“Swihaha-mpfhuka Swa Ndzoviso” Swi Voniwe Ka Ha Ri eMahlweni

“Munhu wa miehleketo yo homboloka minkarhi hinkwayo u lavana ni ku kuma tindlela to endla van’wana mahlonga, to dlaya kumbe ku kanganyisa vanhu-kulobye.”—Horace Walpole, mutsari la nga Munghezi wa lembe-xidzana ra vu-18.

SWIHAHA-MPFHUKA swi endle leswaku vanhu va pfuneka hi tindlela to tala. Nilokoswiritano, leswi vuriweke hi Horace Walpole laha henhla i ntiyiso! Hambiloko swihaha-mpfhuka swi nga si va kona, vanhu ana se a va anakanya hi tindlela to tala leti michini leyi nga ta famba emoyeni yi nga tirhisiwaka ha tona enyimpini.

Hi 1670, ku nga malembe yo tlula 100 ku nga si va ni tibaluni leti khandziyiwaka leti fambisiwaka hi moya wo hisa, Mufundhisi Francesco Lana wa Muntariyana u vule leswaku “Xikwembu a xi nge swi pfumeleli leswaku ku endliwa swilo swo tano, leswaku xi sivela swilo swo tala leswi nga ha kavanyetaka vanhu ni tihulumendhe ta politiki leti fumaka vanhu.” Hambiswiritano, u swi xiye khale, hiloko a ku: “A nga [kona la nga swi voniki] leswaku a ku na muti lowu nga ta va wu sirhelelekile, loko ko tshuka ku humelele xihaha-mpfhuka xa nyimpi xi fika xi jitamisa masocha exivindzini xa wona. Tindlu ta vanhu ni swikepe leswi nga elwandle na swona a swi nge poni . . . Hambiloko xihaha-mpfhuka xa kona xi nga phatsamanga, xi nga ha hoxa matlhari lama nga dibaka swikepe ma dlayetela vanhu, naswona swikepe swi nga ha hisiwa hi tibomo.”

Loko tibaluni leti fambaka hi moya wo hisa ni leti fambaka hi hydrogen ti endliwile eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, Walpole u chave leswaku ku nga ri khale tibaluni leti ti nga hundzuriwa “swihaha-mpfhuka swa ndzoviso leswi nga yayarhelaka vanhu.” Hilaha swi veke ha kona eku heleni ka 1794, tibaluni leti ti tirhisiwe hi varhangeri va mavuthu va Mafurwa leswaku va ya va tinhlorhi eka valala va vona va tlhela va ngungumerisa masocha ya vona ha tona. Tibaluni leti ti tlhele ti tirhisiwa eka Nyimpi ya Xin’wana-manana ni le nyimpini leyi a yi ri kona exikarhi ka Furwa na Prussia hi va-1870. Eka malembe-xidzana lama hundzeke eka tinyimpi timbirhi ta misava, tibaluni ti tirhisiwe ngopfu hi mavuthu ya Amerika, Britain, Furwa ni ya Jarimani loko ma hlasela.

Tibaluni ti ve tlhari lerikulu eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava loko vuthu ra Japani ri rhumele tibaluni ta 9 000 le United States, leti a ti nga ri na munhu kambe ti rhwale tibomo. Ku fike tibaluni to tlula 280 leti a ti tamele swibuluki eAmerika N’walungu.

A Ku Languteriwe Swikepe Swa Nyimpi

Hi mpfhuka xihaha-mpfhuka xi endliwa xi tekiwe xi ri muchini wa kahle wo lwa nyimpi. Hi 1907, Alexander Graham Bell u te: “A hi vangani lava swi tivaka leswaku Amerika se ri famba kwihi sweswi emhakeni yo cinca malwelo ya nyimpi emisaveni hinkwawo—ndzi vulavula hi swikepe leswi ku nga ta tirhisiwa swona enyimpini.” Lembe rero, The New York Times yi tshahe Mufambisi Thomas T. Lovelace la nga muendli wa tibaluni loko a ku: “Ku sukela eka malembe mambirhi ku ya ka ntlhanu, tiko rin’wana ni rin’wana lerikulu ri ta va ri ri ni swihaha-mpfhuka swo tleketla vanhu ni swa nyimpi tanihi leswi ku nga ni swikepe swo tleketla vanhu ni swo rhwala tibomo.”

Endzhaku ka tin’hweti tinharhu, majaha ya ka Wright ma nyikiwe kontraka hi Signal Corps ya le United States leswaku ma endla xihaha-mpfhuka xo sungula xa nyimpi. Xihloko lexi nga eka New York Times ya September 13, 1908, xi hlamusele xivangelo xa ku va vuthu ra nyimpi ri lava xihaha-mpfhuka, yi te: “Ku nga lahleriwa bomo enjhinini ya xikepe xa nyimpi lexi fambaka hi nkahelo ivi yi yi bulusa yi tlhela yi bulusa ni mathangi yo virisa mati lawa xikepe xi fambaka ha wona.”

Bell a a vurisile leswaku xihaha-mpfhuka xi hundzuke “nchumu wo lwa ha wona nyimpi emisaveni hinkwayo.” Hi 1915 vaendli va xihaha-mpfhuka va endle xibamu xa othomethiki lexi endleriweke ku duvula ekhonweni ya swipelupelu. Ku nga ri khale ku ve ni swihaha-mpfhuka swo lwa nyimpi kutani swi landzeriwa hi swihaha-mpfhuka swo lahlela tibomo, leswi nga andza swinene eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi August 6, 1945, xihaha-mpfhuka xa B-29 Superfortress xi lahlele bomo yo sungula ya athomo leyi tirhisiweke enyimpini, kutani yi kukula doroba ra Hiroshima le Japani ivi ku lova vanhu va 100 000.

Kwalomu ka malembe mambirhi emahlweninyana ka khombo rero hi 1943, Orville Wright u vule leswaku wa tisola leswi a sunguleke ku endla xihaha-mpfhuka. U vule leswaku eka tinyimpi timbirhi ta misava xi ve tlhari ra khombo swinene. Ku sukela enkarhini wolowo, se ku endliwa matlhari yo tala manguva lawa, swihaha-mpfhuka swi tirhisiwa ngopfu emhakeni yo yayarhela vanhu tanihi leswi ‘tiko ri pfukelaka tiko rin’wana.’—Matewu 24:7.

[Swifaniso eka tluka 22, 23]

1. Baluni leyi rhwalaka tibomo leti tifambelaka hi toxe

2. Ndzilakana lowu endliweke hi tibaluni

[N’wini wa Xifaniso]

Library of Congress, Prints & Photographs Division, FSA/OWI Collection, LC-USE6-D-004722

3. B-29 Superfortress

[N’wini wa Xifaniso]

USAF photo

4. Strike Fighter F/A-18C Hornet

5. F-117A Nighthawk Stealth Fighter

[N’wini wa Xifaniso]

U.S. Department of Defense