Ku Endzela “Wanuna Wa Le Khwatini” Ra Le Indonesia

MFENHE leyikulu a yi hi honolerile yi khomelele erhavini leri a ri tikomba ri nga tiyanga lerova ri nga rhwala miri wa yona lowukulu. Na hina hi yi langute hi ku hlamala. A yi tikomba yi nga ri na mhaka na hina, kambe hina a yi hi koka rinoko. Kwalaho a hi yime emahlweni ka mfenhe leyi vuriwaka orangutan, ku nga xiharhi lexikulu eka hinkwaswo emisaveni lexi hanyaka emirhini!

Ti-orangutan ti wela eka ntlawa wa timfenhe letikulu to fana ni ti-gorilla ni ti-chimpanzee. Swiharhi leswi leswi rhuleke ni leswi rhandzaka ku tshama swoxe swi hanya emakhwatini lama tlhumeke ya le Borneo ni le Sumatra, ku nga swihlala swimbirhi leswikulu swa le Dzonga-vuxa bya Asia. Vito ra timfenhe leti ri vumbiwa hi marito mambirhi ya Xiindonesia, orang na hutan, leswi vulaka “wanuna wa le khwatini.”

Xana u nga swi tsakela ku tiva swo tala hi timfenhe leti letikulu to tshwuka leti hlamarisaka? Kutani a hi fambe swin’we loko hi ri karhi hi kongoma exihlaleni xa Borneo leswaku hi ya ti vona ekaya ra tona ra ntumbuluko.

Ku Hlangana Ni Orangutan

Leswaku hi kota ku vona ti-orangutan, hi ye eNtangeni wa Swiharhi wa le Tanjung, ku nga kaya ra swiharhi swo tala. Ti-orangutan ta magidi leti tshamaka kwalaho hi tona leti kokaka vanhu rinoko.

Riendzo ra hina ri sungule ehlalukweni leritsongo ra le Kumai, laha hi kandziyeke ebyatsweni bya ntsandza lebyi nga ni njhini, lebyi vitaniwaka klotok. Loko hi famba hi byatso hi nghena endzeni-ndzeni, khwati ri ye ri tlhuma. A ku ri ni mirhi leyi tlhumeke ya mincindzu leyi vuriwaka nipa, leyi a yi longoloke eribuweni ra nambu naswona tingwenya leti nga ni khombo a ti tumbele ti ku whii, ematini lama thyakeke. A ku twakala pongo leri nga tolovelekangiki ekhwatini hinkwaro leri hi tsakiseke ngopfu.

Loko hi chike ebyatsweni, hi tole mirhi leyi hlongolaka switsotswana kutani hi nghena ekhwatini. Swi nga si ya kwihi, hi vone orangutan yo sungula, ku nga mfenhe ya xinuna leyikulu leyi boxiweke eku sunguleni. Voya bya yona byo tshwuka lebyi javaringaneke byi fana ni koporo leyi hatimisiweke loko yi ri edyambyini ra ninhlikanhi. Tinyama leti a ti vonaka ehansi ka voya byebyo hi tona leti endleke leswaku swi tsakisa swinene ku yi languta!

Timfenhe letikulu ta xinuna ta le khwatini ti lehe kwalomu ka timitara ta 1,7 ni ku tika tikhilogiramu leti lavaka ku ringana 90, ku nga ntiko lowu andzisiweke kambirhi loko wu ringanisiwa ni wa ta xisati. Timfenhe ta xinuna letikulu ti huma tinyama emarhameni, leti endlaka leswaku xikandza xa tona xi va xa xirhendzevutana. Nakambe ti ni nchumu wo fana ni nkwama lowu lenga-lengaka enkolweni, lowu ti wu tirhiselaka ku vomba ha wona. Minkarhi yin’wana ti endla mimpfumawulo leyi landzelelanaka leyi nga tekaka timinete ta ntlhanu ni ku twiwa endhawini leyi nga ekule hi tikhilomitara leti tlulaka timbirhi. A swi hlamarisi leswi yi vuriwaka “ku vomba”! Hi ntolovelo timfenhe ta xinuna ti vombela ku koka ta xisati leti lavaka ku hlangana ni ta xinuna ni ku chavisa ta xinuna leti na tona ti lavaka ta xisati.

Ti Tshama eManinginingini Ya Mirhi

Loko hi ri karhi hi famba exindledyanini, hi vone timfenhe ti ri karhi ti ncikinya emirhini. Milenge ni mavoko ya tona ma tiyerile, ma khoma hi tindlela to hambana-hambana naswona ma fana ni xo huka—ma ni tintiho to leha, makhudzu yo koma ni swikunwana leswikulu. Ti khoma marhavi hi ku olova kutani ti tlulela emirhini yin’wana, kambe ti tikomba ti nga jahanga nikatsongo.

