Mhaka Leyikulu—I Yini?
I YINI mphikamakaneta leyikulu leyi langutaneke ni un’wana ni un’wana wa hina? Xana i vuandlalo lebyi tlakukaka bya lwandle ni maxelo lama nga tolovelekangiki lama vangiwaka hi ku hisa ka misava hinkwayo? Xana i ku hunguteka ka vuandlalo bya ozone, loku yisaka eku paluxekeni loku nga ni khombo eka miseve leyi nga vonekiki leyi vavisaka ya dyambu? Xana i ku tala ka xihatla ka vaaka-tiko, loku vumbaka swiphiqo swin’wana swa misava hinkwayo, swo tanihi vusweti ni vugevenga? Kumbe xana i ku dlayiwa ka timiliyoni leti nga tiviwiki enkarhini lowu taka enyimpini ya nyutliya, laha vaponi vahi ni vahi va ndzoviso lowu eku heteleleni va faka hikwalaho ka maxangu ya xirhami, ndlala kumbe ku hisa?
Endzhaku ko hlamusela mimphikamakaneta leyi ni yin’wana, hi 1989 magazini lowu nge Scientific American wu gimetile: “Ku koteka ka nyimpi ya nyutliya handle ko kanakana ku yimela khombo lerikulu leri nga vaka kona eka . . . ku pona.” Kutani ke, xana nyimpi ya nyutliya i mphikamakaneta leyikulu leyi hi langutaneke na yona?
Mphikamakaneta Leyikulu
Hikwalaho ka ku cinca ka tshamelo ra politiki ku sukela hi 1989, nyimpi ya nyutliya yi nga ha tikomba yi nga tshembisi ngopfu. Hambi swi ri tano, ntsendze loko matlhari ya nyutliya ma ha ri kona, ma ta vanga nxungeto lowukulu eka vanhu. Hambi swi ri tano, rungula leri nga eka 1990 Britannica Book of the Year ri kombetela eka mhaka yin’wana yo nonon’hwa. Hi ku ya hi buku leyi yo hlamusela, ku tlula 230 wa timiliyoni ta vaaki va misava i vanhu lava nga byi pfumeriki vukona bya Xikwembu. Swihlovo swin’wana swi kombisa leswaku timiliyoni leti engetelekeke ti kuceteriwa hi tifilosofi ta le Vuxeni leti pfumelelaka langutelo ra leswaku a ku na Muvumbi. Ku tlula kwalaho, hambi loko madzana ya timiliyoni ma pfumela eka Muvumbi, miehleketo ya vona ha yena yi hambanile swinene. Naswona etimhakeni to tala, swiendlo swa vona swi tisa ndzhukano lowukulu ehenhla ka Loyi va vulaka leswaku va n’wi gandzela.—2 Petro 2:1, 2.
Loko Xikwembu xi ri kona—naswona xi kona hakunene—kutani entiyisweni mphikamakaneta leyikulu namuntlha yi fanele ku xi katsa. Ha yini xi vumbe vanhu? Hi byihi vutihlamuleri bya hina eka xona? Xi ta hlamurisa ku yini eka ndlela leyi munhu a onhaka misava ha yona? Naswona xi ta hlamurisa ku yini eka ntlhontlho lowu kombisiweke hi ku ala ka vanhu vo tala ku pfumela eka xona kumbe ku titsongahatela ku rhandza ka xona? Entiyisweni, mphikamakaneta leyikulu leyi langutaneke ni un’wana ni un’wana wa hina hi loko hi amukela kumbe ku ala vuhosi bya Xikwembu, “lexi vito ra xona xi ri xoxe ku nga YEHOVA.”—Psalma 83:18, King James Version.
