzile.

William Penn Ni “Matshalatshala Yo Endla Tiko Ro Kwetsima”

Ku sukela hi 1681, ntokoto wa Va-quaker va le Amerika N’walungu wu cince hi ndlela yo hlamarisa. Eka leswi vuriwaka “matshalatshala yo endla tiko ro kwetsima” etimhakeni to rhangela tiko, William Penn (1644-1718), muntshwa wa Munghezi la joyineke Vandla ra Vanghana, u simeke koloni leyi a yi kongomisiwa hi mavonelo ya Va-quaker naswona yi lawuriwa hi vona. Penn, n’wana wa mufana wa ndhuna ya vuthu ra le matini ra le Britain, loyi a a pfumela leswaku madzolonga ni nyimpi swi hoxile, u khomiwile hikwalaho ko chumayela ni ku tsala hi mavonelo yakwe.

Leswaku a hakela mali leyi a a yi kolota tata wa Penn, Hosi Charles u nyike Penn nsimu leyikulu le Amerika N’walungu. Nawu wa le vuhosini wu nyike Penn loyi a ha ri muntshwa matimba lamakulu ngopfu ehenhla ka koloni yoleyo leyintshwa, leyi thyiweke vito ra Pennsylvania, leri vulaka “Makhwati ya Penn,” ku tsundzukiwa Penn, Ndhuna ya Vuthu ra le Matini. Kwalaho, vanhu va vukhongeri hinkwabyo a va ta kuma ntshunxeko wa vukhongeri eka yona.

Penn u rhange hi ku rhumela muzala wakwe William Markham eAmerika leswaku a ya va muyimeri wakwe eku endleni ka leswaku Valungu va nga ri vangani lava nga eka koloni leyintshwa va n’wi tshemba ni ku ya xava ndhawu eka Maamerika lama Beburiweke kwalaho. Hi 1682, Penn u tlute a gonya hi Nambu wa Delaware, kutani a vona koloni yakwe ro sungula. U endle ntwanano lowunene ni vanhu lava beburiweke kwalaho eShackamaxon (leyi sweswi yi vitaniwaka Kensington, ku nga xiphemu xa Philadelphia). Kutani, kwalomu ka khilomitara ku suka eShackamaxon, u sungule ndhawu leyintshwa yo tshama eka yona kutani a yi thya vito leri nge Philadelphia, leri vulaka “Rirhandzu ra Vumakwerhu.” Ndhawu yoleyo yi kule hi ku hatlisa.

Penn u tlhelele eNghilandhi a ya navetisa ndhawu yoleyo leyintshwa ni ku khutaza vanhu leswaku va rhurhela kwalaho. U tsale hi ta tindhawu ni makhwati lamanene, nambu wo saseka, swiharhi ni madzovo ya swona. U tshembise leswaku hulumendhe leyi leyintshwa yi ta xixima vanhu va vukhongeri byin’wana naswona ku ta va ni ku rhula eka yona. Hinkwavo a va amukeleka—vatshila, swisiwana ni lava nga ni mavonelo ya vona lava va hisekelaka ku hoxa xandla eka hulumendhe yoleyo leyinene.

Va-quaker lava humaka eNghilandhi ni le Ireland N’walungu lava a va balekela swiphiqo swa le Yuropa swa tiko ni swa tipolitiki va kongome endhawini leyi. Mintlawa ya Maprotestente ni yin’wana yo tano yi fikile yi huma etikweni ra Rhine eYuropa. Eku sunguleni a ku tele Va-quaker, naswona Penn u vule leswaku ndhawu yoleyo a yi ta va ndhawu leyinene ngopfu. Hi 1683, u tsale a ku: “Ku khomiwe minhlangano yimbirhi ya mani na mani, . . . kutani ku pasisiwe milawu ya 70 naswona a ku vanga ni ku kanetana lokukulu.” Kambe, langutelo lerinene leri vanhu a va ri na rona hi ndhawu yoleyo a ri nga ta tlhaveriwa hi dyambu.

Matshalatshala Ma Sungula Ku Tsana

Nawu wa koloni ya Penn a wu nyika vanhu hinkwavo ntshunxeko wo hanya hi ku pfumelelana ni ripfalo ra vona. Xisweswo, loko swi vonaka swi fanerile leswaku ku tirhisiwa madzolonga leswaku ku hlayisiwa nawu ni ku hleleka, ku sungule xiphiqo xin’wana hileswi Va-quaker a va nga swi lavi ku tirhisa matlhari—xiphiqo xexo xi sungule ku kula ni ku nyanya hi ku famba ka nkarhi. Eku sunguleni, Penn u bakanye mhaka leyi hi ku hlawula swandla swakwe leswi nga riki Va-quaker, leswaku swi ta, “tirhisa voko ra nsimbi eka vaakelani va hina loko swi fanela, hi ku vula kakwe.” Hi 1689, nyimpi leyi a yi xungeta exikarhi ka vona ni tiko ra Furwa yi tise ntlhontlho lowukulu eka Va-quaker hikwalaho ka xiboho xa vona xo ala ku tirhisa matlhari.

Lexi nyanyiseke swiphiqo, vanhu vo tala lava a va fika endhawini yoleyo, lava vunyingi bya vona a ku nga ri Va-quaker, va fike va lwa va teka ndhawu eka Maamerika lama Beburiweke kwalaho. Xisweswo, leswi lava fikaka a va ya va tala ku tlula Va-quaker, va sungule ku tlulana milenge ni vanhu va kwalaho.

Lexi onheke hinkwaswo eka vulawuri bya tipolitiki bya Va-quaker hiloko ndhuna-nkulu ni tikhanselara takwe va sungule nyimpi ku lwa ni vanhu lava a va tshama kwalaho va nyimba ya Va-delaware ni ya Va-shawnee hi 1756. Hikwalaho ka sweswo, Va-quaker va humile eka hulumendhe, va herisa ku fuma ka vona. Hikwalaho, endzhaku ka 75 wa malembe, “matshalatshala yo endla tiko ro kwetsima” lama sunguriweke hi Penn ma xaxile.

Hi ku famba ka nkarhi, ku hisekela vukhongeri ka Va-quaker ku sungule ku tsana loko va ya va ganya. Mu-quaker, Samuel Fothergill, u te: “Leswi a va voyamele eka swilo swa misava leyi, [vaaki lava nga Va-quaker] a va nga ta swi kota ku dyondzisa vana va vona milawu leyi vona se va yi rivaleke.” Hi ku famba ka nkarhi, ku ve ni mimpambukwa.

Penn ni vaseketeri vakwe swi nga ha endleka a va ri ni tipakani letinene naswona swi va fambele kahle swa xinkarhana; kambe, swi nga ha endleka a va yi twisisanga kahle kumbe a va yi tekelanga enhlokweni dyondzo ya Yesu leyi vulaka leswaku yena ni vadyondzisiwa vakwe a ‘hi xiphemu xa misava.’ (Yohane 17:16) Hikwalaho, ntiyiso hi leswaku, nchumu wun’wana ni wun’wana lowu ringetaka ku hlanganisa vukhongeri ni tipolitiki ta misava, ku nga khathariseki leswaku wu endliwa hi xikongomelo lexinene ku fika kwihi, Xikwembu kumbe N’wana wa xona, a va nge wu katekisi. (Yakobo 4:4; 1 Yohane 5:19) Hikwalaho, a wu nge humeleli.—Pisalema 127:1.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

“MFUMO WA MINA A HI XIPHEMU XA MISAVA LEYI”

Ha yini Yesu a vule marito wolawo, hilaha ma tsariweke hakona eka Yohane 18:36? Nhlamulo yi va erivaleni loko hi twisisa leswi Mfumo wa Xikwembu wu nga swona. Xihloko lexikulu xa dyondzo ya Yesu, ku nga Mfumo wa Xikwembu, entiyisweni i hulumendhe ya misava leyi nga emavokweni ya Yesu Kreste. (Esaya 9:6, 7; Luka 4:43) Mfumo wolowo a wu nge tirhisi mimfumo ya vanhu, kambe wu ta yi herisa kutani ku sala wona ntsena emisaveni. (Daniyele 2:44; 7:13, 14) Leri hi rona rungula leri Yesu a ri boxeke exikhongelweni lexi nga xikombiso loko a ku: “Mfumo wa wena a wu te. Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.” (Matewu 6:9, 10) Vanhu lava yingisaka lava nga ta tshama ehansi ka Mfumo wolowo va ta kuma vutomi lebyinene lebyi vanhu lava a va ri ni swikongomelo leswinene, vo fana na William Penn, va tsandzekeke ku byi tisa—va ta va ni rihanyo leri hetisekeke ni vutomi lebyi nga heriki byo rhula, emisaveni leyi nga paradeyisi.—Luka 23:43; Nhlavutelo 21:3, 4.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Nhlangano wa “Va-quaker” le Philadelphia, hi va-1800

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Mary Dyer, “Mu-quaker,” loko a ya dlayiwa le Massachusetts Bay Colony

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

“Va-quaker” va suka eNghilandhi, hi va-1600

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

William Penn a endla ntwanano ni Maamerika lama Beburiweke kwalaho, 1682

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]

Swifaniso haswimbirhi: © North Wind Picture Archives

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 11]

Mabyatso: © North Wind Picture Archives; treaty: Brown Brothers