Timfenhe ti swi kota ngopfu ku titumbeta lerova swa tika ku ti vona loko ti ri emaninginingini ya mirhi. Ti famba katsongo loko ti ri ehansi; vanhu va nga ti siya hi ku olova.

Ti-orangutan ti heta vutomi bya tona hinkwabyo ti ri emaninginingini ya mirhi naswona hi tona ntsena timfenhe letikulu leti kotaka ku endla tano. Nimadyambu loko dyambu ri ri kusuhi ni ku pela, ti hlawula marhavi lama nga ni swiphandze, marhavi lamatsongo ni swirhabyana, kutani ti endla mubedo lowuntshwa lowu nga gogonyiki, lowu tlakukeke timitara ta 20. Leswaku ti nga neriwi hi mpfula, minkarhi yin’wana ti veka ni marhavi man’wana lama vaka lwangu, ku nga nchumu lowu ti-chimpanzee ni ti-gorilla ti nga wu endliki nikatsongo. Ntirho lowu hinkwawo ti wu endla hi timinete ta ntlhanu ntsena!

Timfenhe leti ti tlhela ti kuma swakudya leswi ti swi rhandzaka swinene emirhini, ku nga mihandzu. Ti kota ku tsundzuka swilo kahle naswona ti swi tiva kahle leswaku mihandzu leyi wupfeke yi va kona rini ni ndhawu ya kona. Nakambe ti dya matluka, maphantsu, swihluke, vulombe ni switsotswana. Minkarhi yin’wana ti tirhisa xinhongana leswaku ti tsongola vulombe kumbe ti feba switsotswana etimbhoveni ta mirhi. Ti-orangutan ti dya swakudya swa mixaka leyi tlulaka 400!

Emahlweninyana ka xindledyana, hi tlhele hi vona nchumu wun’wana wo tsakisa—ti-orangutan ti ri eku dyeni ka tibanana. Timfenhe leti ti wundliwe hi vanhu ivi ti tshikiwa ti ya hanya ekhwatini. Leswi ti nga riki na byona vutshila byo tilavela swakudya ku fana ni leti velekeriweke ekhwatini, ti nyikiwa swakudya leswaku ti tatisa eka leswi ti swi kumaka ekhwatini.

Ndlela Leyi Mindyangu Ya Tona Yi Hanyaka Ha Yona

Hi vone vana lavatsongo va timfenhe va khomelele vamana va vona naswona swimfenhana swo phungela swi ri karhi swi tlanga-tlanga ehansi kumbe emirhini. Ti-orangutan ta xisati ti hanya malembe ya 45. Loko ti ri ni malembe ya 15 kumbe 16, ti tswala kan’we endzhaku ka malembe man’wana ni man’wana ya nkombo kumbe nhungu. Orangutan ya xisati leyi tolovelekeke a yi tswali vana lava hundzaka vanharhu evuton’wini bya yona hinkwabyo. Hi yona mhaka leyi ti-orangutan ku nga swiharhi leswi mamisaka leswi hlwelaka ku tswala emisaveni hinkwayo.

Manana ni n’wana wakwe va ni vuxaka lebyikulu swinene. Mfenhe ya xisati yi khathalela ni ku letela vana va yona ku ringana malembe ya nhungu kumbe ku tlula. N’wana u tshama a ri ni mana wakwe minkarhi hinkwayo eka lembe ro sungula ra vutomi byakwe. Endzhaku ka lembe, a nge pfuki a fambele ekule ni mana wakwe kukondza ku tswariwa n’wana un’wana. Swimfenhana swa xisati leswi nga siki kulaka swi nga ha tshama nkarhi wo leha ni vamana wa swona naswona swi langutisa ndlela leyi va khathalelaka vana lavatsongo ha yona.

Hambiswiritano, swimfenhana swa xinuna swi hatla swi hlongoriwa hi mana wa swona endzhakunyana ka loko ku tswariwa ximfenhana xin’wana. Kutani swi ta tsendzeleka ekhwatini swi ri swoxe, swi hlanganisa ndhawu ya kwalomu ka swikwere-khilomitara swa 15 kumbe ku tlula. Hi ntolovelo swi papalata letin’wana ta xinuna naswona swi ta hlangana ni leta xisati ntsena leswaku swi tivana.