Masungulo Ya Vuako
Kavula, eka lava va nga pfumeriki eka Xikwembu, vutihlamuleri bya hina eka xona a hi mphikamakaneta. Kambe un’wana ni un’wana loyi a langutaka ku kunguhatiwa ni ku saseka ka kaya ra hina ra la misaveni hi vutshembeki u susumeteleka ku pfumela leswaku ku fanele ku ri na Mukunguhati lonkulu. I ntiyiso leswaku loko va ringeta ku hlamusela swihlamariso swa ntumbuluko leswi hi rhendzeleke, vativi vo tala va sayense va honisa Xikwembu. Hi xikombiso, vo tala va vula leswaku vuako byi kule byi fika eka mpimo wa byona wa sweswi ku sukela eka yinhla leyi nga nyawuriki leyi nga yintsongo ku tlula nhloko ya phini, leswaku hinkwaswo swi endleke “hi ntumbuluko,” hi xiwelo, ku nga laveki Muvumbi. Hambi swi ri tano, endzhaku ko hlamusela miehleketo leyintshwa leyi dumeke ehenhleni ka ndlela leyi vuako byi sunguleke ha yona, mutivi wa physics Hanbury Brown, ebukwini ya yena leyi nge The Wisdom of Science, wa pfumela a ku: “Ndzi anakanya leswaku eka vanhu vo tala sweswo a swi ta tikomba swi fana swinene ni mano ya vungoma ematshan’wini ya nhlamuselo.” Profesa Brown u gimeta hi leswaku “masungulo ni xikongomelo xa misava” i “swihundla leswikulu” leswi sayense yi tikombaka yi nga swi koti ku swi tlhantlha.
Vativi va sayense va kombise leswaku nchumu ni matimba swi yelana swinene ni leswaku nchumu wu nga hundzuriwa wu ya eka matimba, ni matimba ma va nchumu. Hi laha swi voniwaka ha kona eka swibuluki swa nyutliya, mpimo lowuntsongo wa nchumu wu yimela mpimo lowukulu wa matimba. Kutani ke, hi kwihi laha xihlovo xa matimba hinkwawo xi yimeriwaka kona hi tinyeleti ta 100 000 wa timiliyoni eka xirimele xa hina, kun’we ni swirimele leswi tlulaka 1 000 wa timiliyoni leswi vumbaka vuako lebyi vonakaka?
Bibele yi ri: “Tlakusani mahlo ya ṅwina, mi languta! I mani l’a tumbulušeke ŝilo ŝeŝo, l’a fambiseke hi ku ri šašameta e v̌andla ra ŝona šana? Wa ŝi v̌itana hikwaŝo hi mavito ya ŝona; hi ntamu lo’wukulu wa yena, ni matimba la’makulu ya yena, ku hav̌a šiṅwe le’ši pfumalekaka.” I mani Yoloye? Bibele yi nyika nhlamulo: “Hi mina Yehova, hi rona v̌ito ra mina, nḍi nga ka nḍi nga nyiki uṅwana e ku v̌onakala ka mina.”—Esaya 40:26; 42:5, 8.
Ku mbambela ka leswaku misava kuṅwe ni vuako hinkwabyo swi ve kona hi xiwelo ku susa ku dzuneka loku fanelaka Muvumbi, Yehova Xikwembu. (Nhlavutelo 4:11) Nakambe ku susa nsusumeto wa matimba wa ku endla hi vutihlamuleri emisaveni. Loko vanhu a va swi xiya leswaku va ni vutihlamuleri eka Xikwembu hi leswi va swi endlaka eka ntumbuluko wa xona, kumbexana a va ta va ni vukheta swinene eka timhaka to tanihi nthyakiso, ku herisa vuandlalo bya ozone ni ku hisa ka misava hinkwayo.
Masungulo Ya Vutomi
Nakambe xiya xivutiso lexi: Vutomi byi sungurise ku yini? Vanhu va dyondzisiwe leswaku vutomi byi ve kona handle ka ku nghenelela kwihi na kwihi ka Xikwembu. Kambe leswi swi kaneta nsinya wa nawu wa sayense lowu tiyisiweke swinene. Nkarhi wun’wana a ku pfumeriwa leswaku swifufunhunhu a swi huma eka vulongo bya homu, swivungu eka nyama leyi boleke ni makondlo endzhopeni. Hambi ku ri eka lembe xidzana leri hundzeke, vativi va sayense a va dyondzisa leswaku switsongwatsongwana swi huma eka nchumu lowu nga hanyiki. Kambe miehleketo yo fana ni leyi yi kombisiwe yi ri leyi hoxeke hi Redi, Pasteur ni vativi van’wana va sayense. The World Book Encyclopedia (nkandziyiso wa 1990) yi ri: “Endzhaku ka minkambisiso ya Pasteur, vativi vo tala va vutomi va amukele miehleketo ya leswaku vutomi hinkwabyo byi huma eka vutomi lebyi nga kona.”
Hambi swi ri tano, vativi va sayense va anakanya leswaku khale ka khaleni swilo a swi hambanile. Va vula leswaku swivumbeko swo sungula leswi nga ni sele yin’we swi humelele hi xiwelo eka mpfangano lowu nga hanyiki lowu va wu vitanaka primeval soup, lowu a wu ri na tikhemikhali leti lavekaka evuton’wini. “Xiwelo, naswona xiwelo xi ri xoxe, xi swi endle hinkwaswo, ku suka eka primeval soup ku ya eka munhu,” ku vula Christian de Duve eka A Guided Tour of the Living Cell.
Loko yi vulavula hi Xikwembu, Bibele yi ri: “Nseledyana ya v̌utomi yi na wena.” (Psalma 36:9) Xiga lexi hakunene xi pfumelelana ni leswi swi xiyiweke—leswaku vutomi byi nga huma ntsena eka vutomi lebyi veke kona emahlweni. Hambi swi ri tano, tanihi leswi sayense leyi tlakukeke yi hlawulaka ku languta yin’wana ya tinyiko ta nkoka swinene ta Xikwembu, vutomi, tanihi nchumu lowu wu tiendlekeleke, vanhu vo tala va twa va nga ri ni vutihlamuleri eka Xikwembu hi ndlela leyi va tirhisaka vutomi bya vona ha yona. Xisweswo, va tlula milawu ya Xikwembu, va tshikilelana, va yivelana, va dlayana naswona va heta mali leyo tala, nkarhi ni vuswikoti eku endleni ka matlhari lama dlayaka ni ku onha hi ndlela leyi chavisaka.
Ku Tlhantlha Mphikamakaneta
Handle ka lava alaka vukona bya Xikwembu ni vaseketeri va ximanguva lawa, van’wana vantsandza-vahlayi va ala vuhosi bya Xikwembu. Nhlayo leyikulu namuntlha yi vula leswaku yi pfumela eka Xikwembu, naswona vanhu vo tlula 1 700 wa timiliyoni va tivula Vakriste. Hi malembe xidzana yo tala tikereke ta Vujagana ti dzunise Xikwembu erivaleni emintirhweni ya tona. Kambe xana vo tala va vanhu volavo va 1 700 wa timiliyoni va yima kwihi hakunene emhakeni ya vuhosi bya Xikwembu?
Vanhu ni matiko va kombise ku byi honisa hi ku tlula swileriso leswi kongomeke swa Xikwembu. Matiko lama tivulaka ya Vukriste ma endle swiendlo swo biha swa vukari, ku katsa ni tinyimpi timbirhi letikulu ta matimu ya vanhu—naswona vafundhisi va “Vakriste” va katekise tinyimpi teto hi matlhelo mambirhi! Hi vukanganyisi byo tano, va yimele Xikwembu hi ndlela yo biha swinene. Hi laha Bibele yi vulaka ha kona: “Va vula leswaku va tiva Xikwembu, kambe hi mintirho ya vona va xi landzula.”—Tito 1:16.
Hambi swi ri tano, Xikwembu “[xi] nga ka [xi] nga tilandzuli.” (2 Timotiya 2:13) Nkarhi wu fanele wu ta lowu xi nga ta tlhantlha swivumbeko hinkwaswo swa mphikamakaneta leyi ya vuhosi hi ku pfumelelana ni xikongomelo xa xona lexi xi xi vuleke: ‘Va ta fanela ku swi tiva leswaku hi mina Yehova.’ (Ezekiel 38:23) Kambe ha yini xi teke nkarhi wo leha swinene? Mphikamakaneta leyi yi ta tlhantlhiwa njhani eku heteleleni? Naswona u nga xi endla njhani xiboho lexinene emhakeni leyi ya nkoka swinene?
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]
Cover background: U.S. Naval Observatory photo
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]
Background: U.S. Naval Observatory photo