Hakanyingi timfenhe ta xisati a ti fambeli ekule ni khwati lerikulu leri ti tshamaka eka rona vutomi bya tona hinkwabyo. Minkarhi yin’wana ti dya swin’we ni timfenhe tin’wana ta xisati emurhini wun’we, nilokoswiritano a ti tlangi swin’we kambe loko to tshuka ti tlanga swin’we ko va swa xinkarhana ntsena. Ti-orangutan ti hambane ngopfu ni timfenhe tin’wana hileswi ti tihanyelaka toxe. Kambe hi endzele ndhawu yin’wana leswaku hi ya dyondza swin’wana malunghana ni “wanuna wa le khwatini.”

Ti Le Khombyeni

Endzeni ka ntanga wa swiharhi ku ni Kampa ya Leakey—ntsindza wo tshungula, wo endla vulavisisi ni wo sirhelela ti-orangutan lowu thyiweke hi vito ra Louis Leakey, mutivi wa ndhavuko wa vanhu. Entangeni lowu u kota ku vona ti-orangutan ti ri ekusuhi. Tin’wana ti te ekusuhi na hina kutani ti yima ti hi languta kumbe ti hi komba vuswikoti bya tona byo tiolola. Yin’wana ya xisati leyikulu yi kale yi bvunga baji ra munghana wa mina! Swi hi tsakise ngopfu ku va ekusuhi swinene ni timfenhe leti to saseka.

Hambiswiritano, Kampa ya Leakey yi nyikela xilemukiso lexi tsemaka nhlana. Ti-orangutan ti le khombyeni ro lovisiwa. Vativi van’wana va ta vusirheleri bya mbango va pfumela leswaku vutomi bya tona byi le khombyeni swinene ekhwatini—ti ta lovisiwa eka malembe ya khume lama taka kumbe ehansi ka wolawo. Xiya swivangelo swinharhu leswikulu leswi xungetaka vutomi bya tona.

Ku tsemeleriwa ka mirhi. Kwalomu ka tiphesente ta 80 ta ndhawu leyi ti-orangutan ti tshamaka eka yona yi lovisiwile eka malembe lama tlulaka 20 lama hundzeke. Hi xiringaniso, etikweni ra Indonesia ku herisiwa makhwati lama ringanaka swikwere-khilomitara swa 51 hi siku, ku nga ndhawu leyi ringanaka timbala ta ntlhanu ta ntlango wa bolo eka minete yin’wana ni yin’wana.

Ku hlota. Leswi vanhu va herisaka makhwati, ti-orangutan ti va ekhombyeni swinene ro hlotiwa hi vahloti. Xipalapala xa yona xi vitana mali ya 530 wa tirhandi endhawini leyi ku xavisiwaka swilo leswi nga riki enawini. Van’wana va vula leswaku ti-orangutan ti dya swibyariwa emasin’wini. Van’wana va ti dlaya leswaku va dya nyama ya tona.

Ku xavisiwa ka vana va tona. Orangutan leyitsongo yo saseka yi xavisiwa hi mali leyi sukelaka eka madzana ku ya eka makume ya magidi ya tirhandi loko yi xaviwa hi vukungundzwana. Ku ringanyetiwa leswaku ku xavisiwa vana lavatsongo va ti-orangutan va kwalomu ka gidi lembe ni lembe.

Tihulumendhe ni minhlangano leyi tiyimeleke yi tikarhatela ku ponisa ti-orangutan leswaku ti nga lovisiwi ti hela emisaveni. Swilo leswi endliwaka swi katsa ku aka mintsindza yo ti tshungula, ku hlela minongonoko yo dyondzisa vanhu malunghana ni ku ti sirhelela, ku aka mintanga ya swiharhi ni ku lawula ku tsemeleriwa ka mirhi loku nga riki enawini.

Bibele yi vula leswaku ku nga ri khale Xikwembu xi ta “lovisa lava onhaka misava,” kutani xi endla leswaku misava hinkwayo yi va paradeyisi. (Nhlavutelo 11:18; Esaya 11:4-9; Matewu 6:10) Hi nkarhi wolowo, marito ya mutsari wa tipisalema ma ta hetiseka: “Mirhi hinkwayo ya makhwati a yi huwelele hi ku tsaka.” (Pisalema 96:12) Timfenhe to fana ni ti-orangutan—“wanuna wa le khwatini” ra le Indonesia—ti ta hanya kahle handle ko chava ku dlayiwa hi vanhu.

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MALAYSIA

Borneo

INDONESIA

Sumatra

AUSTRALIA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xikandza xa mfenhe ya xinuna leyikulu xi ni tinyama emarhameni

[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Ti-orangutan ti tlulela emirhini yin’wana hi ku olova kambe ti famba katsongo loko ti ri ehansi

[Swihlovo Swa Kona]

Top: © moodboard/​Alamy; bottom: Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut